اندر بحث تورم علم اصول/ حسن انصاری

شبکه اجتهاد: گاه و بیگاه می‌بینم برخی این بحث را مطرح می‌کنند که علم اصول در ادوار و سده‌های اخیر تورم پیدا کرده و حاوی مباحثی است که ارتباطی با فرایند اجتهاد و تفقه در احکام شرعی ندارد. نتیجه هم گرفته می‌شود که باید علم اصول را پاکسازی و مختصر و مفیدش کرد. اگر از نقطه نظر ضرورت‌ها و بایسته‌های آموزشی این سخن گفته شود شاید وجهی داشته باشد. آن هم برای کسانی که می‌خواهند آموزش متوسطی درباره مباحث علم اصول داشته باشند. اگر هم مقصود میزان بهره‌وری از بحث‌های اصولی در استنباط احکام فرعی فقهی است باز این سخن شاید وجهی داشته باشد. اما اگر مقصود بی‌فایدگی بخش‌هایی از مباحث علم اصول به مثابه یک سنت علمی است این حرف نشانه عدم پختگی و فقدان تعمق در مبانی مباحث اصولی است.

علم اصول یک دانش مستقل است برای منطق فهم متن و درک منطوق و مفهوم قانون. دانشی است برای نحوه استدلال برای کشف احکام و مفاهیم قانونی و کشف واقعیت در ارتباط با مفاهیم قانونی و حقوقی. در واقع علم اصول منطق استدلال قانونی است. گرچه در اینکه علم اصول موضوع واحد دارد اختلاف نظر همواره وجود داشته و نحوه ارتباط مسائل آن از نقطه نظر وحدت موضوعی محل مناقشه‌ها بوده اما از نقطه نظر تاریخی مسائل علم اصول همه در یک منطق پیوسته و تنگاتنگی به تدریج شکل گرفته و بالیده و پرورده شده است.

به عنوان یک دانش، علم اصول را می‌توان منطق اصلی تفکر و نظام استدلال در تمدن اسلامی دانست. زیر ساخت تمدن اسلامی فقه بود و علم اصول منطق فهم و استدلال را برای آن فراهم می‌کرده است. به همین دلیل است که اگر فلسفه نظام تفکر یونانی را شکل می‌داده اصول فقه را باید گفت منطق تفکر و استدلال را برای فقیهان و عالمان در تمدن اسلامی پی می‌ریخت.

تک تک مسائل علم اصول در یک منظومه‌‌ای منطقی بسط پیدا کرده و هر مسئله‌‌ای با همه مسائل دیگر آن حتی جزیی ترین مسائل دیگر به نحوی در پیوند است و نمی‌توان آن را در کلیت اصول فقه در نظر نگرفت.

همه مباحث اصول فقه حتی آنچه در جزییات مسائل مباحث الفاظ و مفهوم و یا در مباحث اصول عملیه مطرح می‌شود پاسخ به پرسش‌هایی است اساسی که در روند گسترش سنتی مدرسی آن هم به پایه و اندازه دانشی مانند علم اصول امری طبیعی است و نشان از تعمق در مسئله‌هایی است که در چارچوب همان علم کاملا منطق خودش را دارد.

متآسفانه ما مسلمانان به اندازه کافی از اهمیت علم اصول سخن نگفته ایم و اهمیت این دانش را در پی ریزی فهم و درک قانون برای دیگران تبیین نکرده ایم. درست است که مباحث علم اصول در برخی ادوار رشد و تحول تازه‌‌ای را به خود ندید اما هم در تشیع و هم در تسنن دوران‌هایی بوده است که علم اصول عمیقا در تحولی گسترده و در ارتباط با شاخه‌های دیگر علوم قرار گرفت.

در چند سده اخیر موضوع مقاصد شریعت بخش مهم و متحولی را در اصول فقه اهل سنت شکل داد و در میان شیعیان مباحث مرتبط با اصول عملیه و ظنون و امارات و حجج تحولی عمیق پیدا کرد. شماری از مباحث به ظاهر فلسفی در اصول کسانی مانند مرحوم ‌آخوند و صاحب نهایه رشد کرد اما حتی همین مباحث هم در منطق گسترش سازوار و درونی این دانش قابل تحلیل است. بوده‌‌‌اند کسانی که خود اصول خوانده بودند اما از تورم و یا حتی بی فایدگی آن سخن گفته‌اند، مانند مرحوم الفت اصفهانی اما به نظر می‌رسد این اشخاص علم اصول را تنها در مقام میزان بهره وری مستقیمش در فرایند استنباط احکام شرعی فرعی مورد توجه قرار می‌دادند و نه به عنوان دانشی مستقل برای منطق فهم متن و حکم و واقعیت قانون. آدم‌هایی عمیق مانند مرحوم آقای صدر قدر علم اصول را به خوبی درک می‌کرده‌اند.