شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: یکی از ابعاد مهمی که باید از نگاه حدیث پژوهان در مسیر اصالت‌سنجی نصوص احادیث مخفی نماید، پژوهش‌های مقایسه‌ایِ مشابهت‌هایِ لفظی و معنایی بین احادیث است. البته این دست پژوهش‌ها امر جدیدی نیست و از دیرباز مورد توجه دانشمندان اسلامی بوده است. برخی نیز تلاش‌های خوبی برای دست‌یابی به چهارچوبی مشخص در این زمینه انجام داده‌اند.
البته باید این را افزود که برخی از این پژوهش‌ها بر پایه پژوهش‌های اهل سنت بنا شده که به طور کل ساختار حدیث آن‌ها و به طبع مبانی علم الحدیثی آن‌ها با ساختار و ماهیت حدیث شیعه کاملا متفاوت و جداست، و گاهی صرفا مشابهت لفظی اصطلاحات علم الحدیثی آن‌ها، پژوهش‌گران شیعه را – برای توحید اصطلاحات – به دام معناییِ اصطلاحات آن‌ها گرفتار می‌کند و مسیر پژوهش‌های خود را به بی‌راهه برند. از این رو به نظرم ما هنوز توفیق دست‌یافتن به یک چهار چوب علمی برای تدوین مبانی این کار را نداشته‌ایم.
به نظر می‌رسد که مطالعات موردیِ مقایسهٔ دو کتاب، توسط دو مؤلف، در یک موضوع واحد، مخصوصا مؤلفین هم عصر، می‌تواند زمینه‌ای برای پیشبرد این بحث باشد، تا از رهگذر اختلاف مبنایی مؤلفین و منابع در اختیار آن‌ها در یک دانش واحد به نتایج خوبی برای اصالت‌سنجی نصوص حدیثی خود دست یابیم.
با توجه به اتحاد موضوع دو کتاب «نهج البلاغه» اثر سید رضی و کتاب «کلمات سید العرب علی بن أبی طالب – صلوات الله علیه» اثر الأشرف الجعفری و از همه مهم‌تر معاصرت این دو (نیمه دوم قرن ۴ و نیمه اول قرن ۵) و عدم اطلاع هر یک از تألیف دیگری، و بحث دربارۀ امتیازات، اختصاصات، و تمایزهای نصوص مشترک و میزان مشابهت نصوص این دو کتاب می‌تواند موضوع بسیار خوبی برای مطالعات مقایسه‌ای نصوص باشد که این کمینه این بحث را در دو نشست که در مشهد مقدس و خانه نهج البلاغه در اصفهان برگزار کردم.
در این دو نشست ابتدا در جداولی، آماری از مشترکات و اختصاصات کتاب «کلمات سید العرب» را نسبت به «نهج البلاغه» ارائه دادم. سپس، به بیان اختلافات نصوص مشترک در آن دو پرداختم که در یک تقسیم‌بندی کلی به این شکل ارائه شد: (اختصاصات – مشترکات) و در بحث از مشترکات به مباحثی چون: (عینیت، اختلاف کم، اختلاف زیاد، تقطیع، زیاده و نقصان، تقدیم و تأخیر) پرداختم.
در پایان نیز به یکی از مهم‌ترین گزینه‌های مطرح دربارهٔ این اختلافات در دو کتاب مورد نظر اشاره کردم که موضوع مبانی انتخاب نصوص و منابع نزد این دو دانشمند (الرضی و الجعفری) بود. با توجه به شناخت کاملی که ما در حال حاضر نسبت به کتاب نهج البلاغه و علایق فکری سید رضی در تدوین و تألیف «نهج البلاغه» داریم، به خوبی می‌دانیم که بنای او در جمع‌آوری خطبه‌ها، نامه‌ها و قصار کلمات فقط عباراتی است که در اعلی درجهٔ فصاحت و بلاغت باشد و نیز برای شناساندن این کلمات سعی کرده تا آن کلمات را از منابع ادبی که مورد اتفاق فریقین باشد، انتخاب نماید؛ و از همه مهم‌تر سید رضی تلاش کرده نصوصی را که در آن‌ها اختلاف مذهبی شدید وجود دارد را در این کتاب نیاورد و به تعبیر صحیح کتابی «بین المذاهبی» تالیف کند. ولی باز از این نمی‌توان گذشت که اولا به دلیل ماهیت کلمات حضرت امیر – صلوات الله علیه – و نیز علایق مذهبی خود سید رضی کتاب نهج البلاغه مملو از نصوص امامتی و ولایتی است.
به هر حال همین جا نقطهٔ اختلاف انتخاب‌های «سید رضی» با «الأشرف الجعفری» در نصوص مشترک‌شان پدیدار می‌شود. از آن جا که «الجعفری» نسبتا چنین بنایی را در انتخاب نصوص در کار خود قرار نداشته و از همین رهگذر خود را در بند نقل عبارات کاملا ادبی و بلاغی و با نگاهی بین المذاهبی نکرده و به جای آن تلاش کرده تا از همهٔ منابع حدیثی، تاریخی و ادبی که در اختیار داشته است، استفاده نماید؛ لذا او هر منبعی که کلام و یا خطبه‌ای را کامل‌تر نقل کرده باشد و در گرفتار تقطیع در بستر تفکرات مؤلفین نشده باشد، نقل نموده‌است.
حال با این نگاه در بسیاری از موارد شاید اصالت عبارات کتاب «کلمات» حدیثی‌تر و موافق‌تر با نصوص میراث اصیل حدیثی باشد. در این برنامه سعی کردم شواهدی موردی را نیز ارایه دهم که صد البته تدوین آن نیازمند کاری علمی و پژوهشی است.
