شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
یکی از راهبردی‌ترین اقدامات در مسیر تولید علم، صورت‌بندی و روایت تحلیلی از شیوه و روش علمورزی عالمان است. از این جنس مطالعات در رشته فقه به مکتب شناسی فقهی یاد می‌شود. مکتب شناسی فقهی تلاشی است برای بازخوانی عناصر محوری در روش استنباط فقهای بزرگ به منظور کشف منهج اختصاصی ایشان و تفکیک انواع روش های تفقه از یکدیگر برای انتخاب بهترین و کارآمد ترین منهج. در این بین زمینه‌سازی برای بهره‌وری بیشتر از آثار فقها، کمک به مقوله روش شناسی در تحقیقات فقهی و هموارتر شدن مسیر دستیابی به اجتهاد، برخی از آثار و فواید مکتب شناسی فقهی است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، مکاتب علمی در گذر زمان و به صورت تدریجی شکل می‌گیرند. نظریه پردازان و مکتب سازان که بیشتر هم و غم خود را بر تولید علم گذاشته‌اند به دلیل فعالیتهای علمی و نوآوری در حوزه تخصص خود، کمتر فرصت روایت چارچوب، اندیشه نوع منهج و مکتب خود را پیدا می‌کنند؛ گاه سالیان زیادی می‌گذرد و تفاوت‌های اساسی کار یک فقیه با فقیه دیگر برجسته و بیان نمی‌شود.
یکی از راهبردی ترین اقدامات در مسیر تولید علم و تحول علمی روایت تحلیلی از علم ورزی عالمان است برخورداری از نگاه کلان تحلیلگر و چارچوب شناس، زمینه تحلیل کلان یک فرایند علمی را فراهم می‌آورد که در حوزه فقه به آن «مکتب شناسی فقهی گفته می‌شود. مکتب شناسی فقهی تلاشی برای بازخوانی فعالیتهای فقهی عالمان شیعه، در گذر تاریخ و بازشناسی عناصر اصلی تفقه ایشان به منظور کشف بزنگاه‌های اختلاف تا سر حد تولید نتایج متفاوت و برجسته‌سازی نقاط اصلی تمایزهاست. کشف ساختار اجتهاد فقها از سوی مکتب شناسان، زمینه ساز کشف مکاتب موجود و در گام بعدی تولید مناهج جدید فقهی است.
براساس این گزارش، به‌تازگی کتاب «مکتب شناسی فقهی: جستاری در مکاتب قم و نجف با نگاهی به رویکردهای نو در اجتهاد» به قلم حسین ایزدی شامل ۱۸ مقاله و مصاحبه در ۸۰۰ صفحه، با گفتارهایی از آیات و اساتید معظم: شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی، سید علی‌اکبر حائری، ابوالقاسم علیدوست، محمدجواد فاضل لنکرانی، سید محمدمهدی میرباقری، احمد مبلغی، محمد عندلیب همدانی، محمد محمدی قائینی، عبدالحسین خسروپناه ، عبدالحمید واسطی، محمدحسن ربانی بیرجندی، محمدحسین ملک‌زاده، احمد رهدار و… به چاپ رسیده است.
می‌توان محتوای موجود در اثر پیش روی را به چند دسته تقسیم بندی کرد الف) مطالبی که محصول یک یا چند جلسه مصاحبه نگارنده اثر با اساتید و صاحب‌نظران بوده است. ب) مقالاتی که به قلم نگارنده یا با درخواست نگارنده و صرفاً برای درج در گردآوری این کتاب به نگارش درآمده است. ج) مطالبی که از بین آثار مختلف مقالات و مصاحبه‌های یک استاد و در قالب مثلی منسجم تدوین شده و زیر نظر همان استاد اصلاح و برای اولین بار در این مجموعه عرضه می‌شود.
مروری بر فصول و محتوای کتاب
در بخش پیشگفتار مکتب شناسی فقهی، شاهد نگاهی کلان به جغرافیای بحث هستیم. در این بخش به ضرورت مفهوم و ابعاد بحث از مکتب شناسی فقهی پرداخته شده. سپس با مروری بر تاریخچه و پیشینه مکتب نجف و قم تلاش شده تا از مهمترین نکاتی که در توصیف این دو مکتب از مصاحبه‌ها و محتوای کتاب تولید شده بود، گزارشی اجمالی داده شود. پیشگفتار به نحوی مروری بر محتوای اصلی کتاب، اصطیاد نکات برجسته و صورت‌بندی مفهومی این نکات در توصیف مکتب قم و نجف است. هدف اصلی از این بخش ایجاد نوعی نگرش مفهومی و جلوگیری از سردرگمی در انبوه مطالب کتاب بوده است. از سوی دیگر در این بخش تقریری نو از تاریخ تطورات حوزه علمیه قم در سده اخیر و سطوح تحول تفقه در عصر اخیر ارائه شده است.
فصل اول: درآمدی بر ضرورت، مفهوم و ابعاد مکتب‌شناسی فقهی
فصل اول به کلیات ضرورت و مفهوم شناسی مکتب شناسی فقهی می‌پردازد. چرا که پیش از اقدام به شناخت مکاتب باید مفاهیم کلیدی بحث تعریف و ضرورت مکتب شناسی توصیف شود.
فصل دوم: درآمدی بر مکتب فقهی نجف
فصل دوم مکتب فقهی نجف را بررسی می‌کند. تقدم مکتب نجف به جهت تقدم تاریخی آن بوده و سیر تطور و تحول اندیشه فقهی را پی می‌گیرد؛ بررسی مکاتب در این مکتب نیز با رعایت ترتیب تاریخی فقها انجام می‌شود در بررسی مکتب نجف ابتدا از مکتب فقهی شیخ انصاری صاحب، جواهر صاحب عروه آغاز می‌شود و سپس به دوران معاصر می‌رسد و نگاهی به مکتب فقهی اعلام ثلاث محقق نائینی محقق اصفهانی و محقق عراقی داشته و در نهایت به مرحوم آیت‌الله خوبی به عنوان شخصیت برجسته مکتب نجف در دوران اخیر می‌پردازد. در پایان نگاهی به مکتب فقهی شهید سید محمد باقر صدر دارد تا تنوع روشی و منهجی در فضای نجف را نشان دهد.
بی‌تردید در حوزه اصیل و قویم نجف فقهای برجسته و ستارگان درخشان فقاهت فراوان‌اند اما محدودی‌تهایی ایجاب کرده تا نگارنده دایره تحقیق را محدود کند و به تعداد مختصری از فقها اکتفا نماید، بیان مناهج فقهی فقهای مختلف در نجف نشان میدهد نمیتوان حوزه نجف را برخوردار از یک منهج واحد دانست.
در پایان این فصل دو مطلب با رویکرد تحلیلی فکری – سیاسی و تاریخی حوزه نجف اثر استاد احمد رهدار و دکتر موسی نجفی به چشم می‌خورد. همانطور که اشاره شد جریان روشنفکری درصدد نفی سبقه سیاسی- اجتماعی حوزه نجف بوده و این دو یادداشت می‌تواند لابه دیگری از تاریخ و واقعیت این حوزه را نمایش دهد. هرچند پرداختن به تاریخی فکری و سیاسی حوزه نجف آثار مستقل و مطولی می‌طلبد.
فصل سوم: درآمدی بر مکتب فقهی قم
فصل سوم در امتداد فصل پیشین به بررسی مکتب قم می‌پردازد که به لحاظ تاریخی متأخر از مکتب نجف به شمار آمده و میراث‌دار حوزه نجف است. مکتب قم هر چند پیشینه‌ای طولانی در تاریخ دارد و این تاریخ به عصر محدثیین باز می‌گردد اما آنچه امروز به عنوان مکتب قم شناخته می‌شود فضایی است که در سده اخیر رشد کرده و هویت جدیدی یافته است که سرآغاز آن را می‌توان مرحوم مؤسس آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری دانست. نویسنده ابتدا به بررسی مکتب فقهی ایشان می‌پردازد سپس به قله و نماد مکتب فقهی قم یعنی مرحوم آیت‌الله بروجردی می‌پدازد. در گام بعد سخن از مکتب فقهی امام خمینی دانه به میان می‌آید که مکتب فکری وی تحولی تمدنی را در تاریخ ایران و جهان رقم زد عمل و گستره اثرگذاری اندیشه و اقدام امام خمینی موجب می‌شود توجه ویژه‌ای به منهج فقهی ایشان داشت؛ هرچند منظومه فکری وی منحصر در اندیشه فقهی ایشان نیست. در مدرسه قم می‌توان به بزرگان دیگری چون حضرات آیات شیخ مرتضی حائری، سید محمد محقق داماد، مراجع ثلاث و دیگر بزرگان این مدرسه اشاره کرد کما اینکه در ویراست اول این اثر مقاله‌ای درباره مرحوم آیت‌الله محقق داماد نیز آورده شده است.
فصل چهارم: بررسی تطبیقی مکاتب فقهی
فصل چهارم به بررسی تطبیقی بین مکتب قم، نجف و سامرا می‌پردازد.
فصل پنجم: درآمدی بر رویکردهای نو در اجتهاد
در نهایت فصل پایانی کتاب با عنوان «درآمدی بر رویکردهای نو در اجتهاد» می‌کوشد تلاش‌های صاحب نظران و نظریه پردازان «فقه نظام، در دهه‌های اخیر را روایت کند. اگر کسی منطق موجود در این تبویب را با دقت نگاه بنگرد، در می‌یابد که نگارنده کوشیده نشان دهد اولا سیر تحول مکاتب فقهی میری صعودی و روبه رشد بوده است و امروز حوزه توانسته است گام‌هایی اولیه در مسیر هماهنگ سازی خود با شرایط استقرار حکومت دینی و تفقه ایجاد کند و ثانیا رشدهای امروز تفقه ریشه در کوشش‌های فقهای پیشین داشته و با تکیه بر تراث است. در این فصل ابتدا گفتاری از شهید سید محمدباقر صدر آورده شده که نشان میدهد رویکرد تحول خواهی نیاز به تغییر منهجی در اندیشه شهید صدر سابقه داشته است. ویژگی فصل پنجم تجمیع انظار فقهای معاصر و نو بودن برخی متون در این زمینه است که می‌تواند منبع تحقیقاتی در این موضوع به شمار آید.
اجتهاد یادآور می‌شود، کتاب «مکتب شناسی فقهی: جستاری در مکاتب قم و نجف با نگاهی به رویکردهای نو در اجتهاد» به قلم حسین ایزدی شامل ۱۸ مقاله و مصاحبه در ۸۰۰ صفحه، از سوی نشر کتاب فردا به زیور طبع آراسته شده است. علاقه‌مندان برای تهیه اثر می‌توانید هرروز عصرها از ساعت (۱۸ تا ۲۱) به قم، میدان روح‌الله، مجتمع ناشران، طبقه همکف، کتابفروشی «کتاب فردا» مراجعه کنند و یا با شماره تلفن ۰۲۵۳۷۷۴۶۹۹۲ تماس حاصل نمایند.
