شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: پیام راهبردی مقام معظم رهبری‌مدظله‌العالی به همایش بین‌المللی یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم، نقشه راهی دقیق و مسئولیت‌آفرین را پیش‌روی نخبگان، مدیران و برنامه‌ریزان حوزه‌های علمیه گشود. واژه‌های کلیدی‌ای چون «حوزه پیشرو و سرآمد»، «پاسداری از میراث عظیم»، «افق‌گشایی و تمدن‌سازی» و «استفاده از ابزارهای متناسب با زمان»، به‌خوبی نشان می‌دهند که حوزه امروز نه‌تنها نیازمند تثبیت دستاوردهای گذشته است؛ بلکه نیازمند بازبینی عمیق در روش‌ها و ساختارها برای پاسخ‌گویی به تحولات جهانی نیز هست.
چرا بازنگری؟
* تحول مأموریت حوزه
حوزه دیگر صرفاً یک نهاد آموزشی سنتی نیست؛ بلکه قرار است «نظام تمدن‌ساز اسلامی» را در ساحت‌های فکری، فرهنگی، اجتماعی و حکمرانی پشتیبانی و تغذیه کند. تحقق این مأموریت با الگوهای مدیریتی ایستا و قدیمی ممکن نیست؛
* تحول محیط و ابزارها
در بیانی هشداردهنده و هوشمندانه، رهبر انقلاب در سال ۱۴۰۲ تصریح فرمودند: «مسلماً در دوران هوش مصنوعی و کوانتوم و اینترنت و امثال این پیشرفت‌های علمی، نمی‌شود با همان شیوه‌های چهل سال قبلِ دوران تلفن‌های کذایی و ضبط‌صوت‌های کذایی امروز کار کرد؛ امروز برای پیشرفت این هدف، ابزارها بایستی متناسب با زمان انتخاب بشود.» این هشدار، نه‌تنها متوجه ابزارهای سخت‌افزاری، بلکه ناظر به ابزارهای نرم مدیریتی، سامانه‌های راهبردی و الگوهای تصمیم‌سازی در نهادهای دینی نیز هست؛
* ضرورت بهره‌وری و اثربخشی بیشتر
اگرچه گسترش کمّی و تنوع مراکز علمی از موفقیت‌های حوزه پس از انقلاب است؛ اما تبدیل این ظرفیت به خروجی مؤثر، نیازمند بازنگری در فرایندهای راهبری و برنامه‌ریزی است؛
* تأکیدات خاص رهبری نسبت به حوزه علمیه مشهد
در حکم انتصاب شورای عالی حوزه علمیه خراسان در سال ۱۳۹۴، رهبر معظم انقلاب این حوزه را دارای «سوابق علمی و تاریخی و سیاسی کم‌نظیر» توصیف کردند و از آن انتظار داشتند «زمینه‌ی بالندگی و ظهور ده‌ها نظریه‌پرداز در هر یک از عرصه‌های مورد نیاز جامعه‌ی اسلامی» را فراهم کند. این مأموریت بلند، بدون بازآرایی اسناد راهبردی و تجدیدنظر در الگوهای اجرایی ممکن نیست؛ اگرچه دستگاه برنامه‌ریزی حوزه علمیه مشهد در این زمینه اقدامات ارزشمندی انجام داده است؛ اما وافی به مقصود نیست؛
* لزوم پاسخ به تحولات تمدنی جهان
در پیام اخیر معظم‌له به همایش یکصدمین سال، نهاد حوزه فراخوانده شده تا در «افق تمدن نوین اسلامی» ایفای نقش کند؛ این هدف، رویکردی آینده‌نگر، نوآور و پاسخگو می‌طلبد.
چه باید کرد؟ اصولی برای بازنگری اسناد و روش‌های برنامه‌ریزی
برای حرکت در مسیر حوزه‌ی پیشرو و سرآمد، بازنگری باید مبتنی بر اصولی بنیادین صورت گیرد:
* بازتعریف رسالت حوزه در افق تمدن نوین اسلامی
اسناد راهبردی باید روشن سازند که حوزه علمیه [نه‌صرفاً مدرسه علمیه و نه فقط متولی تعلیم فقه و اصول، بلکه] مرکز نولید اندیشه دینی برای اداره جامعه و تمدن اسلامی است. این یعنی لزوم عبور از نقش انفعالی به سمت کنشگری فعال در علوم انسانی، اقتصاد، سیاست و فرهنگ؛
* چابک‌سازی ساختارهای برنامه‌ریزی و راهبری
ساختارهای سنگین، متمرکز و کند فعلی باید جای خود را به سازوکارهای چابک، هوشمند، مشارکتی و داده‌محور بدهند تا بتوانند پیوسته رصد، تحلیل و اقدام کنند. همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب با نگاه تمدنی هشدار دادند، ابزارهای گذشته دیگر کفایت امروز را ندارند.
* بازطراحی نظام ارزیابی و سنجش اثربخشی
برنامه‌ریزی بدون ارزیابی راه به جایی نمی‌برد. باید از شاخص‌های صرفاً کمی (تعداد طلاب، دروس، واحدها) عبور کرده و به سنجش‌های کیفی برسیم: مانند تأثیرگذاری اجتماعی فارغ‌التحصیلان، سطح تفکر و تحلیل دینی در جامعه، و میزان نفوذ فرهنگی حوزه در زیست‌بوم فکری امت اسلامی.
* توسعه فناوری‌های پشتیبان تصمیم‌سازی
استفاده از فناوری‌های نوین در حکمرانی علمی و برنامه‌ریزی، دیگر یک مزیت نیست؛ بلکه شرط بقا و اثربخشی است. بهره‌گیری از ظرفیت هوش مصنوعی، کلان‌داده، سامانه‌های تحلیل محتوا و رصد اجتماعی، می‌تواند حوزه‌های علمیه را از یک نهاد واکنشی، به نهادی آینده‌نگر و پیش‌برنده بدل کند. تحقق این هدف، جز با بازسازی نرم‌افزار مدیریت و تحول در الگوهای برنامه‌ریزی میسر نخواهد بود. برنامه‌ریزی دیجیتال یک ضرورت است نه تجمل.
الگوی پیشنهادی: حوزه علمیه مشهد مقدس به‌مثابه پایگاه راهبردی مکمل قم
با توجه به تأکیدات مقام معظم رهبری در حکم شورای عالی حوزه علمیه خراسان، حوزه مشهد ظرفیت ممتازی دارد تا مکمل حوزه قم در مسیر تحقق اهداف تمدنی باشد:
مجاورت با آستان قدس رضوی و ظرفیت‌های بی‌بدیل فرهنگی-اجتماعی آن، این حوزه را در جایگاه خاصی از تأثیرگذاری فرهنگی و تمدنی قرار داده است؛
وجود مدیریت حوزه‌ای مستقل، با ترکیب فکری کارآمد و ظرفیت اجرایی بالا، امکان پیاده‌سازی الگوهای نوآورانه و مدل‌های آزمایشی در برنامه‌ریزی را فراهم می‌سازد؛
بدنه طلاب مستعد، متنوع و جوان، این حوزه را به آزمایشگاهی برای تربیت نسل نو نظریه‌پردازان بدل کرده است.
در چنین شرایطی، حوزه علمیه مشهد باید:
با بازنگری اسناد راهبردی موجود، در پرتو رهنمودهای رهبری، نقشه‌راهی برای حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی ارائه کند؛
با ایجاد «مرکز آینده‌پژوهی حوزه» و «دفتر پشتیبانی برنامه‌ریزی نوین»، فرایندهای موجود را متحول و هوشمند کند؛
و با ایفای نقش فعال در شبکه نخبگان حوزه و ارتباط با نهادهای ملی و بین‌المللی، نقشی مکمل اما مستقل از حوزه قم ایفا کند.
جمع‌بندی: از اسناد ایستا تا برنامه‌ریزی اثربخش
اسناد راهبردی حوزه اگر به‌روزرسانی نشوند، به مانعی برای تحول بدل می‌شوند، نه سکویی برای پیشرفت. حوزه‌های علمیه باید امروز را بفهمند، آینده را ببینند و برای آن برنامه‌ریزی کنند. بازنگری اسناد و روش‌های برنامه‌ریزی، صرفاً یک اقدام اداری نیست؛ وظیفه‌ای دینی و انقلابی است که تحقق آن، حوزه‌ها را به جایگاه حقیقی‌شان در عصر تمدن‌سازی اسلامی خواهد رساند: «پیشرو و سرآمد».
اگر حوزه بخواهد «پیشرو و سرآمد» باشد، باید بازخوانی بنیادین و بازآرایی عمیقی در مأموریت‌ها، ساختارها، مدل‌های برنامه‌ریزی، مدیریت، راهبری و پاسخ‌گویی خود داشته باشد. این بازنگری باید در حوزه علمیه قم به عنوان پرچم‌دار، و در حوزه علمیه مشهد مقدس به عنوان دومین حوزه جهان تشیع و قطب علمی شرق کشور، با جدیت پیگیری شود. استفاده از ظرفیت‌های نخبگانی و بهره‌گیری هوشمند از ابزارهای نوین، تنها راه پاسخ به مطالبه‌ای است که رهبر حکیم انقلاب بر دوش حوزه نهاده‌اند.
نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین سید کاظم کاظمی، مدیر سابق دفتر طرح و برنامه شورای عالی حوزه علمیه خراسان
