شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مراجع عظام تقلید درباره تغییر جنسیت و احکام پیرامونی آن نظراتی دارند که در این گزارش آرای فقهی امام خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله نوی همدانی، آیت‌الله سبحانی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله شبیری زنجانی، آیت‌الله صافی گلپایگانی (ره)، آیت‌الله خویی (ره)، آیت‌الله اراکی (ره) و دیگر مراجع معظم را مرور می‌کنیم.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، انسان به لحاظ جنسیت در واقع یا مرد است یا زن؛ در فقه اسلامی علاوه بر این دو، عنوان سومی نیز موضوع احکام قرار گرفته است که به آن خنثی گفته میشود و بر دو قسم خنثی مشکل و غیر مشکل تقسیم میشود. شخص خنثی در واقع یا زن است یا مرد، هرچند که احتمال وجود جنس سومی نیز مطرح شده است. از آنجا که اخیراً امکان تغییر جنسیت با پیشرفت علم پزشکی فراهم گشته است، این مسأله در فهرست موضوعات مستحدثه قرار میگیرد.
مبتلایان به اختلالات هویّت جنسی اقسام مختلفی دارند، در بین آنان دو گروه، بیشتر تمایل به تغییر جنسیت دارند:
الف. افراد تراجنسی یا ترنس‌سکچوال (transsexual) یا ترانس‌ها به کسانی گفته میشود که به دلیل نارضایتی از جنس خود، خواستار تغییر جنسیتشان هستند؛ آنان جنسیّتی که در روانشان حسّ می‌کنند با جنسیت جسمشان متضاد است، این افراد احساس می‌کنند به جنس دیگر تعلّق دارند، غالباً این گروه نابسامانی یا مشکلی در اندام تناسلی خود و بافت‌های داخلی جنسی ندارند و جنسیتشان از این جهت معلوم است، ولی از نظر ذهنی و روحی با مشکل روبرو هستند و منکر صحّت نوع جنسیت خود می‌باشند؛ مثلاً فرد دارای اندام‌های تناسلی مردانه است و حتّی از نظر ژنتیکی نوع کروموزمهای او XY است و مذکّر محسوب میشود، یا برعکس مثلاً فرد دارای اندام‌های تناسلی زنانه است و حتّی از نظر ژنتیکی نوع کروموزمهای او XX است و مؤنّث محسوب میشود، با این وجود احساسات و تمایلات مردانه دارد؛ برخی، اصطلاح «خنثای روانی» را برای افراد تراجنسی که علایم جنس بدنی آنان با گرایش‌های روحی آنان مطابق نیست، به کار میبرند.
ب. افراد دوجنسی یا هرمافرودیت (hermaphrodite) به کسانی گفته میشود که دارای اختلال ظاهری در اندام تناسلی و بافت‌های داخلی جنسی و گاه سیستم هورمونی جنسی هستند و معمولاً «نمای ظاهری از اندام هر دو جنس» را دارند و از بدو تولّد اندام تناسلی بینابین داشته و از ابهام جنسیّتی رنج میبرند، آنان درصدد «کشف جنسیت» خویش برمی‌آیند.
درباره تغییر جنسیت به‌صورت کلی نمی‌‌توان گفت جایز است یا خیر و باید مصادیق آن تفکیک شود. برخی از فقهای شیعه قائل به جواز هستند و عده بیشتری از فقها معتقد به عدم جواز هستند. همچنین فقهای اهل سنت معتقد به عدم جواز هستند؛ اما پرسشی که اینجا مطرح میشود این است که با تغییر جنسیت تبدل موضوع حاصل میشود یا خیر؟ فقهای معاصر شیعه و متخصصان پزشکی معتقدند که اساساً با این عمل جراحی و کارهای پزشکان هیچ تغییری حاصل نمیشود.
طبق فتوای مراجع معظم تقلید کسی که جنسیتش محرز است، تغییر جنسیت برای او جایز نیست؛ یعنی فردی که از نظر فیزیک بدنی کاملاً مشخص است مرد یا زن است و در عمل جراحی ابتدا عقیم دائم گردد و بعد فقط به‌صورت ظاهری به شکل جنس مخالف درآید، در حالیکه به اذعان متخصصان هیچ تغییر جنسیت حقیقی اتفاق نیفتاده است، بنابراین این کار حرام خواهد بود.
بررسی فتوای امام(ره) درباره تغییر جنسیت
به لحاظ فقهی، نخستین فتوا و مبانی فقهی از سوی امام(ره) در سال ۱۳۴۳ بوده و در جلد دوم تحریرالوسیله این مسائل بیان شده است. اولین مسأله آن جواز است، جواز تغییر جنسیت در موارد ازدواج، ارث و حضانت به آن پرداخته شده است و امام یک فتوای ویژه در سال ۶۴ برای شخصی به نام فریدون صادر کرد که بعدها این فرد تغییر جنسیت داد و نام مریم خاتون ملک آراء را برای خود انتخاب کرد. امام(ره) در آن فتوا می‌‌فرماید: «تغییر جنسیّت با تجویز طبیب مورد اعتماد اشکال شرعی ندارد و ان‌شاءالله در امان بوده باشید و کسانی را که شما ذکر کرده‌اید امید است مراعات حال شما را بکنند». باید توجه نمود که نظر امام درباره خاتون‌پور مُلک‌آرا، فتوا نیست و صورت فتوا ندارد و او را خنثی محسوب کرده است.
شاگردان امام (ره) حضرات آیات شاهرودی، سبحانی و استادی در تقریر کلام استاد خود می‌گویند: مراد امام این است که در مقام خارج و واقع اگر این اتفاق واقعاً بیفتد اشکال ندارد، نه این عمل‌های ظاهری که هیچ تغییری حقیقتاً رخ نمی‌دهد و سوای این عقیم شدن دائم و مشکلاتی دیگر نیز به دنبال دارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رضا مهکام، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی امام خمینی (ره) نیز معتقد است: از فتوای مرحوم امام برای عمل‌های تغییر جنسیت سوء استفاده شده است و تاکنون بیش از ۲۰۰هزار نفر در ایران تحت عمل جراحی قرار گرفته‌اند! این استاد حوزه و دانشگاه تصریح دارد: طبق نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فقط «هرمافرودیت‌ها و اینترسکس‌ها» برای مشخص شدن جنسیتشان، جایز است عمل کنند(۱).
از سوی دیگر، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی کریمی‌نیا، نویسنده کتاب «تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق» می‌گوید: تغییر جنسیت در ایران آمار فراوانی دارد به‌گونه‌ای که دومین کشور پس از تایلند در جهان است که حتی از کشورهای دیگر برای این موضوع به ایران می‌‌آیند و با توجه به ارزانی عمل جراحی تغییر جنسیت، از کشورهای اروپایی برای این امر حضور دارند و در این مورد افراط میشود و به‌گونه‌ای از فقه و حقوق ایران سوءاستفاده میشود. او معتقد است: در ایران دچار قانون نانوشته هستیم و قانون تغییر جنسیت در کشور وجود ندارد! در عین حال گنجینه‌‌‌ای ارزشمندی از فتواها و نظرات مراجع وجود دارد که تبدیل به قانون نشده و جای آن در قانون تغییر جنسیت خالی است.
پرسش‌هایی درباره «تغییر جنسیت» وجود دارد، نظیر: حکم تغییر جنسیت، تأثیر و حکم تغییر جنسیّت در ازدواج، نفقه و مهریه زوجه سابق، نفقه فرزندان، تأثیر بر ولایت فرزندان و حضانت، مسئله ارث، رجوع از تغییر جنسیت، وظایف پزشکان، تأثیر این مسئله بر عناوین خانوادگی و … از پرسش‌هایی است که باید به آن پرداخته شود.
مراجع عظام تقلید درباره تغییر جنسیت و احکام پیرامونی آن نظراتی دارند که در این گزارش آرای فقهی امام خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله نوری همدانی، آیت‌الله سبحانی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله شبیری زنجانی، آیت‌الله وحید خراسانی، آیت‌الله صافی گلپایگانی (ره)، آیت‌الله خویی (ره)، آیت‌الله اراکی (ره)، آیت‌الله بهجت (ره)، آیت‌الله تبریزی (ره)، آیت‌الله فاضل لنکرانی (ره) و آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (ره) را مرور می‌کنیم.
حضرت امام خمینی (ره)
امام خمینی (ره) موضوع تغییر جنسیت و احکام آن را قریب به پنجاه سال قبل و در دوران مبارزه و تبعید، در پایان جلد دوم کتاب تحریرالوسیله و در ضمن مسائل مستحدثه مطرح فرموده‌اند.
مسأله ۱- ظاهر آن است که تغییر جنس مرد به زن به سبب عمل و برعکس آن، حرام نیست. همچنین این عمل در خنثی حرام نیست تا ملحق به یکی از دو جنس شود؛ و آیا اگر زن در خود تمایلاتی از سنخ تمایلات مرد یا بعضی از آثار رجولیّت را ببیند یا مرد در خود تمایلات جنس مخالف را یا بعضی از آثار آن را ببیند، تغییر آن واجب است؟ ظاهر آن است که واجب نیست، در صورتی که شخص، حقیقتاً از جنسی باشد ولیکن تغییر جنسیت او به آنچه مخالف او است، ممکن باشد.
مسأله ۲- اگر فرض شود که قبل از عمل بداند که داخل در جنس مخالف است و (در حقیقت) عمل، جنس او را به جنس دیگر، تبدیل نمی‌کند، بلکه از آنچه مستور است، کشف می‌نماید، در وجوب ترتیب آثار جنس واقعی و حرمت آثار جنس ظاهری شبهه‌ای نیست؛ پس اگر بداند که مرد است، آنچه بر مردان واجب و حرام است بر او واجب و حرام میباشد و برعکس؛ و اما وجوب تغییر صورت آن و کشف آنچه باطن است، واجب نمی‌‌باشد مگر اینکه عمل به تکالیف شرعی، یا بعضی از آن‌ها بر آن متوقف باشد و احتراز از محرمات الهی ممکن نباشد مگر به آن، پس واجب میشود.
مسأله ۳- اگر زنی را تزویج کند پس جنس زن تغییر پیدا کند و مرد شود، از وقت تغییر، تزویج باطل میشود؛ و اگر قبل از تغییر، به او دخول کرده باشد تمام مهر بر او واجب است؛ و آیا با عدم دخول، نصف مهر یا تمام آن بر مرد واجب است؟ در آن اشکال است و اشبه تمام مهر است؛ و همچنین است اگر زنی با مردی ازدواج کند پس مرد جنس خود را تغییر دهد، ازدواج از وقت تغییر باطل است؛ و در صورت دخول، مهر بر او واجب است. و همچنین است با عدم دخول بنابر اقوی.
مسأله ۴- اگر جنس زوجین به جنس مخالف تغییر پیدا کند پس مرد زن شود و برعکس آن، پس اگر تغییر مقارن نباشد حکم همان است که گذشت و اگر تغییر مقارن باشد آیا ازدواج باطل میشود یا هر دو بر نکاحشان باقی می‌‌مانند، اگرچه احکام مختلف میشود، پس بر مرد فعلی، نفقه و بر زن، اطاعت واجب است؟ احتیاط تجدید نکاح و ازدواج نکردن زن فعلی است به غیر مردی که زوجه‌اش بود، مگر به طلاق به اذن هر دو؛ اگرچه بقای نکاحشان بعید نمی‌‌باشد.
مسأله ۵- اگر جنس زن در زمان عده‌اش تغییر یابد عده ـ حتی عده وفات ـ ساقط میشود.
مسأله ۶- اگر جنس مرد به مخالف تغییر کند، ظاهر آن است که ولایت او بر صغیرهایش ساقط است؛ و اگر جنس زن تغییر یابد برای او ولایت بر صغار، ثابت نمیشود؛ پس ولایت آن‌ها برای جدّ پدری است و با فقدان او برای حاکم میباشد.
مسأله ۷- اگر جنس هر یک از برادر و خواهر به جنس مخالف تغییر یابد، انتساب آن‌ها قطع نمیشود بلکه برادر، خواهر و برعکس می‌‌شوند؛ و همچنین است در تغییر دو برادر یا دو خواهر؛ و اگر عمو تغییر یابد، عمه میشود و برعکس؛ و دایی، خاله میشود و بر عکس و به همین منوال. پس اگر پسر فعلی و دختر فعلی وارث میت باشند، مرد فعلی دو برابر زن فعلی ارث میبرد؛ و همچنین است در سایر طبقات ارث. لیکن اشکال در ارث پدر و مادر و جد و جده، باقی می‌‌ماند؛ پس اگر جنس پدر به مخالف تغییر یابد فعلاً نه پدر است و نه مادر؛ و همچنین است در تغییر جنس مادر، پس مرد فعلی نه مادر است و نه پدر، پس آیا به ملاحظۀ حال تولد یا برای خاطر اقربیّت و اولویت، ارث میبرند یا ارث نمی‌برند؟ در آن تردّد است و اشبه ارث بردن است؛ و ظاهر آن است که اختلاف آن‌ها در ارث به لحاظ حال منعقد شدن نطفه است؛ پس برای پدر در حال انعقاد نطفه دو ثلث و برای مادر یک ثلث است و احتیاط (مستحب) مصالحه میباشد.
مسأله ۸- اگر جنس مادر تغییر پیدا کند آیا بعد از مرد شدن به حلیله پسرش محرم میشود مانند پدر یا نه؟ بعید نیست، با اشکالی که دارد؛ و اگر جنس پدر تغییر یابد پس آیا در حال زن بودنش محرم پسرش میباشد اگرچه مادرش نمی‌‌باشد؟ ظاهراً چنین است؛ و اگر زوجه پسر تغییر یابد و مرد شود آیا بر مادر شوهر سابقش حرام میباشد؟ بعید نیست که چنین باشد، با اشکالی که دارد.
مسأله ۹- آنچه را که در اقربای نسبی ذکر کردیم در اقربای رضاعی نیز می‌آید، مانند مادر و پدری که رضاعی باشند و خواهر و برادر و به همین منوال.
مسأله ۱۰- آنچه را که ذکر کردیم در موردی ثابت است که واقعاً جنسی به جنسی تغییر یابد؛ و اما اگر عمل از واقع پوشیده شده‌‌ای کشف نماید و اینکه کسی که بعد از عمل، مرد شده، از اول امر مرد بوده است، از آن کشف میشود که آنچه بر مرد صوری و زن صوری مترتب شده بر غیر موضوعش مترتب بوده است پس مسائل دیگری حادث میشود.(۲)
آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای
پرسش: برخی از افراد در ظاهر مذکر هستند ولی از جهات روحی و روانی ویژگی‌های جنس مونّث را دارند و تمایلات جنسی زنانه در آنان به‌طور کامل وجود دارد و اگر مبادرت به تغییر جنسیت نکنند به فساد می‌‌افتند. آیا معالجه آنان از طریق انجام عمل جراحی جایز است؟
پاسخ: تغییر جنسیت جایز نیست مگر در صورتی که از راه‌های علمی و عرفی اطمینان آور، ثابت شود که شخص متقاضی تبدیل جنسیت، متعلق به جنس مخالف است که در این صورت عمل تبدیل جنسیت او – صرف نظر از احکام ثانوی مثل لمس و نگاه به عورت نامحرم – جایز است. همچنین در صورتی که تعلق او به جنس مخالف ثابت نشود ولی خلاف آن هم ثابت نشود و این شخص در وضیعت اضطرار شدید روحی قرار داشته باشد، جواز عمل مزبور بعید نیست.
آیت‌الله سیدعلی سیستانی
ملاک در جنسیت افراد: ملاک در جنسیت واقعی افراد از جهت مذکّر یا مؤنّث بودن، نوع اندام‌های تناسلی آنان است، کسی که آلت تناسلی حقیقی مردانه و بیضه‌های طبیعی دارد، مرد است و کسی که مَهْبِل و رحم و تخمدان طبیعی دارد، زن است، هرچند به علّتی آن را برداشته یا از بین رفته باشد؛ بنابراین، معیار تشخیص جنسیت، نوع اندام تناسلی خارجی و داخلی فرد است، نه تمایلات رفتاری و روحی و احساسی و نه نوع کروموزوم‌ها و ساختار ژنتیکی فرد، هرچند غالباً نوع کروموزوم‌ها و ساختار ژنتیکی افراد، متناسب با نوع اندام تناسلی خارجی و داخلی آن‌ها میباشد.
تغییر جنسیت صوری: امروزه در برخی از کشورها عملی به نام «تغییر جنسیت» رایج شده و گاه امری قانونی محسوب میشود و بعضی از افراد مبتلابه اختلالات هویّت جنسی اقدام به عمل مذکور می‌نمایند که شرح آن از قرار ذیل است:
تغییر جنسیت صوری مرد به زن: مردی که قصد تغییر جنسیت دارد با مراجعه به پزشک و تزریق هورمون‌های زنانه، علامات زنانگى از قبیل ریختن موهاى صورت، نازک شدن صدا، برآمدگی سینه در او پدید می‌آید و پزشک با قطع اندام تناسلى مردانه و ایجاد تغییرات موضعی، برای او اندام ساختگی شبیه اندام تناسلی بانوان درست میکند یا آنکه برای وی اندام تناسلى مصنوعى (پروتز) قرار می‌دهد؛
گاه فرد برای تشابه سازی بیشتر، اقدام به اعمال جراحی بینی، فک، گونه و مانند آن نموده تا از نظر ظاهری شبیه زنان شود و معمولاً هورمون‌ترانی بعد از آن نیز جهت بقای علامات زنانگی ادامه می‌یابد، ولی در هر حال خبری از رحم و تخمدان نیست و در نتیجه چنین فردی برای همیشه عقیم میشود.
تغییر جنسیت صوری زن به مرد: زنى که قصد تغییر جنسیت دارد با مراجعه به پزشک و تزریق هورمون‌های مردانه، علامات مردى از قبیل روییدن موى صورت یا درشت شدن صدا در او پدید می‌آید و پزشک بعد از برداشتن سینه‌ها، رحم، تخمدان‌ها و واژن، با ایجاد تغییرات موضعی، براى او اندام ساختگی شبیه اندام تناسلى مردانه درست میکند یا برایش اندام تناسلی مصنوعی (پروتز) قرار می‌دهد؛
گاه فرد برای تشابه‌سازی بیشتر اقدام به اعمال جراحی بینی، گونه، فک و غیره می‌نماید تا از نظر ظاهری شبیه مردان شود و معمولاً هورمون‌ترانی بعد از آن نیز جهت بقای علامات مردانگی ادامه می‌یابد، ولی در هر حال خبری از آلت تناسلی طبیعی و بیضه‌های واقعی نیست و در نتیجه چنین فردی نیز برای همیشه عقیم میشود.
حکم تغییر جنسیت به‌صورت فوق
انجام امور مذکور در قسمت قبل که به‌عنوان تغییر جنسیت انجام میشود، موجب تغییر واقعى جنسیت در فرد نمی‌گردد و هویّت اصلی انسان تغییر نمی‌کند، بلکه ظاهر جسمی وی تغییر کرده و فرد «پسرنما» یا «دخترنما» میشود و لذا احکام شرعى او نیز تغییر نمى‌کند.
بنابراین، ازدواج با مرد یا زنی که تغییر جنسیت صوری داده، باطل و ازدواج با همجنس محسوب میشود، همچنان که صدور مدارک شناسایی با هویّت جنس مخالف برای وی جایز نیست و لازم است تمامی احکام نگاه، لمس، ارتباط با نامحرم و… را که قبل از تغییر جنسیت صوری، خود وی و دیگران مکلّف به آن بودند، پس از آن نیز رعایت کنند.
شایان‌ذکر است، از آنجا که این عمل جراحی، مستلزم نقص عضو مثل برداشتن رحم یا تخمدان‌ها یا قطع اندام تناسلی مردانه و بیضه‌ها است حرام میباشد؛ همچنان که اگر این عمل جراحی موجب کشف عورت یا نگاه یا لمس آن – هرچند توسط پزشک همجنس – باشد، جایز نیست و صرف تمایلات رفتاری فرد، مطابق با جنس مخالف خویش،(۳) مجوّز شرعی برای عمل مذکور محسوب نمیشود.
تغییر جنسیت واقعی
اگر مقصود از تغییر جنسیت، تغییر واقعی دستگاه تناسلى داخلى و خارجى باشد که معیار اختلاف زن و مرد محسوب میشود، چنانچه این عمل با امور حرام (مانند کشف عورت یا نگاه یا لمس آن هرچند توسط پزشک همجنس) همراه باشد، شرعاً جایز نیست؛ علاوه بر آن، هرچند امر مذکور به خودی خود (فى حدّ ذاته) با قطع نظر از ملازمات حرام آن جایز است، ولى تاکنون این نوع تغییر جنسیت محقّق نشده (۴) و آنچه تا به حال صورت پذیرفته، همان تغییر ظاهرى است که تأثیرى در تغییر احکام شرعی ندارد.
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی
پرسش: تغییر جنسیت از نظر شرع چگونه است؟
پاسخ: تغییر جنسیت و ظاهر ساختن جنسیت واقعى (در افراد دوجنسی که یک جنس آن‌ها غلبه دارد) خلاف شرع نیست؛ بلکه واجب است. البته باید از مقدمات مشروع استفاده شود یعنى نظر و لمس حرام در آن نباشد، مگر اینکه به حد ضرورت برسد، ولى تغییر جنسیت صورى و کاذب جایز نیست.
وظیفه پزشک نسبت به تقاضای تغییر جنسیت
پرسش: دخترى از کودکى لباس مردانه مى‌پوشیده و اکنون که بزرگ شده خود را مرد مى‌داند و با استفاده از داروهاى شیمیایى حالت مردانه در خود ایجاد کرده و با مراجعه به پزشک، در خواست تغییر جنسیت نموده است، آیا پزشک مجاز به تغییر جنسیت مى‌باشد؟
پاسخ: تغییر جنسیت اگر صورى باشد، جایز نیست و اگر واقعى باشد (این امر در افراد دوجنسی واقع مى‌شود) به‌عنوان درمان و ظاهر شدن جنسیت واقعى جایز و گاه واجب است.
وظایف پزشکان در قبال دو جنسی‌های کاذب
پرسش: دوجنسی‌هاى کاذب از لحاظ پزشکى بر دو دسته‌اند: دسته اوّل دوجنسی‌هاىِ کاذبِ مؤنّث‌اند که از لحاظ کروموزومى مؤنّث، ولى ظاهرى کاملاً مردانه دارند. دسته دوّم دوجنسی‌هاىِ کاذب مذکّر هستند که وضعیّت کروموزومى آنان مذکّر، ولى داراى ظاهرى کاملاً زنانه هستند. ضمناً دوجنسی‌هاى حقیقى (که در فقه به آن‌ها خنثاى مشکل می‌گویند) داراى دو گناد (بیضه و تخمدان) هستند و ممکن است هر دو فعّال باشد. (ممکن است تخمدان در یک طرف و بیضه‌ها در طرف دیگر باشد، یا مخلوطى از بافت بیضه و تخمدان در یک طرف، یا در هر دو طرف باشد. خلاصه داراى اندام تناسلى، به اشکال گوناگون هستند.)
باتوجّه به مطالب بالا بفرمایید:
۱. آیا پزشک در دوجنسی‌هاى کاذب مؤنّث، مجاز است، در صورت تمایل فرد و علی‌رغم ماهیت زنانه، اقدامى کند که ظاهر مردانه وى حفظ شود؟
۲. اگر دوجنسى کاذب مؤنّث ـ که ماهیتش زنانه است ـ با زن سالم ازدواج کرده باشد، تکلیف شرعى پزشک در اقدام به عمل جرّاحى براى حفظ ظاهر مردانه وى چیست؟
۳. اگر دوجنسی کاذب مؤنّث هنوز ازدواج نکرده باشد، با توجّه به اینکه اگر ازدواج کند ـ هرچند ظاهرش بر اثر عمل جرّاحى باقى مى‌ماند ـ دو زن با هم ازدواج کرده‌اند، تکلیف پزشک در انجام عمل جرّاحى براى ظاهر مردانه چیست؟
۴. در مواردى که دوجنسی کاذب مؤنّث با زن ازدواج کرده باشد و پزشک متوجّه دوجنسی بودن وى شود، وظیفه‌اش در کتمان یا افشاى اسرار چیست؟ (کتمان سر موجب ازدواج یا ادامه ازدواج دو زن مى‌شود و افشاى سرّ نیز کار ناشایستى است، چون صاحب آن راضى به افشا نیست.) پزشک چه کند؟
۵. آیا پزشک مجاز است در مورد دوجنسی‌هاى کاذب مذکّر که علی‌رغم ظاهر زنانه از لحاظ ماهیت مرد هستند، براى حفظ ظاهر زنانه آن‌ها، عمل جرّاحى انجام دهد؟
پاسخ:
۱. جایز نیست.
۲. باید سفارش کند آن‌ها از هم جدا شوند، زیرا ازدواج آن‌ها باطل است.
۳. جایز نیست.
۴. سزاوار است خود آن‌ها را از نامشروع بودن این کار با خبر سازد.
۵. جایز نیست.
تغییر جنسیت مرد در صورت دارا بودن همسر و فرزند
پرسش: به استحضار حضرتعالی می‌‌رساند در رابطه با تغییر جنسیت زوجین خواسته زوج، نظریه‌های متعدد و متفاوت از ناحیه علمای اعلام بیان گردیده و اخیراً پرونده‌هایی از تغییر جنسیت مرد با وصف دارا بودن همسر و فرزند در زمینه‌های؛ ۱- نفقه و حضانت و ملاقات فرزند و حق و تکلیفی که زوجین (والدین) در این خصوص نسبت به فرزند دارند. ۲- زایل شدن وصف رجولیت از مرد و تغییر در وضعیت جسمی او از جمله ایجاد برجستگی‌ها در اندام و بلند شدن موها و ظرافت در شکل و صورت و تغییر صدا برای زوجه و فرزند مشترک ناهنجاری‌هایی در پی داشته و با عنایت به اینکه عقد نکاح به فسخ یا به طلاق در عقد دائم منحل میگردد و در قانون مدنی در رابطه با عیوب موجب حق فسخ برای زن خصاء و عنن و مقطوع بودن آلت تناسلی قید گردیده که در ابتدا مرد این صفات را نداشته و سال‌ها با همسرش زندگی کرده و صاحب فرزند گردیده و در شرایطی که فرزند به سن بلوغ نرسیده به این وضعیت یعنی تغییر جنسیت حاصل گردیده و از سوی دیگر در رابطه با طلاق و شوهر از مرد زایل گردیده و شوهر سابق در حال حاضر و در عین حال که رابطه حقوقی زوجین باقی است به‌صورت یک زن کامل با ایجاد آلت زنانه در عمل جراحی در آمده، لذا استدعا دارد دستور فرمایید نظر شرعی حضرتعالی به‌تفصیل و مبسوط در مورد سؤالات قضایی به شرح زیر بیان گردد زیرا این نظریه‌ها در احکام قضایی مستند رأی دادگاه‌ها قرار میگیرد.
۱. آیا ولایت قهری پدر نسبت به طفل غیر رشید یا غیر بالغ همچنان باقی است یا خیر؟ و در حال حاضر چه کسی ولایت طفل صغیر را عهده‌دار میباشد؟ شایان‌ذکر است که جد پدری هم دارد.
۲. مطابق قاعده شرعی و قانونی، نفقه اولاد بر عهده پدر است. در حال حاضر و با وضعیت حادث همچنان این قاعده حاکم است یا خیر؟
۳. طفل با حصول وضعیت جدید راضی به ملاقات با پدر تغییر جنسیت یافته نیست آیا این حق از پدر ساقط میگردد و بعد از سن هفت‌سالگی فرزند، چنانچه مادر راضی به نگهداری فرزند نباشد تکلیف چیست؟ و این حالت آیا وصف پدر بودن ایجاب میکند فرزند در اختیار پدر قرار گیرد؟
در رابطه با حقوق زوجه:
۱. با کدام جهات قانونی یا قاعده شرعی امکان انحلال نکاح میسر است؟ طلاق و فسخ نکاح یا غیر آن
۲. آیا با تغییر وصف رجولیت به اناثیت می‌توان گفت خودبه‌خود آثار نکاح زایل گردیده و دادگاه میتواند منصرف از بحث طلاق و فسخ نکاح و قواعد حاکم بر آن‌ها صرفاً به اعتبار احراز تغییر جنسیت، حکم بر بطلان آثار نکاح و یا جدایی و مفارقت زوجین از یکدیگر بدون تشریفات قانونی دیگر با حفظ حقوق مالی زوجه صادر نماید؟ و به عبارت دیگر مانند احراز کفر می‌توان حکم بر جدایی داد یا خیر؟
۳. در صورت فوت هر یک از آنان قبل از زایل شدن عقد و انحلال آن در میزان ارث هر یک از یکدیگر تغییر حاصل میگردد یا خیر؟ آیا از یکدیگر ارث میبرند یا خیر؟ در صورت فوت فرزند نصیب هر یک از آنان از ماترک به چه میزان است؟
۴. برای زن که حقوق واجبه او ادا نمیشود و شدت نیازهای عاطفی او و تمایل به شوهر چه حکمی مقرر می‌‌فرمایید؟ و اگر زوجیت باقی نیست عده او چه در رابطه با فوت شوهر و یا جدایی باقی است یا عده ندارد؟
پاسخ:در رابطه با حقوق فرزند: با توجه به اینکه او پدر بوده و از نطفه او این فرزند متولد شده، احکام پدر همچنان بر او جاری میشود.
پاسخ: در رابطه با حقوق زوجه:
۱. عقد خودبه‌خود فسخ میشود.
۲. از جواب بالا معلوم میشود.
۳. با توجه به اینکه عقد زایل شده، ارثی به زوجه تعلق نمی‌‌گیرد و در مورد سایر ورثه احکام ارث پدر جاری میشود.
۴. با توجه به اینکه زوجیت از بین می‌‌رود زن میتواند عده نگه دارد و شوهر کند.
وظیفه دوجنسه نسبت به اعمال گذشته
پرسش: شخصی پس از ازدواج تا دو سال مشخّص نشد که زن است ولى این مطلب بعداً باعث طلاق شد. این شخص در روستاى کوچکی که همه با هم خویشاوند هستند زندگی میکند و ایشان با همه مردها روابط حسنه و دوستا‌‌نه‌اى دارد. اکنون که با این مشکل مواجه شده، نمی‌تواند در روستا زندگى کند. با این مشکل چه کند؟ نماز و روزه این شخص چگونه است؟ کدام حالت را رعایت کند؟ مرد باشد همان‌گونه که در این مدّت بوده، یا زن شود؟
پاسخ: چنانچه واقعاً جنسیت او زن است و مرد بودن اشتباه بوده، باید فعلاً به وظایف زن عمل کند و نسبت به گذشته که اطّلاعى نداشته، گناهى مرتکب نشده است. البتّه ماندن او در آن محیط کوچک با این حال مشکل است و مصلحت این است که از آنجا مهاجرت کند. شکّى نیست که او گرفتار وضع دشوارى است، امّا به لطف خدا مشکل او حلّ مى‌شود.
وظیفه والدین نسبت به نوزاد دوجنسه
پرسش: اگر فرزند متولد شده دوجنسه به دنیا آمده باشد، آیا بر پدر و مادر لازم است که در جهت تعیین و اظهار جنسیت او اقدام کنند؟
پاسخ: بر پدر و مادر واجب است تا در جهت اظهار جنسیت غالب او اقدام کنند.
حکم ازدواج در صورت تغییر جنسیت هم‌زمان زن و شوهر
پرسش: اگر زن و شوهر با هم در یک زمان تغییر جنسیت دهند، حکم ازدواج قبلى آن‌ها چیست؟
پاسخ: اگر تغییر حقیقى باشد زوجیت بلافاصله فسخ مى‌شود و می‌توانند مجدّدا عقد ازدواج در شکل جدید بخوانند ولى احتیاط آن است که زمان عدّه بگذرد.
حکم ازدواج بعد از تغییر جنسیت
پرسش: مردى به علّت اینکه در گذشته علاقه زیادى به بازى با دختران داشته و به جهت اینکه صاحب فرزندى در زندگى مشترک خود نگردیده و به خاطر لجبازى در برخى مسائل با دوستانش، تصمیم به تغییر جنسیت مى‌گیرد. وى بدون اطّلاع خانواده‌اش، قریب به شش ماه داروهاى هورمونى زنانه مصرف کرده و جهت محکم نمودن تصمیم خویش با روانشناسى مشاوره نموده است. ابتدا با طرح مسائلى دروغ در خانواده، از قبیل اینکه به گفته پزشکان «قلب من زنانه است» و مانند آن، قصد آماده‌سازى زمینه این کار را داشته است، پس از مدّتى با اغفال خانواده‌اش موفّق مى‌شود خانمش را طلاق دهد و در گام بعد براى اولین بار لباس زنانه پوشیده و با آراستن شکل ظاهرى خویش به شکل زنان به منزلشان مى‌آید، که با عکس‌العمل تند والدین روبه‌رو مى‌شود، ولى نه‌تنها عقب‌نشینی نکرده، بلکه تهدید مى‌نماید که اگر به آرزویش نرسد انتحار خواهد کرد؛ و بالاخره تغییر جنسیت داده و با تغییر نام خود با مردى ازدواج میکند. حکم این مسأله چیست؟
پاسخ: تغییر جنسیت دو صورت دارد: گاهى صرفاً ظاهرى و صورى است یعنى اثرى از آلت جنس مخالف نیست، بلکه فقط یک جرّاحى صورى انجام مى‌گیرد و چیزى شبیه آلت جنس مخالف ظاهر میگردد، این کار حرام است و باید به شدّت از آن پرهیز نمود؛ و اگر ازدواجى براساس آن صورت گیرد حرام و باطل است و حدّ شرعى دارد. ولى گاه واقعى است، یعنى با جرّاحى کردن، عضو تناسلى مخالف ظاهر میگردد، این کار ذاتاً جایز است و محذور شرعى ندارد، مخصوصاً در مواردى که آثار جنس مخالف در او باشد امّا چون این جرّاحى نیاز به لمس و نظر دارد، تنها در موارد ضرورت جایز است.
حکم ازدواج و مهریه بعد از تغییر جنسیت
پرسش: اگر یکى از زوجین تغییر جنسیت دهد لطفاً بفرمایید: ۱. حکم ازدواج آن‌ها چیست؟ ۲. مهریه زوجه چه حکمى دارد؟
پاسخ: اگر تغییر جنس واقعى باشد نه صورى، ازدواج آن‌ها باطل مى‌شود، ولى مهریه مربوط به زمان قبل به قوّت خود باقى است.
ازدواج خنثای مشکله
پرسش: حکم خنثای مشکله که نه میتواند با مردان ازدواج کند و نه با زنان و دچار عسر و حرج میشود چیست؟
پاسخ: در عصر و زمان ما که می‌توانند جنس اصلی و غالب فرد را تشخیص دهند و با عمل جراحی آن جنسیت را تقویت و آشکار کنند خنثای مشکله بسیار نادر است؛ و در فرض مساوی بودن هر دو جنسیت، حذف یکی با عمل جراحی اشکال ندارد. ولی در افرادی که جنس غالب آن‌ها مشخص است باید همان جنسیت را تقویت کنند و تغییر جنسیت صوری برای آن‌ها و افراد سالم و عادی جایز نیست.
آیت‌الله حسین نوری همدانی
پرسش: تغییر جنسیت مرد به زن و زن به مرد با عمل جراحی چه حکمی دارد؟
پاسخ: با نبودن زمینه خلقتا جایز نیست.
پرسش: آیا کسى که جنسیتش محرز است به هر دلیلى مى‌تواند جنسیت خود را تغییر دهد؟ و چنانچه جایز باشد و این کار انجام شود روابط او با خویشان و محارمش چگونه است؟
پاسخ: با نبودن زمینه خلقتى جایز نیست.
پرسش: اگر زنى ازدواج کند و پس از ازدواج تغییر جنسیت دهد حکم ازدواج و مهریه او چگونه است؟
پاسخ: ازدواج بهم مى‌خورد و تمام مهر را لازم است بپردازد.
پرسش: اگر زنى با مردى ازدواج کند و مرد تغییر جنسیت بدهد حکم ازدواج و مهریه همسر او چگونه است؟
پاسخ: ازدواج بهم مى‌خورد و تمام مهریه بعهده اوست.
پرسش: اگر زن و شوهر هر دو تغییر جنسیت دهند اگر تغییر جنسیت آن‌دو با هم و در یک زمان باشد حکم ازدواجشان چگونه است؟
پاسخ: در فرض سؤال بعید نیست که ازدواج آن‌دو باقى باشد و در حال فعلى زوج، زوجه و زوجه، زوج مى‌شود.
آیت‌الله جعفر سبحانی
تغییر جنسیت
پرسش: آیا تغییر جنسیت جایز است؟
پاسخ: هرگاه طرف، خنثاى مشکله باشد که هر دو علامت را دارد ولى روشن نیست کدام اصل است و دیگرى فرع، در این مورد تغییر جنسیت به معناى شناختن جنسیت این فرد اشکال ندارد و در غیر این مورد اصل امکان آن براى ما ثابت نیست و در صورت امکان، تصرف در آفرینش است، اشکال دارد. والله العالم
پرسش: برفرض صحت تغییر جنسیت زن و مرد در صورت طلاق یا فسخ یا فوت همسر عده چه مقدار است؟
پاسخ: هرگاه تغییر جنسیت قبل از طلاق باشد عقد باطل میشود و اگر بعد از طلاق باشد عده باطل میشود. والله العالم
تغییر جنسیت زن و مهر وى
پرسش: اگر زنى با تغییر جنسیت مرد شود چه مقدار از مهریه به او می‌دهند؟
پاسخ: مهریه حکم سابق خود را دارد اگر تغییر جنسیت پیش از دخول صورت گرفته باشد نصف و اگر پس از دخول تحقق باید تمام مهریه به او پرداخت شود. والله العالم
حضانت طفل پس از تغییر جنسیت
پرسش: برفرض وقوع تغییر جنسیت و وقوع فسخ نکاح، مسأله حضانت اطفال به چه شکل است؟
پاسخ: دو احتمال وجود دارد: ۱. ولایت پدر ساقط مى‌شود و به جد منتقل میشود، ۲. احتمال دیگر اینکه عنوان سابق محفوظ باشد یعنى پدرى که الآن زن شده است باز ولایت بر فرزند خود را دارد. والله العالم
تغییر جنسیت و بقاى زوجیت
پرسش: اگر یکى از زوجین با وجود فرزند تغییر جنسیت دهد آیا نکاح به چه شکل خواهد بود؟
پاسخ: هرگاه در اثر تغییر جنسیت مرد بشود زن و یا زن بشود مرد؛ چون نکاح همجنس جایز نیست نکاح باطل است مگر اینکه هر دو تغییر جنسیت بدهند دریک زمان که در این صورت نیز بقاى نکاح جاى تأمل است. والله العالم
رجوع از تغییر جنسیت
پرسش: اگر تغییر جنسیت محقق شد آیا برگشت آن‌ها به حالت قبل جایز است؟
پاسخ: تغییر جنسیت جایز نیست و در صورتى که تغییر جنسیت محقق شد تغییر مجدد نیز جایز نیست و ضمناً یادآور میشود که اصل امکان تغییر جنسیت از نظر ما محرز نیست و فقط روى فرض پاسخ گفته شد. والله العالم
ازدواج پس از تغییر جنسیت
پرسش: اگر برفرض پس از تغییر جنسیت مرد، زن شود آیا ازدواج با او جایز است؟
پاسخ: پس از تغییر جنسیت برفرض امکان آن موضوع عوض میشود، ازدواج مانع نخواهد داشت. والله العالم
تغییر جنسیت و اثر آن بر ارث
پرسش: اگر پس از تغییر جنسیت هر دو آقا یا خانم شوند مسأله سهم الارث زوجین از فرزندان چه حکمى دارد؟
پاسخ: در فرض سؤال مادر سهم الإرث مادر را میبرد نه پدر را، زیرا با تغییر جنسیت عنوان مادرى از بین نمی‌رود و همچنین در طرف پدر. والله العالم
آیت‌الله عبدالله جوادی آملی
پرسش: آیا تغییر جنسیت (مرد به زن و بالعکس) جایز است یا نه؟
پاسخ: تغییر جنسیت حرام نیست.
پرسش: ادّله فقهى که مى‌توان براى اثبات یا رّد آن بیان کرد چیست؟
پاسخ: نبودن دلیل بر حرمت براى اثبات جواز کافى است.
پرسش: اگر در کشور اسلامى چنین عملى صورت گیرد (در صورت عدم جـواز) تکلیف مطلعین فقط امر به معروف و نهى از منکر است یا نه؟
پاسخ: در صورت اطلاع، هر کس برابر وضع کنونى به لحاظ محرم یـا نـامحرم بودن، عمل میکند.
پرسش: تغییر جنسیت مرد به زن یا زن به مرد در صورتى که حکم پزشک باشد کـه در صورت عدم تغییر جنسیت بیماری‌هاى خطیرى براى وى بـه وجود مـى‌آورد حکم آن چیست؟
پاسخ: تغییر جنسیت در فرض سؤال جایز است.
آیت‌الله سیدموسی شبیری شبیری
معظم‌له در دیدار با تحریریه شبکه اجتهاد فرموده است: روحیات شدید و تمایلات جنسی یا نفسانی مناط و ملاک برای تغییر جنسیت نمیشود و آنکه مرد است با عمل جراحی زن نمیشود.
دادگاه جواز تغییر جنسیت را بر اساس شدت تمایلات و روحیات جنسی می‌دهد و اگر قاضی این حکم را دهد، ما این را خلاف شرع می‌دانیم.
مرحوم آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی:
پرسش: آیا تغییر جنسیت جایز است یا خیر؟
پاسخ: اگر به معنای آشکار کردن حقیقت زنانه و مردانه اشخاص باشد، چنانچه مستلزم امر حرامی از قبیل نظر نامحرم نباشد، مانعی ندارد و احکام بر رجولیت و انوثیت واقعی جاری میشود اما تغییر جنسیت قطعی برفرض تحقق آن در خارج، جایز نیست. والله العالم
حکم ازدواج با کسی که تغییر جنسیت داده است
پرسش: آیا تغییر جنسیت شرعاً ایراد دارد؟ ازدواج با کسی که تغییر جنسیت داده چه حکمی دارد؟
پاسخ: کسی که جنسیتش محرز است، تغییر جنسیت برای او جایز نیست و اگر با عدم جواز، کسی این کار را با اینکه تحقّق آن بعید است انجام دهد و حقیقتاً جنسیت او؛ چه در اعضای ظاهری بدن و چه اعضای باطنی تغییر کند به‌طوری که واقعاً مرد، زن شود و با زنان دیگر فرق نداشته باشد و یا بالعکس، در این صورت حکم روابط بر اساس جنسیت جدید است.
مرحوم آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی
پرسش: کسانى که بوسیلهء جراحى اطبا این عصر تبدیل میکند مرد ذَکَر خود به فرج اُنثى و همچنین زن تبدیل مى‌نماید فرج خود را به ذکر مردى، اگر فرضاً این امر براى شهوت باشد حکم او چیست و اگر غرض او یک امر ایجابى باشد، مثلاً به‌وسیله این عمل عقیم او شفا مىیابد و براى حب بقاى نسل اقدام به چنین امرى میکند؟
پاسخ: این عمل جراحى در نهایت اشکال است.
مرحوم آیت‌الله محمدعلی اراکی
پرسش: آیا تغییر جنسیت با عمل جراحی جایز است به این صورت که مرد واقعی با عمل جراحی زن گردد و بالعکس؟
پاسخ: در غیر صورت کشف واقع با عمل جراحی تغییر جنسیت واقعاً محل اشکال است.
پرسش: آیا تغییر جنس مرد به زن و بالعکس به‌وسیله عمل جراحی جایز است و از نظر وظایف شرعیه و احکام مختصه به رجال و نساء وظیفه چیست؟
پاسخ: اگر عمل جراحی واقع مقدر را کشف میکند مانعی ندارد و ترتیب آثار و احکام شرعیه مختصه به رجال و نساء تابع جنس واقعی است پس اگر علم دارد که در واقع مرد است احکام مرد را دارد و باعکس هرچند هم جراحی نشده باشد.
نظرات دیگر مراجع معظم
آیت‌الله حسین وحید خراسانی عمل تغییر جنسیت را جایز نمیداند چراکه جنس تغییر پیدا نمی‌کند.
مرحوم آیت‌الله محمدتقی بهجت عمل تغییر جنسیت را جایز نمیداند.
مرحوم آیت‌الله میرزاجواد تبریزی عمل تغییر جنسیت را به‌صورت مطلق جایز نمیداند.
مرحوم آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی بر این نظر است اگر تغییر تحقق پیدا کند عمل تغییر جنسیت اشکالی ندارد.
مرحوم آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی نیز در عمل تغییر جنسیت موافق مرحوم امام خمینی میباشد.
——————————–
پی‌نوشت:
۱- هرمافرودیت: یک اصطلاح پزشکی برای یک وضعیت بینابینی است که در آن فرد با بافت تخمدان و بیضه به دنیا می‌آید؛ که از آن‌ها تعبیر به نرماده هم شده است. در توضیح هرمافرودیت گفته شده است: یک اصطلاح پزشکی برای یک وضعیت بینابینی است که در آن فرد با بافت تخمدان و بیضه به دنیا می‌آید؛ که از آن‌ها تعبیر به نرماده هم شده است. در بعضی تعاریف دیگر گفته شده: موجودی که به‌طور طبیعی هر دو اندام تناسلی نر و ماده را داراست و میتواند هم زامه و هم تخمک پدید آورد؛ مانند شته‌ها، حلزون‌ها، کرم خاکی؛ که آقای دکتر مهکام از آن تعبیر به دوجنسه و خنثی می‌کرد.
اینترسکس: الفاظ بیناجنسی یا میان جنسی برای توضیح این واژه به کار رفته است و گفته شده مثل اشخاصی که اصلاً دستگاه تناسلی مبهمی دارند. خلاف هرمافرودیت که نرماده بودند و هر دو آلت جنسی را دارا بودند.
استاد مهکام در توضیح اینترسکس‌ها از لفظ خنثای مشکل استفاده کرده است.
فرق هرمافرودیت و اینترسکس: اگر بخواهیم فرق بین هرمافرودیت و اینترسکس این است که هرمافرودیت‌ها دوجنسه‌اند یعنی هم نرند و هم ماده لذا در عالم طبیعت موجوداتی هم داریم که با چنین ساختار جسمی خلق شده‌اند، اما اینترسکس‌ها نه نر هستند و نه ماده، بلکه حالتی ابهامی دارند.
۲- ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی، جلد دوم، صفحات ۶۶۳، ۶۶۴، ۶۶۵
۳- مثل اینکه مردی است که رفتار و احساسات زنانه دارد، به‌گونه‌ای که خود را زن می‌پندارد و تمایلات جنسی و عاطفی وی همانند زنان است و نیز میل به پوشیدن لباس زنانه، آرایش زنانه و مانند آن دارد، یا زنی است که رفتار و احساسات مردانه دارد، طوری که خود را مرد می‌پندارد و تمایلات جنسی و عاطفی وی همانند مردان است و نیز میل به پوشیدن لباس مردانه، هیأت مردانه و مانند آن دارد.
۴- در صورت تحقّق نیز، با محذورات شرعی زیادی همراه است.
