اصطلاحات اصولی: انحلال

زوالِ صورتِ چیزی را انحلال می‌گویند و از آن در اصول فقه، کتب قواعد فقهی و نیز بابهای عقود و ایقاعات فقه سخن رفته است.

فهرست مندرجات
۱ – تعریف واژه انحلال
۲ – موارد انحلال
۲.۱ – انحلال علم اجمالی
۲.۲ – عقود و ایقاعات
۲.۲.۱ – بر هم خوردن عقد
۲.۲.۲ – بر هم خوردن ایقاع
۲.۳ – حکم تکلیفی
۲.۳.۱ – انحلال نسبت به اجزاء
۲.۳.۲ – انحلال نسبت به افراد
۳ – پانویس
۴ – منبع

تعریف واژه انحلال
انحلال، زایل شدن حقیقی یا حُکمی صورت چیزی است.

موارد انحلال
انحلال در اصول و فقه مواردی دارد که به مهم ترین آنها پرداخته می‌شود.

← انحلال علم اجمالی
گاه علم اجمالی‏حقیقتاً یا حُکماً انحلال می‏یابد. هرگاه مکلّف ابتدا به وجوب یکی از دو چیز ـ برای مثال، نماز ظهر یا نماز جمعه در روز جمعه ـ علم اجمالی و آن گاه به وجوب یکی از آن دو به طور مشخص ـ برای مثال، نماز ظهر ـ علم تفصیلی پیدا کند، علم اجمالی وی از بین می‏رود. زوال علم اجمالی به سبب حدوث علم تفصیلی نسبت به یکی از اطراف و شک بدوی نسبت به سایر اطراف، انحلال علم اجمالی نامیده می‏شود. این نوع، انحلال حقیقی است؛ امّا اگر دلیلی معتبر بر تعیین آنچه اجمالا معلوم است اقامه شود، بدون اینکه علم تفصیلی پدید آید، مانند اینکه راوی عادل از وجوب نماز ظهر (نه نماز جمعه) در روز جمعه خبر دهد، عمل بر اساس آن دلیل و مترتّب کردن حکم واقعی بر آن و ترک احتیاط در طرف مقابل را، چون در حکم انحلال حقیقی است، انحلال حُکمی گویند. [۱]

← عقود و ایقاعات
انحلال عقد یا ایقاع در دو معنا به کار می‏رود: یکی برهم خوردن عقد یا ایقاع، و دیگری تحلیل عقد یا ایقاع به عقود یا ایقاعات متعدّد از جنس خود.

←← بر هم خوردن عقد
عقد پس از انعقاد، به سببی اختیاری، مانند فسخ و اقاله یا غیر اختیاری، مانند مرگ موکل در وکالت و یا بدهکار در موارد کفالت که انحلال قهری عقد وکالت و کفالت را درپی دارد، برهم می‏خورد. [۲]

←← بر هم خوردن ایقاع
ایقاع نیز به اسبابی از بین می‏رود، همچون انحلال ایلاء به سبب گذشت مدّت آن و یا کفاره دادن [۳] [۴] و نیز انحلال قسم، نذر و عهد به سبب ناتوان شدن از انجام دادن متعلّق آن، مانند اینکه شخصی حج امسال را نذر کند، امّا در موسم حج، از به جا آوردن آن ناتوان شود.

← حکم تکلیفی
انحلال حکم تکلیفی دو گونه است که به آنها پرداخته می شود.

←← انحلال نسبت به اجزاء
اگر موضوع حکم تکلیفی‏ای که با یک انشاء از مولا صادر شده است، مرکّب و دارای اجزاء باشد، حکم واحد شامل همه اجزای مرکّب می‏شود و به هر جزئی، سهمی از آن تعلّق می‏گیرد که به آن سهم و حصّه «امر نفسی ضمنی» گفته می‏شود، مانند وجوب متعلّق به نماز که بر اجزای آن پخش و هر جزئی، مأمور به امر ضمنی می‏شود. از این رو، در دَوَران امر بین اقل و اکثر برائت جاری می‏شود؛ زیرا برای مثال، شک در جزئیّت سوره در نماز، به شک در تعلّق امر ضمنی به سوره در نماز بر می‏گردد و اصل، عدم تعلّق آن است.

←← انحلال نسبت به افراد
اگر موضوع حکم تکلیفی‏ای که با یک انشاء از مولا صادر شده است، دارای مصادیق و افراد متعدّد باشد، حکم واحد از نظر عقل و عرف، به احکام مستقل متعدّدی (به تعداد همه مصادیق) تجزیه می‏شود، مانند اینکه مولا بگوید:«أکْرِم کُلَّ عالمٍ»(هر دانشمندی را اکرام کن) یا بگوید:«لا تَکذِب»(دروغ نگو) که گویا برای اکرام هر دانشمندی، وجوب مستقلی و برای پرهیز از هر دروغی، نهی جداگانه‏ای انشاء کرده است؛ هر چند هر یک ‏از وجوب اکرام و حرمت کذب با یک انشاء بیان شده است. [۵] [۶] [۷]

پانویس
۱.    ↑ دروس فی علم الاصول ج۳، ص۸۳.
۲.    ↑ منهاج الصالحین(خویی) ج۲، ص۱۹۱.
۳.    ↑ جواهر الکلام ج۳۳، ص۳۰۹.
۴.    ↑ جواهر الکلام ج۳۳، ص۳۱۱.
۵.    ↑ القواعد الفقهیه(بجنوردی) ج۳، ص۱۵۹.
۶.    ↑ القواعد الفقهیه(بجنوردی) ج۳، ص۲۴۲.
۷.    ↑ اصطلاحات الاصول ص۸۲-۸۴.

منبع:

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۷.