خلا نگاه تسامحی فقه به وقف!/ مهمترین ایراد سازمان اوقاف

عضو هیئت علمی دانشگاه قم به چالش‌های وقف در ایران پرداخت و گفت: سازمان اوقاف از کارشناسان مسلط به سرمایه‌گذاری رنج می‌برد و از سوی دیگر فقها نگاه تسامح‌گرایانه به وقف ندارند.

به گزارش شبکه اجتهاد، دکتر محمدزمان رستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، با اشاره به اهمیت وقف در اقتصاد به ایکنا گفت: وقف یکی از مهمترین نهادهای اسلام هست که بزرگترین ثمره را می‌تواند در اقتصاد جامعه داشته باشد. وقف به این معناست که برای همیشه مالی را به یک کاربرد بسیار کارا تبدیل ‌کنیم.

وی افزود: علاوه بر اینکه وقف بیشترین ثواب را دارد، هیچ‌کس نمی‌تواند کاربردی را که با هدفی برای وقف در نظر گرفته تغییر دهد، چون صاحب وقف برای آن کاربردی مشخص کرده و با هدف عملیاتی‌سازی آن کاربرد مال خود را وقف کرده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان اینکه باید به مردم آموزش داد اگر مالی را وقف می‌کنند باید کاراترین و مفیدترین باشد، گفت: یعنی ممکن است یک زمان تبدیل زمین به حسینیه یا مسجد مفید باشد ولی ممکن است در زمانی دیگر تبدیل زمین به بیمارستان کاربرد بیشتری داشته باشد.

رستمی ادامه داد: هیچ نهاد و هیچ حکومت اسلامی این قدرت را ندارد که مسیر وقف و کاربرد آن را تغییر دهد، جز مواردی که در فقه ما ذکر شده است؛ یعنی ممکن است زمین را طوری وقف کنند که از سود آن زمین شمشیر ساخته شود اما امروز شمشیر کاربردی ندارد و لذا در چنین شرایط سازمان اوقاف می‌تواند مال را در مسیر دیگری که جزء بهترین‌هاست تغییر کاربری دهد.

راه‌های ایجاد انگیزه وقف در جامعه

وی درباره ایجاد انگیزه وقف در مردم گفت: در این زمینه لازم است سازمان اوقاف از کارمندانی تشکیل شود که کارایی وقف را بشناسند و در این مسیر وقف‌کنندگان را یاری دهند. به این نکته باید توجه داشت وقتی کسی اموال یا زمینش را وقف می‌کند آن فرد به دنبال آن است ثواب کاری که انجام داده تا قیامت به او برسد و لذا اگر وقفی که انجام می‌دهد کاربرد بیشتری داشته باشد و سود بیشتری را به مردم برساند مسلماً ثوابش بیشتر خواهد بود، بنابراین سازمان اوقاف باید از افرادی تشکیل شود که بهترین شیوه‌ها را به کار گیرند تا مال وقف‌شده به بهترین شکل مورد استفاده قرار گیرد.

این کارشناس اقتصاد اسلامی ادامه داد: با وجود اینکه سازمان اوقاف کارمندان خدوم و زحمتکشی دارد، منتهی آنچه که امروز سازمان اوقاف با آن مواجه بوده این است که کارایی سازمان اوقاف با کارایی مطلوب فاصله بسیار زیادی دارد، چون کسانی که در سازمان اوقاف مشغول کار هستند به بیان خود عزیزان و مسئولان سازمان اوقاف با هدایت سرمایه‌ و شیوه سرمایه‌گذاری به نحو احسن آشنا نیستند.

رستمی اضافه کرد: افراد بسیاری هستند که به واسطه دانشی که از آن بهره می‌برند توانسته‌اند مدیریت یک کارخانه یا سازمان کسب و کاری را برعهده بگیرند و اینها با شیوه صادرات و واردات و سرمایه‌گذاری آشنایی دارند و لذا بهتر است در هدایت دانش وقف‌‍شده از دانش اینها استفاده کرد. متأسفانه مشاهده می‌شود سازمان اوقاف در بهره‌برداری برخی از زمین‌ها با مشکل مواجه است و نمی‌تواند به شیوه مطلوب و به نحو احسن از این زمین‌ها استفاده کند.

مهمترین ایراد سازمان اوقاف

وی گفت: ایراد اصلی که به سازمان اوقاف وارد است این است که بعد از انقلاب اسلامی افرادی که با سرمایه و سرمایه‌گذاری آشنا هستند در مناصب گماشته نشده‌اند و به همین دلیل نتوانسته‌اند این سرمایه بسیار عظیم را بهره‌ور سازند. امام راحل پیش از انقلاب فرمودند اگر وقف را به ما بدهند می‌توانیم با وقف کشور را داره کنیم ولی امروز آنچه که امام راحل مدنظر داشتند محقق نشده و دلیلش هم فقط این است که افراد کارآمد به سازمان اوقاف راه نیافته‌انده و به همین دلیل سازمان اوقاف نه‌تنها نمی‌تواند با زمین‌های وقفی کشور را اداره کند بلکه در انجام کارهای کمتر از این هم ناتوان است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان راهکاری تصریح کرد: راهکارش این است که مسئولان اداره اوقاف با سرمایه‌داران بزرگ ازجمله اعضای اتاق‌های بازرگانی در هر استان هماهنگ شوند و در جلسات آنها حضور داشته باشند و روش سرمایه‌گذاری را از اینها بیاموزند و در جهت اوقاف و نفع جامعه اسلامی به کار گیرند.

زمامی تأکید کرد: کارمندان ادارات اوقاف نیازمند آموزش جدی هستند و باید آنها را با مفهوم سرمایه‌گذاری آشنا کرد ولی فعلاً وقتی صحبت از آموزش می‌شود نوعاً آموزش‌‎های قرآن و اخلاق به میان می‌آید، درصورتی‌که در کنار این آموزش‌ها باید آموزش‌های تخصصی مبتنی بر وقف و سرمایه‌گذاری هم در دستورکار سازمان اوقاف و ادارت تابعه‌اش قرار گیرد، چون صرفاً حفظ قرآن و قرائت خیلی به کار سرمایه‌گذاری و بهره‌وری از اموال وقف‌شده نمی‌آید.

وی در بخش دیگر از این گفت‌وگو چالش دیگری در مسیر وقف را مورد اشاره قرار داد و گفت: متأسفانه ادارات اوقاف برای اینکه به درآمدی دست یابند بسیاری از اماکن وقفی را اجاره داده‌اند و سرقفلی دریافت کرده‌اند. در کنار سرقفلی امروزه سازمان اوقاف اجاره‌بهای بسیار اندکی از این اماکن دریافت می‌کند که به هیچ کار نمی‌آید. اکنون اگر اوقاف بخواهد این اماکن را بگیرد و تغییر کاربری دهد یعنی مغازه‌های کوچک را به هتل‌های بزرگ تبدیل کند قطعاً درآمد بیشتری برای اداره اوقاف به دنبال خواهد داشت ولی مجبور خواهد بود مبلغ سرقفلی را به قیمت روز به فرد بازگرداند تا آن فرد ملک را رها کند، لذا اجاره دادن این املاک اشتباه بزرگی بود که مسئولان اوقاف مرتکب شدند و اگر بخواهد این امکان بازستاند قطعاً موجب نارضایتی‌های اجتماعی خواهد شد و لذا نباید در آن زمان این املاک به این شیوه اجاره داده می‌شد.

لزوم نگاه تسامح‌گرا فقها به مقوله وقف

این کارشناس اقتصادی تأکید کرد: چالش دیگری که برای سازمان اوقاف وجود دارد و مانع اثربخشی او شده وجود برخی دیدگاه‌های فقهی است و در این زمینه مراجع گرانقدر و بزرگوار باید نگاه تسامحی به این مسئله داشته باشند. به عنوان مثال در شهری کوچک زمین‌های کوچکی وقف شده‌اند با این هدف که برروی آن زمین‌ها کشاورزی انجام شود ولی شرایط کشت مکانیزه در این زمین‌ها فراهم نیست، درصورتی‌که اگر این زمین‌ها به صورت یکجا فروخته شوند و در جای دیگر زمینی خریداری و سپس کشاورزی مکانیزه در آن صورت پذیرد، بهتر خواهد بود ولی چون از نظر فقهی فروش زمین‌های وقف‌شده شرعی نیست فقها آن را مورد پذیرش قرار نمی‌دهند، درصورتی که باید در اینجا استثنا قائل شد و هدف وقف‌کننده از وقف زمین کشاورزی است و می‌توان این کشاورزی را در زمین بهتر با شرایط بهتر انجام داد. در اینجاست که فقها باید با تسماح برخورد کنند.

رستمی گفت: فقه باید بداند مسئله مهم در اوقاف چیست و باید بداند نیت واقعی وقف‌کننده کسب بیشترین ثواب بعد از مرگ است و لذا بیشترین ثواب هم زمانی محقق می‌شود که مال وقف‌شده بیشترین کاربرد و بیشترین بهره‌وری را دارد.

وی در پایان تأکید کرد: پس رساندن حداکثر سود به مردم و جامعه هدف از وقف است و در این زمینه بهتر است هم سازمان اوقاف و هم فقها با نگاه کارآمد و تسامحی به موضوع نگاه کنند.