شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اجرای نیمه‌کاره یک قانون (امر به معروف و نهی از منکر) اثر عکس دارد. باید مساحت اجرای قانون را با توان خود بسنجیم؛ مثلاً قانون بستن کمربند ایمنی طرف شاگرد، جدی گرفته نشد. همچنین با بررسی فقهی، می‌شود اعمال زور توسط افراد در قانون ممنوع گردد که این کار آثار اجتماعی فراوانی خواهد داشت.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی رئیس میز «توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی» دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در یکی دیگر از نشست‌های «گفتمان معرفت» مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر را در فقه شیعه و اهل سنت بیان کرد. وی در سخنرانی خود با موضوع «برخورد فیزیکی در امربه‌معروف و نهی از منکر»، درجات و معانی اقدام عملی و ید در فقه را بررسی کرد.
اهمیت و آثار امربه‌معروف و نهی از منکر در روایات
الهی خراسانی در ابتدای سخنان خود برای بیان اهمیت امربه‌معروف و نهی از منکر در منابع دینی، آثار آن را در دو دسته اجتماعی و فردی و هریک از این دو را در دسته اجرا و ترک بیان نمود و گفت: نمونه آثار اجتماعی اجرای این فریضه در روایات، استواری نظام اسلامی، عمران زمین، امنیت و قدرت مؤمنان است. از آثار اجتماعی ترک آن به شیوع مفاسد، فراموشی خوبی‌ها، تسلط اشرار و عقوبت کل امت است؛ اما برخی از آثار فردی اجرای آن درک لطف الهی، سلامتی دین و دنیا و رسیدن به مقام خلیفه اللهی است؛ اما از اثرات فردی ترک این فریضه در روایات می‌توان به شراکت در گناه، محرومیت از سعادت معنوی و قرار گرفتن در زمره دشمنان اشاره نمود. مجموعه این آثار امربه‌معروف و نهی از منکر در کتاب وسائل در قالب ۲۶ یا ۲۷ عنوان شمرده شده است.
اهمیت مسأله در حقوق
این استاد حوزه علمیه خراسان، در تبیین جایگاه علمی و حقوقی این مسأله گفت: این مسأله در ابواب مختلف فقهی و روایی مانند باب عبادات و ملحقات سیاسات می‌آید. اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز به آن پرداخته است. توجه به این مسأله فقط یک امر درون دینی نیست، بلکه ملل مختلف و رشته‌های علمی گوناگون با عناوین دیگری به آن توجه داشته‌اند. از جمله این عناوین نظریه «کنترل اجتماعی» و نظریه «پنجره شکسته» است. نظریه کنترل اجتماعی چهار امر وابستگی، تعهد، درگیری به امور متعارف و اعتقاد را با هم پیوند می‌زند. نظریه پنجره شکسته نیز ناظر به این تمثیل است که تحقیقات نشان می‌دهد اگر یک پنجره ساختمانی شکسته شده باشد، احتمال اینکه خرابکاران و اشرار بقیه پنجره‌ها را هم بشکنند، نسبت به حالتی که همه پنجره‌ها سالم باشد چند برابر می‌شود. حتی در یک مقطع شهردار نیویورک دستور داد هیچ پنجره شکسته‌ای نباید در ساختمان‌‌ها باشد.
بررسی اثر «مایکل کوک» درباره امربه‌معروف و نهی از منکر
استاد الهی، مفصل‌ترین اثر در این موضوع را کتاب «امربه‌معروف و نهی از منکر» نوشته مستشرق مشهور «مایکل کوک» دانست و گفت کوک این کتاب را در سال ۲۰۰۰ تألیف کرد. تنها ۵۶ صفحه آن لیست منابع است که در آن ۲۰۰۰ منبع ذکر شده است. حتی منبعی مانند دست‌نویس‌های آقای خرازی در قم را هم آورده است. کوک در مقدمه کتاب انگیزه خود را از تألیف این‌گونه نوشته که روزنامه‌ای خواندم که در ایستگاه مترو زنی مورد تجاوز مردی قرار گرفته بود و از مردم کمک می‌خواست. تنها یک مرد به کمک او رفت. مشخص شد این مرد مسلمان بوده و انگیزه کمک خود را امربه‌معروف و نهی از منکر عنوان کرده است. کوک برایش سؤال شد که چرا مردم خودش بی‌تفاوت بودند. سپس ۱۵ سال وقت صرف کرد و این اثر را نوشت.
فقه امربه‌معروف و نهی از منکر در میان فِرَق اسلامی
الهی خراسانی در ادامه صحبت خود، جایگاه مسأله را در میان فرق اهل سنت تبیین کرده و آن را با شیعه مقایسه نمود و گفت امربه‌معروف و نهی از منکر در شیعه فریضه آحاد مکلفان بوده است، اما اهل سنت بیشتر از باب حسبه و جزء اختیارات حاکم مطرح می‌کنند.
معتزله آن را به عنوان یکی از اصول اعتقادی و نه از فروع برشمرده و در کنار جِهاد آورده و جهاد را از فروع آن می‌دانستند. قاضی عبدالجبار این اصل را در «اصول خمسه» خود می‌آورد. اندیشه اخوانی مصر و یمن هم از همین باب است، آن‌ها خیلی از اقدامات خود را به عنوان جهادِ دعوت انجام می‌دهند.
مایکل کوک می‌گوید پیوسته‌ترین روایات باب، روایات شیعه است. گرچه آموزه‌های معتزلی دارای صراحت بیشتری در مسأله است ولی جامعیت کمتر و انقطاع تاریخی دارد. کوک برآورد کرده که روایاتی که اطلاق دارد و شروط ریز و ضیقی نمی‌گوید عمدتاً روایات کوفی است و روایاتی که قیود و ریزه‌کاری دارد اغلب شامی است. این نقطه قوتی است که به آموزه‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام به اصحاب و تبلیغ آنان حتی پیش از خلافت مربوط می‌شود.
علمای امامیه در مسأله سه‌گانه‌بودن مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر با معتزله و اشاعره مشترک هستند. منظور از مراتب ثلاثی، مراتب امر و نهی قلبی، زبانی و عملی است.
عده‌ای از اشاعره تحت تأثیر شامی‌ها، آن را فقط به قلب و زبان دانسته و بیشتر از آن را مربوط به امور حسبه حکومتی می‌دانند. به نظر اهل سنت حسبه دو نوع است؛ یکی حسبه عامه یعنی اموری که شارع راضی به تفویت آن‌ها نیست و بر عهده همه است مانند غسل و تکفین و تعیین تکلیف لقطه و لقیط. نوع دیگر، حسبه حکومتی یعنی وظایف خاص حکومت است. اهل حدیث و اشاعره هر مرتبه شدیدتر از زبان را مربوط به امور حسبه حکومتی می‌دانند.
درجات مرتبه‌ی عملی امربه‌معروف و نهی از منکر
استاد الهی خراسانی توضیح داد که مرتبه سوم یعنی مرتبه عملی با عنوان ید می‌آید و برای معنای آن ۱۵ احتمال آورده‌اند. وی موارد معتنابه آن احتمالات را به شرح زیر برشمرد:
۱- تمثّل عملی: یکی از معانی و درجه خفیف یدی در امربه‌معروف و نهی از منکر، این است که آمر و ناهی خودش عامل به معروف و تارک منکر و به تعبیر روایات «کونوا دعاه للناس بغیر السنتکم» (الکافی، ج۲، ص ۷۸) باشد. این درجه در منابع مختلف مانند تفسیر المیزان، منهاج الصالحین و وسائل آمده است. تمثل عملی به این دلیل در مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر آمده است که امر و نهی باید نتیجه و حاصل داشته باشد و بهترین نتیجه آن در اسوه و الگوی عملی بودن است. این درجه خفیف امر و نهی، اما بالاترین مراتب آن در تحریر الوسیله امام خمینی (ج ۱ ص ۴۸۲) با این تعبیر آمده است که: «مِن أعظم أفراد الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و أشرفها و ألطفها و أشدها تأثیرا و أوقعها فی النفوس، سیّما إذا کان الآمر أو الناهی من علماء الدین و رؤساء المذهب أعلى اللّه کلمتهم».
۲- حیلوله یا حجز: معنای ید در درجه بعدی مانع شدن از تحقق منکر معرفی شده است؛ مانند اینکه وسیله و وسائط منکر را از بین ببرد.
۳- تضییق: معنای بعدی محدود کردن آزادی فرد است مانند اینکه جلوی رفتن او به سمت حرام را بگیریم. فرق میان این معنا با معنای حیلوله این است که در حیلوله شرائط را از بین می‌بریم و به خود فرد کار نداریم اما در اینجا اقدام نسبت به خود مرتکب منکر انجام می‌شود.
۴- تألیم: این درجه به معنای هر کاری است که موجب درد خاطی شود مانند ضرب.
۵- جرح: درجه بعدی کاری است که فراتر از درد و منجر به شکستن یا جراحت عضو خاطی گردد.
۶- العنف المسلح: درجه شدید مرتبه‌ید امربه‌معروف استفاده از سلاح تا حد قتل خاطی است.
استظهار مقصود از ید در مرتبه سوم امربه‌معروف و نهی از منکر
استاد الهی خراسانی با ذکر درجات مختلف مرتبه عملی امر گفت: نتیجه می‌گیریم که ید صرفاً به معنای ضرب نیست؛ به عبارت دیگر سه مرحله امر و نهی چنین است: ۱- مرتبه قلب که اسلوب آن باطنی است. ۲- مرتبه لسان که اسلوب گفتاری دارد. ۳- مرتبه‌ید که اسلوب رفتاری و عملی دارد. پس استظهار از ید به معنای دست فیزیکی و آن‌هم به معنای ضرب بعید است.
آموزش غیر مستقیم وضو گرفتن حسنین علیهماالسلام به پیرمرد، نمونه اقدام علمی است. پس اینکه گفته می‌شود امربه‌معروف واجب است ولو بلغ ما بلغ، اگر صَرف نظر از شرائط و ناظر به اعلی مراتب آن باشد صحیح است، اما اگر ناظر به شرائط و تساوی مراتب آن باشد غلط است. پس منظور از ید، مطلق اقدام عملی است. حتی اینکه بگوییم فردِ شائعِ معنای ید، خشونت است، دست‌کم در روزگار ما که امکاناتی مانند تسهیلات اجتماعی داریم صادق نخواهد بود. نمونه تسهیلات اجتماعی برای امربه‌معروف و نهی از منکر، تحویل چادر در ورودی حرم است. نمونه دیگر آن لغو قانون خودافشاگری برای از بین رفتن‌دروغ گویی است.
بررسی ادله برای درجات ید
الهی خراسانی، با بررسی ادله فقهی، انحصار معنای مرتبه‌ید، به مراتب خفیف آن را تقویت کرد. وی بدین منظور سه نکته از ادله را به شرح زیر تبیین نمود:
۱- رعایت «أیسریت» مراتب: محقق اردبیلی در مجمع الفائده، آقا ضیاء در تبصره خود و امام خمینی در تحریر، لزوم رعایت و ترتیب أیسریت و خفّت مراتب را یادآور شده‌اند. وقتی ایسریت شرط باشد غالبا مندوحه و راهی برای صرف نظر از مراتب شدیدتر پیدا می‌شود. پس لزومی برای مراتب شدیدتر باقی نمی‌ماند.
۲- اصل اولی حرمت ایذاء: آقا ضیاء حرمت ایذاء مؤمن بلکه ایذاء مسلم حتی ایذاء مطلق غیر کافر حربی را در این بحث به عنوان اصل اولی مطرح می‌کند.
برای اثبات حرمت ایذاء مؤمن، ناچار به راههای دشواری مانند الغاء خصوصیت از آیه «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَه وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِینا» (الاحزاب (۳۳): آیه ۵۷) نیست، بلکه از راههای ساده‌تر مانند دلالت بسیاری از روایات نیز اثبات می‌شود. اثبات این حرمت با استقراء هم ممکن است، این‌گونه که تمام موارد ایذاء را که برشماریم، در روایات آمده و برای حرمت آن مطلبی بیان شده است. بلکه شاید بتوان برای حرمت ایذاء تواتر معنوی از میان افراد آن اثبات کرد.
با وجود این اصل، وجوب مرتبه سوم، به اقل مراتب افراد انصراف خواهد داشت. آقاضیاء می‌گوید اگر اجماع بر وجوب مرتبه‌ید نمی‌بود، در اصل این مرتبه تشکیک می‌کردیم چراکه روایات این مرتبه تاب تحمل مقابله با این اصل اولی را ندارد.
۳- عدم اطلاق ادله به لحاظ آلیات و وسائل: آیات و روایات در مقام بیان کیفیت ابزار و وسائل امربه‌معروف و نهی از منکر نیست. پس اطلاقی به معنای ضرب و کمتر و بیشتر از آن ندارد؛ بنابراین باید به قدر متیقن آن یعنی درجات خفیف مانند تمثل عملی بسنده و أخذ کرد.
مسأله «إذن» در مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر
استاد الهی با توجه به تشکیک در وجوب درجات شدید معانی ید برای افراد و آحاد، مسأله لزوم اذن حاکم برای اجرای مراتب شدید توسط افراد را مطرح کرد و گفت: طبق ادله اذن در این باب، درجه جرح و بالاتر از آن، نیازمند اذن حاکم شرع است. معنای جرح این است که هرچه موجب أقل دیه یا قصاص شود؛ بنابراین اگر دلالت ادله اذن کافی باشد، ضرب را هم در برمی‌گیرد.
پس اگر تشخیص اهم و تزاحم و تعیین موارد اِعمال جرح و بالاتر از آن بر عهده و اذن حاکم شرع باشد، این قول برخی از علما تقویت می‌شود که: وجوب امربه‌معروف و نهی از منکر به وسیله قلب و لسان بر عهده عامه و افراد است. در این وجوب احتمالاً شرط عدم احتمال خوف ضرر و شرط تأثیر هم مطرح نیست؛ اما مراتب بعدی یعنی ابراز خشونت قانونی مانند حدود و تعزیرات بر عهده و اذن حاکم است.
در این صورت عموم خطاب «مِنکم» در آیه «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّه یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر» (آل عمران(۳): آیه ۱۰۴)، به تعبیر روایات کسانی هستند که علم، نفوذ کلام و نفوذ و بسط ید داشته باشند. علی القاعده کسانی که مأذون از حکومت نباشند چنین اختیاراتی ندارند.
استظهار عرفی از کلمه ید
در ادامه جلسه، یکی از مخاطبان گفت: عرف از ید، مطلق کارهای عملی را می‌فهمد. در برخی از آیات هم به معنای اعمال قدرت آمده است. پس معنا یا قدر متیقن از آن نمی‌تواند تمثّل عملی باشد.
استاد الهی در پاسخ گفت: قدر متیقن به دو معنا و در دو مقام است، یکی اینکه در لغت چیست که به نظر ما قدر متیقن ید، فقط اقدام عملی است. مقام دیگر این است که در مراتب امر و نهی یعنی در میان معنای خصوص ضرب یا معنای موسع آن، قدر متیقن کدام است؟ یعنی به خاطر وجود اصولی مانند حرمت ایذاء، شک در قدر متیقن می‌کنیم که در این صورت قدر متیقن ید، مراتب خفیف خواهد بود. به تعبیر فقها، مراد از امر و نهی، واداشتن یا بازداشتن است و مراد فعل قلبی یا ضرب نیست؛ بنابراین ید به معنای فشار فیزیکی اکراهی و علی رغم میل نیست چون در امر و نهی فشار و زور هست اما لزوماً بدنی و زور و خشونت نیست، مثلاً زبانی هم ممکن است.
راهکار عملی برای اجرای امر و نهی در جامعه
استاد الهی در ادامه جلسه در پاسخ یکی از حضار برای راهکار اجرایی در جامعه گفت: اجرای نیمه‌کاره یک قانون اثر عکس دارد. باید مساحت اجرای قانون را با توان خود بسنجیم؛ مثلاً قانون بستن کمربند ایمنی طرف شاگرد، جدی گرفته نشد. همچنین با بررسی فقهی، می‌شود اعمال زور توسط افراد در قانون ممنوع گردد که این کار آثار اجتماعی فراوانی خواهد داشت.
حکمت امر و نهی و لازمه آن
در پایان جلسه آیت‌الله اشرفی شاهرودی حکمت و فلسفه امربه‌معروف و نهی از منکر را اصلاح جامعه دانستند. ایشان متذکر شدند که اگرچه در این فریضه و بیشتر مراتب آن استعلاء باید باشد، اما لازمه حکمت آن هم این است که واکنش منفی در افراد نداشته باشد و گرنه حکمت آن یعنی اصلاح جامعه انجام نمی‌شود. توجه به این حکمت و لازمه آن مشخص می‌کند که عامه و حکومت هرکدام چه وظیفه‌ای برای این فریضه دارند.
یادآوری می‌شود، سلسله نشست‌های گفتمان معرفت، با موضوعات فقهی، اخلاقی و اعتقادی در دفتر آیت‌الله اشرفی شاهرودی در مشهد و در شب‌های ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود.
