شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مرحوم آیت‌الله مرعشی یکی از مراجعی بود که برای کمک به مرحوم امام مردانه به میدان آمد. ما نباید ازاین‌جهت ایشان غافل باشیم. در جهت یاری و نصرت و همکاری با مرحوم امام، مراجع تقلید قم، نهایت پشتیبانی و همکاری را نمودند. اگر نبود یاری و همکاری‌ها و تائید مراجع تقلید قم، شاید امام به این صورت نمی‌توانست توفیق پیدا کند. مرحوم آیت‌الله مرعشی از همان اول سال ۴۲ مردانه به میدان آمد و پیام‌های بسیار کوبنده‌ای دادند و برای حمایت از جان امام به تهران مسافرت کردند و تا آزادی امام از پا ننشستند.
اختصاصی شبکه اجتهاد: هفتم شهریورماه سالروز وفات مرحوم آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی، مرجع تقلید شیعیان است. او اگرچه به دانش تراجم و کتابخانه معروفش در شهر قم شهره است، اما زوایای دیگری از زندگی او نیز وجود دارد که تاکنون کمتر در رابطه با آن گفته شده است. به همین بهانه با حجت‌الاسلام ناصرالدین انصاری قمی، تاریخ پژوه واستاد سطح عالی حوزه علمیه قم گفتگو کردیم. او در این گفتگو تلاش داشت تا زوایای دیگر علمی و اخلاقی آیت‌الله را بیان کند. مشروح این گفتگو، از نگاه شما می گذرد:
اجتهاد: خصوصیت‌های اخلاقی و شخصیتی مرحوم آیت‌الله مرعشی چه بود؟
مرحوم آیت‌الله مرعشی یکی از مراجع سه‌گانه قم بود که باکارها و خدمات و آثار جاودانه خویش در قاموس مراجع تقلید شیعه جاودانه مانده است. ما اگر بخواهیم آثار و خدمات ایشان را دسته‌بندی کنیم، باید خدمات و آثار ایشان را به چند دسته تقسیم بنماییم. یکی ایجاد مدارش متعدد علمیه است مانند مدرسه مرعشیه و مدرسه شهابیه و ترمیمی و بنیاد و نوسازی مدارش دیگر مانند مدرسه مومنیه. دوم ایجاد مؤسسات خیریه مانند درمانگاه و حسینیه آیت‌الله مرعشی. سوم ایجاد کتابخانه عظیم که در دنیای اسلام بی‌نظیر است. این کتابخانه اولین کتابخانه‌ایران از حیث اشتمال بر نسخ خطی فراوان و متعدد است که در ایران بی‌نظیر است و سومین کتابخانه عظیم جهان اسلام است. در مورد کتابخانه‌ایت‌الله مرعشی هر چه بگوییم کم گفته‌ایم. این کتابخانه به‌سان ستاره بر تارک کتابخانه‌های ایران می‌درخشد. کافی است نگاهی به نسخه‌های خطی موجود در آن بیفکنیم و آن را با نسخ خطی سایر کتابخانه‌های جهان مقایسه کنیم. پی می‌بریم که این مرد بزرگ با دست‌خالی و باهمت عالی و باپشتکار و همت فراوان از آغاز طلبگی خود، با خواندن نماز و روزه‌های استیجاری و کار شبانه در کارخانجات برنج‌کوبی نجف و با فروختن اثاثیه ضروری زندگی خویش، چگونه توانست این نسخ خطی را از خطر انقراض و غارت بیگانگان نجات دهد و کتابخانه‌ای عظیم پی افکند که امروز موجب عظمت و بزرگی کتابخانه‌های ایران شده است. علاوه بر این‌ها تألیفات آیت‌الله مرعشی، شاگردان ایشان را نیز باید اضافه کنیم. مرحوم آیت‌الله مرعشی از زمانی که به قم ورود فرمودند و از سال ۱۳۴۳ قمری تا حدود ۱۴۰۹ قمری در قم بودند که ۶۶ سال است. این مرد بزرگ در طول ۶۶ سال زندگی علمی خویش در قم توانست صدها مجتهد و فقیه و عالم فرزانه و استادان بزرگ حوزه را تربیت نماید و تا همین روزهای آخر درس ایشان در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه مملو از علما و فضلا بود.
علاوه بر این، ایشان در فقه و تاریخ و رجال و انساب و تراجم و کلام و تفسیر و در سایر علوم اسلامی، ایشان دارای تألیفات متعدد بودند که ازجمله آنها، کتاب ملحقات احقاق الحق است. این کتاب، اخیراً در بیش از بیست جلد به نام موسوعه الامامه به چاپ رسیده است. ایشان با همکاری چند تن از فضلا و شاگردان خویش توانست تمام فضائل اهل‌بیت علیهم‌السلام را از دل کتب اهل سنت بیرون کشد و همه آنها را یکجا دسته‌بندی کند و در اختیار آیندگان قرار دهد. پس ما می‌توانیم خدمات آیت‌الله مرعشی را یکی در زمینه تأسیسات و مؤسسات و یکی در زمینه مدارس و کتابخانه و یکی در زمینه شاگرد پروری و تدریس علوم اهل‌بیت علیهم‌السلام و یکی هم در زمینه تألیفات برشماریم.
اجتهاد: از حیث اخلاقی ایشان چه خصوصیات اخلاقی داشتند؟
مراجع قدیم حوزه علمیه قم بسیار متواضع و قانع بودند؛ یعنی چه آیت‌الله گلپایگانی و چه آیت‌الله مرعشی و چه آیت‌الله شریعتمدار و چه آیت‌الله فانی و چه آیت‌الله آملی همه این‌طور بودند و این‌طور نبود که حاجب و مانع و نگهبان داشته باشند. مرحوم آیت‌الله مرعشی هرروز نیم ساعت به ظهر و نیم ساعت به مغرب پای سجاده خودش می‌نشست و همه از عامی و غیر عامی خدمت ایشان می‌رسیدند. قبل از آن ایشان در دفترشان که همان منزل محقر و قدیمی ایشان بود، می‌نشستند و در هم باز بود و هر کس که می‌خواست رفت‌وآمد می‌کرد. اصلاً وقت و بی‌وقت نداشت. هرکسی می‌خواست در هر ساعتی غیر از ساعت مطالعه و تدریس ایشان می‌توانست خدمتشان برسد و ایشان روی زمین می‌نشستند و حتی زیر ایشان فرش و این‌ها هم نبود. اتاق ایشان به یک زیلو مفروش بود که یک پتو روی آن انداخته بودند و خود آقا هم روی آن می‌نشست و دیگران هم کنار ایشان می‌نشستند و خادم هم یک چای می‌آورد. ایشان خاکی و متواضع بود و با همگان در یک سطح زندگی می‌کرد. ایشان عاشق کتاب و مباحث علمی بود. من خودم یاد دارم که نوجوانی بودم و گاه‌وبیگاه خدمت ایشان می‌رسیدم و کنار ایشان می‌نشستم و با ایشان مطالبی را مطرح می‌کردم. یک‌وقت خدمت ایشان رسیدم و از مرحوم استادش شیخ محمدجواد بلاغی پرسیدم. ایشان آهی کشید و فرمود: در طول این پنجاه سالی که در قم هستم، یک نفر احوال ایشان را از من نپرسیده بود و شروع کردند به سخن گفتن از مرحوم بلاغی.
حیف که ما در آن زمان‌ها مثل حالا، طلبه مجدی نبودیم وگرنه ایشان یک دریا اطلاعات و مطالب بود که در اختیار همگان بود ولی کسی از ایشان بهره وافی و کافی را نبرد. ایشان بسیار متواضع و فروتن و خاکی بود و بر روی زمین می‌نشست و دیگران هم کنار او می‌توانستند ساعت‌ها از او استفاده کنند. حیف کسانی که باید از او استفاده کنند، در آن زمان نبودند.
اجتهاد: آیا نکات فقهی یا اصولی خاصی در درس مرحوم آیت‌الله مرعشی مطرح بود؟
ایشان ازلحاظ فقهی و اصولی معمولی بودند و اینکه نوآوری یا ابداعاتی در فقه و اصول داشته باشند، بنده اطلاع ندارم.
اجتهاد: آیا ایشان در سایر علوم نیز ابداعات خاصی داشتند؟
ایشان در علم رجال نیز تبحر خاصی نداشتند. بله، در تراجم و کتاب‌شناسی قوی بودند. البته ایشان در ایجاد مکتبه های عظیم و احداث مدارش و کتابخانه‌های متعدد، قدم‌های بزرگی برداشتند.
اجتهاد: با توجه به‌سختی کار، هدف ایشان از جمع‌آوری کتب و نسخ خطی چه بوده است؟ با توجه به اینکه نسخه‌های خطی در اختیار بوده و این‌گونه نبوده که در معرض زوال بوده باشد.
اینکه بگوییم نسخ خطی در اختیار بوده، اشتباه است. ایشان درزمانی واقع‌شده بود که در عراق و ایران تمام عوامل انگلیس درصدد جمع‌آوری تمام اشیای عتیقه بودند و اختصاص به کتاب نداشت. هر آنچه کهن و عتیقه بود از لوازم‌خانگی و سکه‌ها و مسکوکات گرفته تا کتاب‌ها همه را می‌بردند. اتفاقاً عوامل انگلیس در ایران و عراق مجنون وار به زندگی ما مسلمان‌ها هجوم آورده بودند و ایادی آنها در نجف و کربلا و قم و همه‌جا، مشغول بردن عتایق و نفائس ما بودند. اتفاقاً مرحوم آیت‌الله مرعشی دید در نجف یک شخصی به نام کاظم دجیری برای سرویس‌های بیگانه و انگلیس خرید می‌کند، آن موقع بازار کتاب بود و حراج کتاب بود و نسخه‌های فراوان عرضه می‌شد و هر که پول بیشتری می‌داد، او می‌برد. یک‌وقتی آیت‌الله مرعشی مشاهده کرد که نسخه اصیل ریاض العلما دارد به فروش می‌رود. ایشان بلافاصله آن نسخه را خریداری کرد و به قرض هم خریداری کرد. سپس خدمت شیخ الشریعه اصفهانی رفت و گفت می‌خواهند این کتاب را ببرند و شما پول آن را بدهید. آقا هم آن روز دست‌تنگ بود و پول حاضر و آماده نداشت. بالاخره مرحوم آیت‌الله مرعشی این کتاب را جزء جزء کرد و به طلاب داد تا از روی آن نسخه‌برداری کنند. ایشان را گرفتند و به زندان بردند و چند وقتی در زندان انگلیس‌ها بود ولی به‌هرحال این کتاب استنساخ شد و آیت‌الله مرعشی این کتاب را نجات داد. در کتابخانه آیت‌الله مرعشی هزاران کتاب به خط مؤلفین آنها وجود دارد که اگر همت مردانه آیت‌الله مرعشی نبود همه این‌ها بربادرفته بود و ازمیان‌رفته بود؛ یعنی جهان بشریت مدیون این شخص است که چنین کتابخانه‌ای با این نسخه‌های اصیل و نفیس بدون بودجه‌های دولتی و کمک‌های عمومی فراهم آورده است. ایشان با تکیه بر همت بلند و پشتکار خود توانست آجر آجر این کتابخانه را بر روی هم نهد و این کتاب‌ها را در آنجا گردآوری نماید.
اجتهاد: در رابطه با ایشان نقل‌شده که به محضر امام زمان سلام‌الله‌علیه تشرف داشتند. این مسئله را چگونه ارزیابی می‌کند؟
مرحوم آیت‌الله مرعشی چند تشرف را از زبان یکی از طلبه‌های نجف برای مرحوم حسین عماد زاده فرستاده و ایشان در کتاب «منتقم حقیقی» آن مطالب را آورده است. وی گفته نمی‌دانم مقصود از طلبه، خود ایشان است یا غیر ایشان است. به‌هرحال این تشرفات، از زبان ایشان برای مرحوم حسین زاده نقل‌شده و نوشته‌شده است.
اجتهاد: ظاهرا ایشان قائل به حرمت نماز جمعه در عصر غیبت امام (ع) بودند لذا مصلای قم جهت امتناع ایشان از اقامه جمعه در حرم ساخته شد. آیا این نقل تاریخی صحیح است؟
بنده در این مورد اطلاعی ندارم.
اجتهاد: در پایان اگر نکته‌ای هست، استفاده می‌کنیم.
مرحوم آیت‌الله مرعشی یکی از مراجعی بود که برای کمک به مرحوم امام مردانه به میدان آمد. ما نباید ازاین‌جهت ایشان غافل باشیم. در جهت یاری و نصرت و همکاری با مرحوم امام، مراجع تقلید قم، نهایت پشتیبانی و همکاری را نمودند. اگر نبود یاری و همکاری‌ها و تائید مراجع تقلید قم، شاید امام به این صورت نمی‌توانست توفیق پیدا کند. مرحوم آیت‌الله مرعشی از همان اول سال ۴۲ مردانه به میدان آمد و پیام‌های بسیار کوبنده‌ای دادند و برای حمایت از جان امام به تهران مسافرت کردند و تا آزادی امام از پا ننشستند. سپس در دوران انقلاب، ایشان سخنرانی‌ها و بیانیه‌ها داشتند. پس از پیروزی انقلاب ایشان همیشه پشتیبان و یار و یاور بودند و از تمام مواضع مرحوم امام حمایت می‌کردند. ما باید پشتیبانی‌های ایشان را قدر بدانیم و ارج بنهیم و بدانیم که این بزرگان بودند که پشت سر امام ایستادند و ایشان را در مواضع خود یاری نمودند.
سلام
اگه امکانش هست که البته یک وظیفه هم بر گردن ماست یک همتی برای تشکیل پرونده ای نسبت به شناسایی ابعاد مختلف کتابخانه بی نظیر یا کم نظیر آیت الله مرعشی نجفی رضوان الله تعالی علیه بگردد قطعا مایه مباهات نظام جمهوری اسلامی در مجامع عمومی بین المللی خواهد بود و دریچه ای برای شناخت بین الملل از عالم بی انتهای حوزه پرافتخار نجف و بغداد و حله و خراسان و افغانستانو شبه قاره هند و قم خواهد بود انشاء الله میتوان فراخوانی هم بدهید
لااقل از نسخ نفیس کتابخانه ایشان در موضوع فقه، اصول، رجال، … گزارشی تهیه می کردید تا ارزشمند باشد.
بسیاری از مطالب مطرح شده در مصاحبه، فاقد ارزش علمی بوده و بارها توسط دیگران نیز بیان شده است.