اعتبارسنجی روایات النساء نواقص العقول براساس تحلیل اسناد و متن

استاد دانشگاه همدان با بررسی اسناد و متن روایات مرتبط با نقصان عقول زن، گفت: روایت نقصان عقل زنان در سند و متن آشفته است؛ این روایت از قرن دوم در منابع اهل سنت بیان و تا قرن چهارم فربه و به تدریج وارد مباحث فقهی شده است.

به گزارش شبکه اجتهاد، دکتر معصومه ریعان، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی همدان، در نشست علمی «اعتبارسنجی روایات النساء نواقص العقول براساس تحلیل اسناد و متن» با بیان اینکه ما در بررسی بحث نقصان عقل زنان با دو گونه متن روبرو هستیم؛ یکی متون اهل سنت و متونی از شیعه که شبیه آن است و دیگری متن نهج‌البلاغه و متونی که شبیه به آن است، گفت: اولین بار در متون اهل سنت، احمدبن حنبل آن را آورده است و آن هم با تعبیر «یا معشر النساء تصدقن و…*» یعنی‌ای زنان شما صدقه زیاد بدهید و زیاد کنید زیرا بسیاری از شما اهل آتش هستید چون خیلی لعن می‌کنید و ناسپاس همسر هستید.

این استاد دانشگاه بیان کرد: من ندیدم ناقص عقل و دین در اینجا اعلام شود؛ این روایت علت نقصان عقل را در این دانسته که شهادت دو زن معادل یک مرد است و اینکه زنان در ایام خاصی در ماه نماز نمی‌خوانند و روزه نمی‌گیرند.

وی افزود: برخی متون شیعه مانند تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) هم مشابه همین روایت اهل سنت است، همچنین متنی متفاوت با روایت ابن حنبل هست که در المسترشد طبری شیعه و نهج‌البلاغه آمده است. در کل این متون، ۴ سند داریم که کاملترین سند، پیامبر(ص)، عبدالله بن عمر، عبدالله بن دینار و یزید بن عبدالله… لیث بن سعد مدنی است. با بررسی این چهار سند متوجه می‌شویم که دو نفر از این راویان مانند عبدالله بن عمر در مدینه بوده است ولی برخی راویان دیگر این اسناد متوفای قرن دوم هجری هستند، حلقه مشترک این اسناد، ابن وهب، ساکن مصر است و ابن وهب هم آن را برای فردی که در عراق است نقل کرده؛ پس این روایت اصلا مدنی است که در دو جا توسعه یافته است یکی در مصر و دیگری در عراق.

ریعان اضافه کرد: برخی روایان این روایات هم اصلا کذاب شمرده شده‌اند، همچنین روایات در نیمه دوم قرن هجری بازتولید شده‌اند، در مجموع در تحلیل نهایی این چند روایت، می‌بینیم که اینها در نیمه اول قرن اول در مدینه نقل شده سپس ابن دروآردی در نیمه دوم قرن دوم در مدینه تولید کرده و افرادی مانند‌‌هارون بن معروف آن را در عراق بازتاب داده و افرادی هم آن را به مصر برده‌اند.

تغییر در روایت

عضو هیئت علمی دانشگاه همدان اظهار کرد: ابن حنبل روایت مورد بحث را از فرد دیگری نقل و مکتوب کرده و مسلم آن را نشر داده است. در این روایت واژه «فاکثرن» آمده که معلوم نیست معنای آن چیست و مسلم آن را به معنای زیاد استغفار کنید گرفته است. این روایت در طول قرون مختلف دچار تغییراتی شده و برخی راویان تلاش کرده‌اند ابهامات آن را برطرف کنند از جمله اینکه مکان صدور روایت معلوم نبوده و مفهوم اکثرن هم روشن نبوده است. بخاری هم بدون سند، روایتی را آورده است که تقریبا شبیه این روایت است ولی باز تغییراتی در آن وجود دارد. ابن حزیمه نقل بخاری را با تغییرات کمی آورده و ابن حبان هم نقل نخست بخاری و بیهقی هم آن را در قرن ۵ ذکر کرده است. همچنین سند و طریق دیگر روایت از سفیان است که سه متن دارد از ابن حبان، ابن عبدالبر و حاک.

وی تاکید کرد: وقتی این مجموعه را تحلیل کنیم می‌بینیم در طول قرون، این روایت دائما در حال فربه شدن و توجیه و اضافاتی است، تطور و بسط متن و رشد محتوا را شاهد هستیم. طولانی شدن اینها در طول ۴ قرن غیرمتعارف است، البته همگی اجماع در کلیات دارند ولی در جزئیات فاصله دارند.

ریعان با بیان اینکه به تدریج این روایات به حکم فقهی و شرعی تبدیل شده است، تصریح کرد: در قرن دوم فقه پایه‌گذاری و در قرن سوم این موضوع نهادینه و در قرن چهارم بازخوانی شده و به سود فتاوای فقها مداوم به صورت سیال پاسخگوی نیازهای فقیه می‌شوند. در این روایات ضمن تاکید بر نقصان عقل به تیزهوشی زنان هم اشاره شده است. در بررسی بیشتر ما متوجه می‌شویم که از قرن دوم گفتمانی علیه زنان شکل گرفته و آن را در طول چهار قرن به خورد زنان دادند و افرادی بسیار سطحی آن را پی‌ریزی کردند تا دیدگاه‌های نظری برخی به حکم شرعی تبدیل شود.

وی با بیان اینکه در شیعه هم اولین کتاب، تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) آن را نقل کرده است، گفت: این تفسیر متعلق به قرن سوم است و در بحث شهادت زن و مرد از امام علی(ع) و پیامبر(ص) این روایت را نقل کرده است. ابتدای روایت «یا ایتها المراه …» که باز اختلافی با روایات دیگر نقل شده دارد و متن آن با ادبیات قرن سوم آمده است. در این متن، علاوه بر سایر اختلافات این مطلب آمده که هیچ مرد پستی نیست که زنی پست تر از او نباشد و زن صالحی نیست مگر اینکه مردی صالح‌تر از او پیدا شود و خدا هیچ زن و مردی را مساوی نکرده مگر تساوی فاطمه(س) و علی(ع). این قسمت از متن اصلا در روایات فوق وجود نداشت.

بی اعتباری تفسیر امام عسکری(ع) به عنوان یکی از منابع روایت نقصان عقل

ریعان ادامه داد: ساختار این تفسیر تاویلی در مورد معجزات پیامبر(ص) و ائمه(ع) است و نویسنده تفسیر به صرف و نحو نپرداخته و دانش آن را نداشته است. این تفسیر در قرون ۴ و ۵ توسط محدثان قم، نشر داده شده و کلا ۳۷۹ حدیث مانند فضائل قرآن، آداب تلاوت و مباحثی در مورد یهود و … آمده است. برخی از این روایات مانند متن فوق بسیار آشفته است و شأن نزول مشخصی هم برای آن ذکر نشده و با متن مخلوط است. ایراداتی تاریخی هم در مورد سعد بن ابی وقاص و مختار وجود دارد.

استاد دانشگاه همدان بیان کرد: سند کتاب تفسیر هم به افرادی ضعیف و مجهول می‌رسد، میرداماد و از معاصران علامه بلاغی و تستری، افراد سند این کتاب را مجعول می‌دانند و اینکه محتوای آن با سیره و مسلمات تاریخ و شرع همخوانی ندارد.

ریعان اضافه کرد: این روایت را شیخ صدوق و کلینی ذکر کرده‌اند که باز متن احمدبن حنبل است اگر چه برخی نواقص یا اضافاتی دارد؛ در دوره‌های بعد، از جمله شیخ حر عاملی و علامه مجلسی از این متن برای مبانی فقهی خود استفاده کردند، در حالی که مضمون مشترک با اهل سنت دارد. این روایات همه در مذمت زنان بازسازی شده‌اند.

اتحاد شیعه و سنی درباره روایت

وی تاکید کرد: در متون شیعه و اهل سنت به شدت شاهد وحدت شیعه و سنی در روایت مذمت زنان هستیم، در حالی که در بحث توحید و نبوت و عصمت و امامت و معاد و عدل و … اختلافات زیادی میان ما و آنان وجود نداشته و در این بحث هم اختلافی با هم ندارند.

ریعان بیان کرد: سیدرضی در خطبه ۸۰ آورده است که «یا معشر النساء …»؛ در این روایت پرهیز از زنان شرور و حذر از خوبان آنها و عدم اطاعت از ایشان ولو خوب‌هایشان مورد تاکید قرار گرفته است؛ این روایت بعد از نهج وارد متون دیگر ما هم شد، البته این روایت قبل از رضی در المسترشد ابن طبری هم نقل شده است و آن را در داخل یک امه مفصل آورده است؛ آمده است که امام علی(ع) بعد از تصرف مصر نامه‌ای نوشته و در آنجا فرموده است که زنان در بهره‌وری از عقل و ایمان و اموال از مردان متفاوت هستند، اما تفاوت ایمانشان در برکنار بودن از نماز و روزه، تفاوت عقلشان به خاطر مساوی بودن شهادت دو زن با یک مرد و تفاوت بهره‌وری به خاطر نصف بودن ارث آنان است.

وی افزود: متن مسترشد هم دچار ادراج شده است و به نظر می‌رسد سیدرضی آن را از مسترشد گرفته است البته بعد از رضی، این متن رشد کرد و کم کم به متن قابل قبول تبدیل شد و سیدمرتضی هم که سه دهه بعد از برادرش فوت کرده، آن را از رضی گرفته است. ابن طاووس هم از طبری نقل کرده است.

* یا مَعْشَرَ النِّسَاءِ تَصَدَّقْنَ، فَإِنِّی أُرِیتُکُنَّ أَکْثَرَ أَهْلِ النَّارِ»: «ای گروه زنان، صدقه دهید، زیرا شما را بیشترین اهل دوزخ دیدم». پرسیدند: چرا‌ای رسول خدا؟ رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمود: «تُکْثِرْنَ اللَّعْنَ، وَتَکْفُرْنَ الْعَشِیرَ، مَا رَأَیتُ مِنْ نَاقِصَاتِ عَقْلٍ وَدِینٍ أَذْهَبَ لِلُبِّ الرَّجُلِ الْحَازِمِ مِنْ إِحْدَاکُنَّ»: «بخاطر اینکه زیاد نفرین می‌کنید و از شوهرانتان نافرمانی نموده و ناسپاسی می‌کنید و هیچ ناقص عقل و دینی نمی‌تواند مانند شما، مردان عاقل را فریب بدهد». گفتند:‌ای رسول خدا، نقصان عقل و دین ما چیست؟ فرمود: «أَلَیسَ شَهَادَهُ الْمَرْأَهِ مِثْلَ نِصْفِ شَهَادَهِ الرَّجُلِ»: «مگر نه این است که گواهی یک زن، نصف گواهی مرد محسوب می‌شود؟» گفتند: بله. رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمود: ««فَذَلِکِ مِنْ نُقْصَانِ عَقْلِهَا، أَلَیسَ إِذَا حَاضَتْ لَمْ تُصَلِّ وَلَمْ تَصُمْ؟»: «این خود، نشانگر نقص عقل شما است. مگر نه اینکه در ایام حیض و قاعدگی، نماز نمی‌خواند و روزه نمی‌گیرد؟» عرض کردند: بله. رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمود: «فَذَلِکِ مِنْ نُقْصَانِ دِینِهَا»: «این هم دلیل بر نقص دین شماست».

منبع: ایکنا