در گفتگو با حجت‌الاسلام موحدنژاد؛ همه چیز درباره استهلال و بررسی آن توسط رهبر انقلاب

به گزارش شبکه اجتهاد، «در سال ۱۳۴۱ در تهران به دنیا آمد. دیپلم ریاضی – فیزیک گرفت و در مدرسه عالی شهید مطهری تحصیل کرد و دکتری خود را در رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی از دانشگاه تهران به انجام رساند. نزدیک به چهل سال است که به طور خودآموز مباحث مختلف نجوم قدیم و جدید را پیگیری می‌کند، هرچند که مدت کوتاهی را نزد مرحوم هبه‌الله ذوالفنون تلمذ کرده‌ است. اهل رصد نیز هست و یکی از رکورداران رویت هلال ماه جوان در جهان به شمار می‌آید. شاگردان بسیاری تربیت کرده‌ است. از سال ۱۳۸۱ تا کنون در ستاد استهلال دفتر رهبری و نیز شورای تقویم موسسه ژئوفیزیک عضو فعال بوده‌ است.»
گزیده گفت‌وگوی مفصل مشرق با حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا موحدنژاد در ادامه می‌آید:
* در غروب چهارشنبه ۲۹ ماه مبارک رمضان (شانزدهم مرداد ۱۳۹۲) احتمال رؤیت هلال خیلی ضعیف است ولی هلال در غروب پنجشنبه با چشم غیر مسلح نیز دیده می‌شود و إن‌شاءالله جمعه هجدهم مرداد، اول شوال و عید فطر خواهد بود. طبیعی است که برای رفع هر گونه تردید استهلال انجام خواهد گرفت و بیش از ۱۵۰ گروه رصدی برای رویت خواهند رفت.

* منجمان می‌گویند در تقویم یک سال قمری، حداکثر سه ماه متوالی ۲۹ روزه می‌تواند وجود داشته باشد و حداکثر چهار ماه پی‌درپی که ۳۰ روزه باشند. امسال ماه رجب ۲۹ روزه بود و ماه‌های شعبان و رمضان ۳۰ روزه هستند.

* امسال عمر هلال ماه شوال در وقت غروب خورشید به طور متوسط حدود ۱۷ ساعت و نیم برای کل ایران است. البته غروب خورشید در نقاط مختلف ایران حداکثر حدود یک ساعت تفاوت دارد و لذا سن هلال نیز حدود یک ساعت به لحاظ شرق و غرب ایران تفاوت می‌کند ولی چون ماه و خورشید تقریبا با هم غروب می‌کنند لذا احتمال رویت هلال بسیار بعید است.

* فقهای شیعه با صراحت اعلام کرده‌اند که اگر محاسبات نجومی یقین‌آور باشد خود منجم و کسانی که به او اعتماد دارند می‌توانند بلکه باید مطابق آن روزه بگیرند یا فطر کنند. مثلا در رسالۀ امام خمینی (ره) آمده است: «اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی‌شود ولی اگر انسان از گفتۀ آنان یقین پیدا کند، باید به آن عمل نماید.» (مسئله ۱۷۳۲). لذا محاسبات نجومی در فقه شیعه جایگاه دارد مخصوصا برخی از فقهایی که خودشان اهل نجوم بوده‌اند این مسئله را محکم‌تر تصدیق کرده‌اند. امام خمینی (ره) در انتهای تحریرالوسیله در بخش مسائل مستحدثه مطالبی نوشته‌اند که بسیار دقیق و حیرت‌انگیز است و از اطلاع عمیق ایشان در این موضوع خبر می‌دهد. همچنین ایشان در پیامی که به حوزه‌های علمیه نوشتند تاکید داشتند که حوزه‌ها منحصر در فقه و اصول نشود و تفسیر، فلسفه و هیئت را مخصوصا نام برده‌اند که باید در حوزه‌ها تدریس شود. نقل است که امام به همسرشان فقه و هیئت می‌آموخته است. در دهه ۱۳۳۰ مرحوم آیت‌الله بروجردی از استاد ما مرحوم هبه‌الله ذوالفنون (که در سن ۹۰ سالگی در آذر ۱۳۷۸ فوت کرد) خواسته بود تا یک دوره هیئت نزد او مرور کند زیرا مقداری از آنچه در جوانی خوانده را فراموش کرده است. با این حال، فقط برخی از اهل سنت برای محاسبات نجومی اعتبار قائل شده‌اند و اکثر آنها فقط رؤیت را ملاک می‌دانند که البته در بسیاری از اوقات دچار خطا نیز می‌شوند.

* در ایران کارشناسان رویت هلال حدود ده تا پانزده نفر هستند که برای کشور ما خیلی خوب است. در خیلی از کشورهای غربی یا در جهان اسلام نمونه چنین افرادی به ندرت یافت می‌شوند. کارشناسان رویت هلال ما در جهان، کم‌نظیر و حتی بی‌نظیر هستند. آنها در وادی‌هایی وارد شده‌اند و چیزهایی می‌دانند که دیگران حتی فکرش را هم نکرده‌اند، چه برسد به اینکه بلد باشند. یکی از دلایل این موضوع، توجه رهبر انقلاب به مباحث کارشناسی در رویت هلال است. وقتی یک جوان علاقمند می‌بیند تلاش او نتیجه مهمی همچون تعیین عید فطر دارد مسلم است که بیشتر و جدی‌تر کار می‌کند. در برخی از سال‌ها اعلام عید فطر در ایران منوط به رویت سه یا چهار گروه رصدی بوده است. این موضوع به وضوح تاثیر خوبی بر آن کارشناسان می‌گذارد که نتیجه کار خود را به این زودی می‌بینند.

* معروف است که حدود ۱۵ درصد از رصدگران دچار توهم می‌شوند و در واقع چیز دیگری را به عنوان هلال گمان می‌برند؛ لذا شما باید در رصد اهلّه حدود پانزده درصد خطا را محتمل بدانید. در این صورت اگر افراد زیادی برای رصد هلال بروند همین پانزده درصد که جمع قابل ملاحظه‌ای نیز می‌شوند به نظر خودشان هلال را رؤیت کرده‌اند. به این ترتیب نه‌تنها چند سال متوالی ماه رمضان‌های ۲۹ روزه خواهیم داشت بلکه اگر این عزیزان یک شب زودتر هم برای استهلال بروند باز هم هلال را می‌بینند و ماه رمضان حتی ۲۸ روزه می‌شود! در حالیکه می‌دانیم هر ماه قمری فقط می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روز باشد. برای جلوگیری از منشاء اثرشدن این توهمات، دو راه وجود دارد؛ اول اینکه افراد باتجربه گزارشات آن اشخاص را بشنوند و بررسی کنند و ثانیا اینکه افراد کارآزموده برای رویت هلال اعزام شوند. ما در ده سال اخیر به تدریج از مرحله اول به مرحله دوم ارتقاء یافتیم. در حدود ده سال قبل افرادی به ستاد استهلال زنگ می‌زدند و گزارش‌های مغایری می‌دادند. البته ما حتی گمان نمی‌بردیم که آنها دروغ می‌گویند ولی گزارش‌های آنها مختلف بود. مثلا دو نفر که در معیت یکدیگر هلال را دیده بودند شکل آن را به دو نحو مختلف توصیف می‌کردند. در این صورت، حداقل یکی از آنها اشتباه کرده‌ است و با شهادت یک شاهد نیز نمی‌توان به رویت قائل شد. ما این گزارش‌ها را می‌نوشتیم و دخل و تصرفی هم نمی‌کردیم. یادم هست یکی از کسانی که تماس گرفته بود می‌گفت در فاصله‌ای که برای نماز به مسجد رفته و برگشته، هلال تغییر مکان و غروب نداشته است. این نیز از موارد توهم رویت هلال است زیرا اجرام آسمانی طلوع و غروب دارند.

* یک نوبت که برای رصد رفته بودیم دو خانم در گروه رصدی مدعی شدند که هلال را با تلسکوپ دیده‌اند. دستی به لوله تلسکوپ زدم که دیدم هلال فرضی تکان خورد. معلوم شد این انعکاس نور خورشید در دهانه تلسکوپ بوده است. آقای قاضی میرسعید که با تجربه‌ترین فرد در این کار است می‌گفت من وقتی هلال را می‌بینم چند بار چشم خودم را باز و بسته می‌کنم که دچار توهم نشده باشم. قول یک متخصص مانند ایشان، برای من کافی است و حجت خواهد بود. آن دو شاهد عادل که دین فرموده اصولا برای وقتی است که از قول یک نفر از آنان به تنهایی اطمینان حاصل نشود.

* گزارش‌های مردمی در سال‌های اخیر کمتر شده است. در یکی از سال‌ها که گزارش‌های مردمی را خدمت رهبر معظم بردیم ایشان مطالعه کرده، فرمودند که با این گزارش‌ها انسان به دیده شدن هلال گمان هم پیدا نمی‌کند، چه برسد به اطمینان.

* در بسیاری از کشورهای اسلامی مباحثی از این قبیل اصلاً مطرح نیست. بسیار اتفاق افتاده که اعلام کرده‌اند که هلال در فلان کشور دیده شد اما از محاسبات و تجربیات برمی‌آید که هلال در آن وقت در آن کشور قابل رویت نبوده است. این خطاها در اعلامات کشور عربستان خیلی زیاد است چون این گزارش‌ها به یک مجمع صرفا فقهی ارسال می‌شود که «شورای عالی قضایی» (المجلس الاعلی لِلقضاء) نام دارد. آنها اصلا این دقت‌های ما را در نظر نمی‌گیرند که آیا شخص بیننده واقعا هلال را دیده یا توهّم رؤیت پیدا کرده است.

* سال ۱۳۷۹ به حج مشرف شده بودم. آنجا در روزنامه‌ها پیگیر این مسئله شدم که آنها هلال ماه ذی‌الحجه را چطور اعلام می‌کنند. همانجا یک کتاب استفتائات خریدم از بن باز، مفتی اعظم عربستان. (عبدالعزیز بن عبدالله بن باز که چهار سال قبل مرد). یک نفر از او پرسیده بود که شما در غروب روز فلان گفته‌اید که هلال دیده شده است در حالیکه چند ساعت بعد در فلان‌جا از کرۀ زمین، خورشیدگرفتگی رخ داده است. علی القاعده بایست چند ساعت از مقارنه می‌گذشته تا بشود ماه را دید. این چطور ممکن است؟ آقای بن باز با یکی دو آیۀ قرآن جواب داده بود که شمس و قمر از آیات الهی هستند و هلال چنانچه خداوند بخواهد، دیده خواهد شد حتی اگر ماه از جلوی خورشید عبور نکرده باشد! جواب ما این است که اگر مفتی‌های عربستان بخواهند اینطور جواب دهند واقعاً برای اصلاح آن، هیچ‌کاری نمی‌توان کرد. او می‌توانست بگوید که اشتباه شده است چون ما انسان‌ها که معصوم نیستیم. یادم هست چند سال قبل کشور عربستان هلال مهم ذی‌الحجه را گفتند دیده شده در حالیکه اصلاً ماه به مقارنه نرسیده بود و حج بر اساس آن انجام گرفت. برخی از کشورهای مسلمان از جمله ما در ایران، اعتراض‌های زیادی به آنها کردیم و آنها مجبور شدند اعتراضات را بشنوند چون مسئله حج در میان بود. این اعتراضات بی‌تأثیر نیست و امیدواریم که آنها حواس خود را بیشتر جمع کنند. از آن وقت تاکنون شبیه این اتفاق، دیگر تکرار نشده است ولی عملاً موارد زیادی پیش می‌آید که ماه واقعاً قابل رؤیت نیست ولی عربستان می‌گوید رؤیت شده است، آن هم با چشم معمولی!

* رؤیت هلال یک بحث محاسباتی دارد و یک بخش تجربی تحلیلی. در بخش محاسباتی از نرم‌افزارها استفاده می‌شود. در بخش‌های تحلیلی و تجربی به خود فرد بستگی دارد. ما افرادی داریم که رصدگران خوبی هستند ولی تحلیل‌گران خوبی نیستند. از سوی دیگر افرادی داریم که تحلیل‌گر خوبی هستند و رصدگر نیستند. و خوشبختانه افرادی نیز داریم که در هر دو توانایی دارند. ما معمولاً همین افراد را به عنوان «کارشناس رؤیت هلال» می‌شناسیم. مشهورترین کارشناسان رؤیت هلال این افراد هستند: آقایان محمدرضا صیاد، سیدمحسن قاضی میرسعید، علیرضا بوژمهرانی، دکتر حمیدرضا گیاهی یزدی، علی‌اکبر نیری، امیر حسن‌زاده، سید قاسم رستمی، محسن شریفی.

* فتوایی که به نام «فتوای آیت‌الله خویی» مشهور شده این است که ما یک رؤیت هلال می‌خواهیم حالا مهم نیست که در کجای کره زمین باشد، با این شرط که چون هلال باید در شب دیده شود لذا زمان رؤیت در آن منطقه باید در شب شما واقع شده باشد. به این ترتیب اگر مثلاً ساعت ۱۰ صبح به وقت شما، هلال ماه در نقطه‌ای از کره زمین دیده شد این رؤیت برای شما قابل قبول نیست.

* برخی از مراجع رؤیت با ابزار را قابل قبول می‌دانند زیرا کسی که با دوربین یا تلسکوپ هلال را می‌بیند نیز واقعا هلال را «می‌بیند». برخی از فقها این را نمی‌پذیرند و می‌گویند باید مطابق با آن چیزی باشد که در قدیم می‌توانستند ببینند. در زمان معصومین با چشم معمولی اول ماه ثابت می‌شده است لذا این فقها می‌پرسند که ما چه دلیلی داریم که این دیدن را به دیدن با دوربین و تلسکوپ نیز تعمیم بدهیم؟ موافقان و مخالفان استفاده از ابزار، دلایل فقهی خود را دارند. فقهای مطرح فعلی، اکثرا رؤیت با چشم معمول را ملاک عمل می‌دانند اما ظاهرا اکثر مراجع جدید استفاده از ابزار را نیز معتبر می‌شمارند.

* در خارج و داخل مثلا می‌گویند جمهوری اسلامی فردا را عید اعلام کرد چون عربستان هم عید اعلام کرده بود و می‌خواستند وحدت ایجاد شود. متضاد این را نیز شنیده‌ایم که می‌گویند برای آنکه فطر ایران با عربستان یکی نشود مسئولان یک روز عید را به تأخیر انداختند یا حتی در خصوص مراجع نیز همین شایعات در همراهی یا عدم همراهی با عید فطر اعلام‌ شده از سوی دفتر رهبر معظم انقلاب شنیده می‌شود. در حالیکه من در این ۱۰ سال که در ستاد استهلال بوده‌ام حتی یک مورد نیز ندیدم که مراجع در اعلام اول ماه وجه سیاسی را لحاظ کرده باشند. ما از مبانی و جزئیات گزارش‌های مراجع معظم مطلع هستیم. در دفتر رهبری نیز همین‌طور است و ما اصلا ندیده‌ایم که مسائل سیاسی را دخیل کنند یا حتی به عید فطر عربستان کاری داشته باشند. علی‌القاعده، هر کدام از مسئولان کشورها و مراجع، باید بتوانند در قیامت جواب خداوند را بدهند. لهذا مراجع ما فقط مسائل فقهی را لحاظ می‌کنند و بس.

* برخی سال‌ها برای استهلال رفته‌ام. اما اغلب در ستاد می‌مانم و گزارش‌های رؤیت را می‌شنوم، و ثبت و تنظیم می‌کنم. یک نفر پرسید آقا شما همانید که هلال را می‌بیند؟ گفتم: نخیر، ما هلال را می‌شنویم!

* کار ما به این شکل است که گزارش‌های عدم رؤیت را دیگران ثبت می‌کنند و سؤالات را می‌پرسند. آیا هوا صاف بوده یا نه؟ ابزار شما چه بوده؟ چند نفر رصدگر بوده‌اید؟ اینها نیز باید ثبت شود و مهم است اما مسئولیت شنیدن و ثبت گزارش کسانی که هلال را دیده‌اند با بنده یا یکی دیگر از کارشناسان رؤیت هلال است. از آنها سؤالاتی می‌شود که مثلا هلال را چه وقت دیدید؟ با چه ابزاری دیدید؟ چه شکلی بود؟ چند نفر از گروه توانستند ببینند؟ چرا بقیه ندیدند؟ آیا عکس گرفته‌اید یا نه؟ و از این نوع سؤالات. از آنها نام و تلفن هم می‌گیریم. سپس گزارش‌ها را به صورت کتبی به حضور رهبر انقلاب می‌فرستیم. ایشان گاهی به برخی گزارش‌ها توجه ویژه‌ای می‌کنند و می‌گویند پیگیری بیشتر کنید. برای ما اصل در اطمینانی است که برای ایشان پیدا می‌شود. گاهی ممکن است برای ما اطمینان‌آور بشود و برای ایشان نشود. البته این موارد کم اتفاق افتاده ولی غیرممکن نیست. چون ایشان به عنوان حاکم شرع باید اعلام بکنند و مردم با اطمینان به ایشان است که می‌خواهند ماه صیام را شروع یا تمام کنند. یک سال بود که شروع ماه رمضان نزدیک ظهر اعلام شد و ما خوف کردیم. شب قبل گزارش‌ها را داده بودیم ولی برای رهبر معظم اطمینان حاصل نشده بود. چند ساعت بعد، یک گزارش دیگر رسید و ایشان توضیحاتی خواستند. بالاخره نزدیک ظهر بود که گزارشی نهایی با توضیحات و بحث‌هایی حضورشان ارائه گردید و برایشان اطمینان حاصل شد. ایشان فرمودند که به نظر من دیشب مشکلی نبوده و اول ماه ثابت است. فرمودند اعلام کنید امروز اول ماه مبارک رمضان است. ما ترسیدیم که مردم بگویند این همه تشکیلات و ابزارها و متخصصان جمع شده‌اند که نزدیک ظهر ماه رمضان را اعلام کنند؟! چون در چنین مواقعی، مسئله‌ای که پیش می‌آید آن است که حتی کسانی که روزه نبوده‌اند باید برای ادب و احترام ماه مبارک رمضان تا افطار چیزی نخورند. این هم خوف‌برانگیز بود. حتی برخی مردم صبحانه نخورده به اداره می‌روند و چون هنوز وقت ناهار نیز نشده بود ما نگران بودیم که آنها چه خواهند کرد. لذا دیدیم که رهبر معظم در مسائل شرعی ملاحظات سیاسی یا حفظ ظاهر را دخیل نمی‌کنند که مثلا به خاطر حفظ شأن خودمان فعلا سکوت کنیم یا ببینیم مراجع دیگر چه کرده‌اند و از این قبیل و این برای بنده بسیار جالب و درس‌آموز بود.

* هیئت دولت در سال ۱۳۷۲ طبق مصوبه‌ای، مسئولیت استخراج تقویم کشور را بر عهده مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران گذاشته بود. تا سال ۱۳۸۱ تقویم‌های رسمی به صورت فردی استخراج می‌شد، توسط آقای دکتر ایرج ملک‌پور اما رئیس آن وقت مؤسسه ژئوفیزیک آقای دکتر جواهریان تصمیم گرفت که این مسئولیت را بر عهده یک شورا بگذارد. لذا من نیز یکی از اعضای آن شورای هفت نفره شدم، از سال ۱۳۸۱ تاکنون. اعضای این شورا هم‌اکنون عبارتند از دکتر احمدی گیوی (رئیس مؤسسه ژئوفیزیک)، مهندس مصطفی میرسلیم، دکتر محمد سمیعی، دکتر حمیدرضا گیاهی یزدی، آقای فرید قاسملو، آقای مهدی سهرابی. برخی از افراد چون از شهرستان تشریف می‌آوردند برایشان سخت بود و بعد از مدتی استعفا دادند، مانند دکتر فاطمی و دکتر عبداللهی. یکی از اعضای این شورا نیز مرحوم دکتر محمدتقی عدالتی بودند که در شهریور ۱۳۸۳ به رحمت خدا رفتند.

* تقویم شمسی دشواری چندانی ندارد بجز لحظه تحویل سال و کبیسه‌ها. تقویم میلادی نیز که یک قرارداد ساده است اما تقویم قمری را دو سه نفر از اعضای شورا استخراج می‌کنند و موارد بحرانی به بحث گذاشته می‌شود. اگر نظر اجماعی به دست نیامد نهایتا رأی‌گیری می‌شود. بحث کبیسه‌ها از مواردی است که ما اخیراً به آن پرداخته‌ایم. قراردادهای محاسبۀ تقویم شمسی مکتوب نشده است و آنچه قرارداد شده دقیق نیست. در سال ۱۳۰۴ مجلس شورای ملی، تقویم ایران را از هجری قمری به هجری شمسی تغییر داد. در متن آن مصوبه توضیحاتی دربارۀ تقویم شمسی آمده که دقیق و روشن نیست. در این سال، تقویم هجری شمسی با شکل فعلی (۳۱ روزه بودن ماه‌های بهار و تابستان و ۳۰ روزه بودن بقیه ماه‌ها بجز اسفند) با اسامی ماه‌های رایج کنونی (فروردین، اردیبهشت و …) به تصویب مجلس رسید. اکنون ما روش‌های مختلف کبیسه‌گیری را داریم که اولین اختلاف آن را در اول فروردین ۱۴۰۴ شمسی مشاهده خواهیم کرد. به عبارت دیگر معلوم نیست که آیا باید سال ۱۴۰۳ را کبیسه گرفت یا نه. طبق روش مرحوم احمد بیرشک، آن سال کبیسه نیست ولی طبق روش آقایان ملک‌پور و صیاد آن سال کبیسه خواهد بود. ملاک برخی از آنها نصف‌النهار رسمی کشور است که اگر لحظۀ تحویل سال به بعدازظهر بیفتد آن روز انتهای سال قبل است ولی اگر به قبل از ظهر بیفتد آن روز اول فروردین سال بعد است. تقریبا هر چهار سال لحظۀ تحویل به یک روز بعد از ۲۹ اسفند می‌افتد و لذا اسفند را ۳۰ روزه می‌کنند. در هر ۲۹ یا ۳۳ یا ۳۷ سال، سال‌های کبیسه پنج ساله می‌شود. آخرین کبیسۀ پنج ساله در فاصلۀ سال‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۷۵ رخ داد. ایرادی که در اینجا به وجود می‌آید آن است که لحظۀ ظهر کجا را باید معیار گرفت؟ برخی می‌گویند باید ظهر نصف‌النهار رسمی ایران را ملاک گرفت یعنی چون ایران با گرینویچ ۳ ساعت و نیم فاصله دارد و از آنجا که هر نصف‌النهار ۱۵ درجه است لذا آنها نصف‌النهار ۵۲٫۵ درجه را پیشنهاد می‌کنند. آیا این نصف‌النهار واقعا از وسط ایران می‌گذرد؟ آیا برای اعتبارات جهانی باید اهمیت قائل شد؟ باید در این خصوص بحث جدی صورت گیرد. از سوی دیگر آقای دکتر بیرشک (متوفی به سال ۱۳۸۱) قائل به دوره‌های جدولی ۲۸۲۰ ساله بودند و معیار «لحظۀ ظهر» را قبول نداشتند. با معیار لحظۀ ظهر نمی‌توان تقویم هزار سال آینده را استخراج کرد. چون حرکت وضعی زمین قابل پیش‌بینی کامل نیست و اندکی کند یا تند می‌شود که البته در طول سالیان متمادی قابل ملاحظه خواهد بود. علت در آن است که زمین به علت هستۀ مذابش مانند یک جسم کاملاً صُلب نمی‌چرخد. مانند یک تخم مرغ خام که چرخانده شود و لق‌لق بخورد. لذا اگر خیلی به عقب برگردیم یا به جلو برویم تقویم چندان قابل پیش‌بینی نیست و محاسبات ما ارزش علمی ندارد. لذا باید تأکید کرد که تقویم شمسی یک نوع قرارداد است. حتی تعداد روزهای هر ماه نیز قراردادی است. ما از مدتی قبل در مؤسسه ژئوفیزیک از اساتید فن در سراسر کشور دعوت کردیم تا نظریات خود را در این خصوص اعلام کنند. به دست آوردن یک نظریه خوب و مشکل‌گشا ساعت‌ها وقت و تحقیق می‌طلبد که إن‌شاء‌الله از عهدۀ آن برآییم.