شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در زمان مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی، استفتائات قضایی فراوان از ایشان می‌شد و خیلی از این استفتائات که پاسخ داده شد، تصمیم گرفتیم یک کتاب تخصصی در این مورد کار کنیم که جلد اول آن در زمان حیات ایشان منتشر شد که در نوع خود بدیع و نوآوری بود. و آن هم این بود که یک توضیح المسائل جزایی نوشته شد که از بحث قضا، شهادات و حدود در بر می‌گیرد که امهات مسائل را به صورت مسئله نوشته و در ذیل هر باب، استفتائات وارده درباره آن موضوع را به شکل استفتاء آوردیم یعنی تلفیقی از مسئله و استفتاء که مورد استقبال قضات و وکلا قرار گرفت. کارکردن روی این مسائل و تخصصی کردن بحث‌‌ها هم از اموری است که به نظر می‌رسد ضروری است.
به گزارش شبکه اجتهاد، استاد حوزه علمیه قم بازنگری در رسالههای عملیه که مردم از آن به «توضیح المسائل» یاد می‌کنند را لازم دانسته و معتقد است: باید در کنار این دسته از کتاب‌‌ها که محل رجوع عامه مردم است، یکسری کتابهای تخصصی از جمله استفتائات نوشته شده و در اختیار متخصصان هر صنف و حرفه‌ای قرار گیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی موسوی اردبیلی در گفت وگو با شفقنا، پیرامون فلسفه وجودی رسالههای عملیه اظهار داشت: مردم از گذشته حتی از زمان ائمه معصومین (علیهم الاسلام) برای آگاهی از تکالیف شرعی خود به علما مراجعه و احکام را از آنها می‌پرسند. مردمی که به ائمه معصومین (ع) دسترسی نداشتند یا به دلیل دوری مسافت امکان مراجعه مستقیم به ائمه را نداشتند، به افرادی که ایشان تعیین می‌کردند، مراجعه و مسائل و احکام را می‌پرسیدند.
او افزود: در زمان عصر غیبت از مرحوم مفید، مرحوم شیخ طوسی، مرحوم سید مرتضی، کتاب‌‌هایی را در اختیار داریم که سوالاتی از آنها شده است مانند مسائل «موصلیه» تالیف مرحوم مفید که پاسخی به سوالات اهل موصل است. این سوال و جواب‌‌ها امور رایج آن زمان بوده است.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه کتاب «لمعه دمشقیه» تالیف مرحوم شهید اول، جزو اولین کتاب‌‌هایی است که می‌توان آن را در شمار «رساله عملیه» به حساب آورد، گفت: سربداران خراسان از شهید اول دعوت کردند که از شام به خراسان برود، اما ایشان پاسخ دادند که برای من مقدور نیست و لذا این کتاب را به عنوان مختصری از احکام فقهیه نوشت که از اول تا آخر فقه را در برمی‌گیرد و برای آنها فرستاد و معلوم است که اینها را برای عمل فرستاده است؛ در عین حال پیچیدگی‌‌هایی هم دارد یعنی برای هرکسی قابل مراجعه نیست.
او ادامه داد: کتاب «جامع عباسی» تالیف شیخ بهایی و نیز «رساله» شیخ انصاری شبیه این رساله‌‌هاست اما رساله عملیه به شکل کنونی که به عنوان «توضیح المسائل» در بین مردم معروف است، در زمان مرحوم آیت‌الله بروجردی تنظیم شده و در اختیار مردم قرار گرفته است که در زمان خود از نظر تدوین، انتخاب مسائل (مسائلی که بیشتر مورد ابتلاست در آن لحاظ شود و مسائلی که مبتلابه نیست، حذف شود)، قابل فهم بودن برای عموم مردم و پرهیز از اصطلاحات خاص و مغلق فقهی و اصولی، نوآوری محسوب می‌شده است. الان هم رسالههای عملیه از همان اسلوب و چارچوب استفاده می‌کنند.
برخی از احکام موجود در رسالههای عملیه لزومی ندارد
موسوی اردبیلی با اذعان به ضرورت بازنگری در رسالههای عملیه گفت: یکسری احکام در رسالههای عملیه است که وجود آنها لزومی ندارد و شاید خیلی موضوعیت نداشته باشد مانند «ظهار». از سوی دیگر، یکسری مسائل نوپدیدی است که لازم است در رساله‌‌ها بیاید اما نکته‌ای که باید بدان توجه داشت، اینکه بسیاری از مسائل مانند اخلاق پزشکی، بانکداری، حقوق کار و امثالهم، تخصصی هستند. اگر همه اینها را بخواهیم یکجا جمع کنیم، باید چندین جلد رساله نوشته شود درحالی که یکی از محسنات رساله، مختصر بودن، سهل الوصول بودن و قابل نقل و انتقال بودن است. والا اگر حجیم و در چند جلد باشد، به سرنوشت کتابهای مرجع دچار شده و در کتابخانه‌‌ها می‌ماند.
ادبیات رساله‌‌ها قابل فهم باشد
او تصریح کرد: در رسالههای عملیه باید چند مورد مدنظر باشد؛ اول، مسائل مبتلابه بیان شود و اهم مسائل برای عموم مردم مبتلابه باشد. دوم، ادبیات آن تخصصی نباشد و قابل فهم برای همه باشد. شاید لازم باشد که یک متخصص ادبیات، آن را بازنویسی کند به نحوی که هم از لحاظ ادبی دارای اشکال نباشد و هم برای مردم قابل فهم باشد. سوم، خیلی مفصّل نباشد.
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به مسائلی مانند بورس، پزشکی، بانکداری که مبتلابه هم هست، گفت: این مسائل مورد غفلت واقع نشده است، خیلی از مراجع تقلید، کتاب‌‌هایی اختصاصی نسبت به این مسائل تهیه کردند. نوع مراجع، احکام بانوان، احکام نوجوانان، مسائل پزشکی و غیره را دارند. برخی مسائل خاص نوجوان است که باید به زبانی توضیح داده شود که نوجوان متوجه شود، این مسائل را نمی‌توان در رساله آورد اما در کتابی که مخصوص نوجوان نوشته می‌شود، می‌توان ارائه کرد؛ به عبارت دیگر باید کمی به سمت تخصصی کردن کار پیش برویم، یک کتاب عام (مورد استفاده عموم) باید داشته باشیم و یکسری هم کتابهای تخصصی که کسانی که با بخش خاصی سروکار دارند، به آنها مراجعه کنند و مسائل موردنیاز را برداشت کنند.
ثقیل بودن اصطلاحات فقهی برای عموم و ضرورت توضیح آنها
او درباره ثقیل بودن اصطلاحات فقهی برای عموم و ضرورت توضیح آنها گفت: اصطلاحات دو گونه هستند، یکسری قابل ترجمه نیستند و ناچار باید استفاده شود اما می‌توان در پایان کتاب، اصطلاح نامه‌ای قرار داد و توضیحات مربوط به آن اصطلاح بیاید.
موسوی اردبیلی یادآور شد: در زمان مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی که جلد اول استفتائات ایشان منتشر شد، در پایان کتاب، بخش مفصل ۲۰ تا ۳۰ صفحه‌ای اصطلاح نامه است که تمامی اصطلاحات در کتاب حتی آنکه معنای معلومی دارد مانند واجب، حرام و… توضیح داده شده است.
او گفت: قرار دادن اصطلاح نامه برای کسانی که با اصطلاحات آشنایی ندارند، برای فهم کتاب ضروری است و در فهم آن کمک می‌کند. یکی دیگر از کتاب‌‌هایی که در کنار «توضیح المسائل» به فهم مسائل کمک خوبی می‌کند و شاید از برخی جهات بر «توضیح المسائل» رجحان دارد، کتاب «استفتائات» است. چون سوالاتی که در استفتائات مطرح شده، در واقع مورد ابتلای مردم بوده است و خیلی از این مسائل مورد ابتلا مشترک است. وقتی با جزئیات ابتلا سوال می‌کنند و جواب داده می‌شود، شاید فهم این مسئله برای کسی که مراجعه می‌کند راحت تر باشد تا اینکه مسئله خود را در رساله نگاه کند لذا استقبال از استفتائات شاید بیشتر از «توضیح المسائل» باشد.
باید گروهی به منظور تشخیص مسایل مورد ابتلای مردم تشکیل شود/ درباره برخی از موضوعات رساله‌ای مجزا نوشته شود
استاد حوزه علمیه قم پیشنهاد کرد: گروهی برای تشخیص مسائل مورد ابتلای مردم (به صورت عمومی و تخصصی) تشکیل شود و موضوع بندی کند.
او تصریح کرد: در زمان مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی، استفتائات قضایی فراوان از ایشان می‌شد و خیلی از این استفتائات که پاسخ داده شد، تصمیم گرفتیم یک کتاب تخصصی در این مورد کار کنیم که جلد اول آن در زمان حیات ایشان منتشر شد که در نوع خود بدیع و نوآوری بود. و آن هم این بود که یک توضیح المسائل جزایی نوشته شد که از بحث قضا، شهادات و حدود در بر می‌گیرد که امهات مسائل را به صورت مسئله نوشته و در ذیل هر باب، استفتائات وارده درباره آن موضوع را به شکل استفتاء آوردیم یعنی تلفیقی از مسئله و استفتاء که مورد استقبال قضات و وکلا قرار گرفت. کارکردن روی این مسائل و تخصصی کردن بحث‌‌ها هم از اموری است که به نظر می‌رسد ضروری است. به عنوان مثال، برای حج، به طور تخصصی، مناسک حج نوشته می‌شود. احکام حج در رسالههای عملیه خیلی مختصر است اما مناسک حج، مفصّل است. لذا برای موارد مختلف می‌توان این کتابهای تخصصی را چاپ کرد. مثلا پزشکان ممکن است با یکسری مسائل خاص خود به طور روزمره مواجه باشند، برای آنها می‌توان کتابی چاپ کرد.
موسوی اردبیلی تاکید کرد: رسالههای تخصصی برای هر گروه و شغل و صنفی لازم است اما این ما را از «توضیح المسائل» بی نیاز نمی‌کند. البته باید مهمترین مسائلی که مورد ابتلای اکثر جامعه است در کتابهای «توضیح المسائل» ذکر شود، سپس اگر گروه خاصی از جامعه، مسائل مورد ابتلای خاص خود را داشته باشند، برای آنها هم کار تخصصی شود.
او درباره ادبیات رسالههای عملیه هم گفت: شاید لازم باشد کسانی که تخصصی در بحث نگارش و ادبیات دارند، وارد شده و با نظر آنها، رساله نگاشته و چاپ شود. لازم است گروهی متشکل از فقیه، مشاور و متخصص ادبیات، متخصص تبویب مسائل تشکیل شود.
