شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد حوزه علمیه مشهد گفت: ورود شهید صدر در مسائل خاص، برای کاربردی کردن علوم اسلامی چون اقتصاد و مسائل اجتماعی قابل توجه است، هنوز نظریاتی بهتر از تفسیر اجتماعی شهید صدر نداریم. تازه تلاش می‌شود که دیدگاه‌های اجتماعی ایشان فهم کامل شود و بعضاً کتاب‌های سال حوزه تقریری از نظریه تفسیر اجتماعی شهید صدر به زبان فارسی است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد، در مراسم رونمایی از کتاب «حوزه و بایسته‌ها؛ گفتارها و نوشته‌های شهید آیتالله سید محمدباقر صدر درباره حوزه، روحانیت و مرجعیت» که با حضور آیتالله محمدعلی تسخیری، در جمع اساتید و فضلای حوزه علمیه مشهد، در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد، به تبیین ابعاد اندیشه‌های اصلاحی شهید صدر در سه بُعد تشکیلاتی، علمی آموزشی و فرهنگی حوزه علمیه پرداخت.
استاد الهی خراسانی در آغاز سخنان خود با اشاره به اندیشه اصلاحی حوزه باسابقه‌ای دست‌کم ۲۰۰ ساله تا امروز، گفت: آیات میرزای شیرازی، آخوند خراسانی، شیخ عبدالکریم حائری، بروجردی، حکیم، خویی، امام خمینی، عسکری، مظفر، میلانی، مقام معظم رهبری و دیگر بزرگان، هر کدام به فراخور وسع اجتماعی در مسیر اصلاح حرکت کردند و پیشرفت‌هایی برای حوزه علمیه حاصل کردند. بخش‌هایی از این اندیشه‌ها در سلسله کتاب‌ها و مقالات منتشر شده است و اغلب این افراد، ارتباط فکری مشترک، حلقه فکری و یا استاد مشترک داشتند.
استاد حوزه علمیه مشهد با بیان اینکه فعالیتهای اصلاحی به دست زعمای حوزه انجام شده است، اظهار کرد: روشن است این فعالیت‌ها به‌منزله تنقیص حوزه، کم‌دانستن سرمایه‌ها، یا کم‌توجهی به سنت‌های حوزه نیست، چون این بزرگان خود نماد حوزه علمیه بشمار می‌روند.
وی ادامه داد: گاهی سنت‌ها باید در شکل اجرایی تغییراتی پیدا کنند که هم سنت حوزوی حفظ شود و هم از تأثیر نیفتد. این موازنه بین حفظ سنت‌های حوزه و درعین‌حال حفظ تأثیر و کارکردهای آنان خیلی مهم است. در غیر اندیشه‌های حوزه این آسیب وجود دارد، یا در جانب حفظ سنت‌ها کوتاهی صورت می‌گیرد و یا در جانب اثرگذاری سنت‌ها؛ از سنت‌ها بعضاً آدابی می‌ماند که عملاً سنت را به فراموشی می‌سپارد که مصادیق آن زیاد و متنوع است. اگر بنا باشد بر منهج عمق، تفقه و بذل وسع، در نهایت تلاش پایبند باشیم، صرفاً مراجعه به آرا صدسال گذشته مصداق استفراغ وسع نیست، بنابراین حفظ سنت اجتهادی مثل این است که در فقه بعد از مرحوم سید را ببینیم و نیز در اصول بعد از مرحوم آخوند هم ببینیم و الا به‌معنای میراندن سنت تعمیق است.
نباید اندیشه اصلاحی بزرگان در ردیف خام سرایی‌هایی که ممکن است در گوشه و کنار و از سوی کسانی که عمق حوزوی ندارند، با هم یکسان انگاشته شود.
رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، «هندسه‌وار بودن ابعاد اصلاحی» را خصوصیت شهید صدر دانست و گفت: برای برخی از بزرگان می‌توان فهرستی از اقدامات را برشمرد، اما غالباً در یک بُعد خاص خلاصه می‌شود؛ مثلاً فقط در نهادسازی تلاش کرده است، یا در اصلاح وضع معیشت و رابطه حوزه با نظام اقتصادی، وجوهات و موقوفات، یا بعضی از بزرگان صرفاً در نوسازی نظام آموزشی و تأسیس جمعیت‌های علمی تلاش کردند و… اما همانند شهید بسیار کم است که در ابعاد گوناگون قدم برداشته باشد.
شهید صدر و اصلاح تشکیلات حوزه
۱- این استاد حوزه علمیه، مباحث خود را در سه محور «شهید صدر و اصلاح تشکیلات حوزه»، «شهید صدر و ابعاد اصلاحی علمی و آموزشی حوزه» و «شهید صدر و اصلاح فرهنگ حوزه» برشمرد و پیرامون بخش اول گفت: معروف‌ترین نظریه شهید صدر در بخش اصلاحی تشکیلات حوزه، نظریه «المرجعیه الصالحه» است، در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳ بحث‌هایی در پنج‌شنبه‌شب‌ها ارائه کرده و شاگردش سید کاظم حائری را مأمور به نگاشتن این مباحث می‌کند؛ در اینجا استاد شهید بحث‌های بسیار مهمی از جمله مسئله مرجعیت را مطرح کرده است. بخشی از این اندیشه‌ها با مباحثه با شاگردان شکل نهایی پیدا کرد. از کسانی که در این قسمت نقش داشته مرحوم سید محمدباقر حکیم بوده است.
الهی خراسانی ادامه داد: شهید صدر ۱- مرجعیت را به‌مثابه یک تشکیلات فرض می‌کند و از حالت فردی خارج می‌کند ۲- با درگذشت مراجع، کل تشکیلات تحویل مرجع بعدی می‌شود. (این مشکلاتی که الآن داریم، مثل مسئله وقف، واسپاری‌ها، متعلقات مرجعیت، باقی نگه‌داشتن دفتر مرجعیت و… جلوگیری می‌شود). ۳- برای نقطه غایی پیش‌بینی نکرده است، بلکه از آغاز مرجعیت، از اولین مرحله، دادن رساله عملیه تا انتها دیده شده است و لایحه‌های مختلف ترسیم و یک مکانیسم مشورتی و انتخابی در این تشکیلات پیش‌بینی شده است.
مرحوم سید محمدباقر حکیم معتقد بود که استادش شهید صدر از طریق نظریه «المرجعیه الصالحه» می‌خواست حوزه نجف را برای نظریه خودش در باب ولایت‌فقیه آماده و دستگاه ولایت‌فقیه را با همین شکل تشکیلاتی نمایان سازد.
۲- عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) دومین ایده اصلاحی شهید صدر در حوزه را «عدم تمرکز تشکیلاتی با وحدت برنامه» عنوان کرد و افزود: من اسم ایده شهید صدر را «شبکه گسترده‌ی غیرمتمرکز برای تشکیلات حوزه‌های علمیه» گذاشتم، یعنی چطور می‌شود حوزه‌های علمیه با حفظ اقلیم و اشراف علمای بلاد، استقلال مدیریتی داشته باشد. در فضای دانشگاه هم برنامه متمرکز است و هم تشکیلات، در برخی مناطق تشکیلات و برنامه غیرمتمرکز هستند، لذا شهید صدر اندیشه آیتالله میلانی را که از نجف دنبال کرده و نسبتاً در ایران اجرا کردند را در ذهن داشته است. آیتالله میلانی معتقد بود نباید حوزه‌ها را زیر یک چتر بیاوریم، بلکه به‌گونه‌ای اختیاری، یک برنامه هماهنگ را با هم اجرا کرد، یک قسمت‌هایی برای کارهای اجتهادی، کلامی، تبلیغی و … تشکیل و حوزه‌ها مسائل را پوشش دهند.
۳- عضو کمیسیون اجتماعی سیاسی شورای عالی حوزه علمیه خراسان، ایده دیگر شهید صدر را «برقراری نسبت تشکیلاتی حوزه با مؤلفه سیاست و قدرت» خواند و اظهار داشت: شهید صدر در بخش تشکیلات حوزه یک نسبتی برقرار کرد. در کشور چند قومیتی عراق فضای احزاب برای تشیع باز بود، برای اینکه به‌لحاظ مشروعیت مذهبی تئوری اسلامی شیعی، جایگاه احزاب در اندیشه شیعه معلوم شود و از طرف دیگر، فرض این بود اگر توانستیم با کمک احزاب و نهضت فراگیر فرهنگی، کنترل دولت عراق را به دست بگیریم، آن‌وقت رابطه حوزه با حکومت چگونه باید باشد؟ لذا طرح شهید صدر هم به دوره انتقال و هم به دوره استقرار می‌خورد.
از پیشنهادهایی که شهید صدر برای قانون اساسی نوشته و دیگر مطالب، مشخص می‌شود ایشان تمام حوزه و روحانیت را خلاصه در حکومت نکردند.
وی افزود: وقتی شهید صدر اقدامات عملی را برای تأسیس حزب الدعوه انجام داد، این تصور می‌شد که نظر نهایی ایشان مشارکت مستقیم حوزه در فعالیتهای سیاسی تشکیلاتی یا حزبی است. بعد ایشان نظراتش را به‌صورت تئوری و با فاصله گرفتن از حزب الدعوه نشان داد، – فکر می‌کنم دیدگاه آیات حکیم و شاهرودی به واقعیت صائب‌تر است که این ادامه تطبیق نظریه خود ایشان بوده است و نه تحت فشارهای اجتماعی و افکار عمومی نجف- شهید صدر قائل بود به نظریه «التعدد الحزبیه»؛ یعنی در اداره سیاسی جامعه باید بیش از یک حزب نقش داشته باشد. (حزب یعنی تشکیلات مؤثر در مؤلفه قدرت) لذا نظریه ایشان غیر از احزاب سیاسی است. با این نظریه روحانیت موظف می‌شود در هیچ حزبی وارد نشود. روحانیت نقش الهام، ارشاد و تنظیم مناسبات بین احزاب داشته باشد و پس از تشکیل حکومت مناسبات حاکمیت را تنظیم کند؛ عملاً یک بخشی از حوزه به‌عنوان ولی در نقطه مرکزی اقتدار سیاسی قرار بگیرد و سایر بخش‌های حوزه در ذیل او و جز ساختار قدرت باشند. ایشان برای بعد از دوران گذار هم طرح داشتند.
شهید صدر و ابعاد اصلاحی علمی و آموزشی حوزه
۱- استاد الهی در محور دوم سخنان خود به تبیین برخی «ابعاد اصلاحی علمی و آموزشی حوزه» پرداخت و در تشریح اولین بُعد گفت: شهید صدر سعی کردند در بحث‌های آموزشی یک توازن علمی در حوزه، بین رشته‌های مختلف علوم اسلامی ایجاد کند. این توازن، بخشی از خلال تدریس‌های متنوع ایشان، بخشی از تألیفات متنوع و بخشی با مأمور کردند شاگردان به مطالعات تخصصی در حوزه‌های خاص، صورت گرفته است.
وی اذعان کرد: شهید صدر سعی کرد حوزه نجف را از انحصار فقه و اصول خارج کند و بین ظرفیت‌های کلام، فلسفه، تفسیر، حدیث و مباحث بین‌رشته‌ای توازنی به‌وجود آورد، تاجایی که درس فقه و اصول را رها می‌کند و اهتمام به درس تفسیر دارد. شاگردان را سفارش کرد، بخشی از موضوعات را به شکل حلقه بحث دنبال کنند و بعضاً خود در آن حلقه بحث شرکت می‌کرد.
۲- استاد خارج فقه و اصول مشهد، تمرکز بر مسائل بنیادی علوم اسلامی، مباحث معرفت‌شناسی و زیرساخت‌های اندیشه اسلامی را از توجهات شهید صدر در مباحث علمی-آموزشی عنوان کرد.
ورود شهید صدر در مسائل خاص، برای کاربردی کردن علوم اسلامی چون اقتصاد و مسائل اجتماعی قابل توجه است، هنوز نظریاتی بهتر از تفسیر اجتماعی شهید صدر نداریم. تازه تلاش می‌شود که دیدگاه‌های اجتماعی ایشان فهم کامل شود و بعضاً کتاب‌های سال حوزه تقریری از نظریه تفسیر اجتماعی شهید صدر به زبان فارسی است.
۳- الهی خراسانی نیز به «الگوهای تحول بخش» شهید صدر تصریح و بیان داشت: قدرت تفکر شیعه در محافل، زمانی آغاز شد که اقتصادنا، فلسفتنا، المعالم الجدیده و… دیده شد، لذا وقتی یک متفکر غیرشیعی مثل آقای تیجانی وارد حوزه نجف می‌شود، مرحوم آیتالله خویی او را به شهید صدر ارجاع می‌دهد؛ و پس از مراجعه می‌گوید من آقای صدر را مثل یک دریایی از علم یافتم.
۴- رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی، «نگرش منظومه‌ای در علوم اسلامی» شهید صدر را بُعد دیگر اصلاحی شهید صدر دانست و ابراز کرد: هر کتاب از ایشان می‌بینیم مانند یک هرم و مجموعه کلاف شده است. سبک ارائه شهید صدر به‌شکل مکتب است، اصول را هم به‌شکل مکتب می‌بیند و در المعالم الجدیده نمایان است؛ نکاه ایشان به اصول در این کتاب یافت می‌شود و از حلقات نظام‌مند تراست. ایشان در اقتصاد، فلسفه، منطق و… هم نگاهی مکتبی دارد.
۵- استاد حوزه علمیه مشهد، همچنین یادآور شد: استاد شهید، اصلاح نظام آموزشی را با دو مسیر از جمله تدوین کتب جدید دنبال کرده است. شهید صدر این شهامت را به خرج داد و اقدام عملی کرد و نبوغ ذهنی خود را در کمتر از ۳ ماه در نوشتن حلقات مشخص ساخت.
شهید صدر و اصلاح فرهنگ حوزه
۱- عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در محور سوم ارائه خود به نقش «شهید صدر و اصلاح فرهنگ حوزه» پرداخت و بیان نمود: شهید سید محمدباقر صدر در توجه دادن به ابعاد اجتماعی اسلام، چه در بحث تفسیر، چه در الفتاوی الواضحه، چه در سخنرانی‌ها و مباحث مرجعیتی، سعی می‌کند روشنگری فکری و توجه دادن به ابعاد اجتماعی را دنبال کند.
مرحوم سیدباقر حکیم معتقد بود شهید صدر پروژه‌ای برای کشاندن همه مراجع به عرصه اجتماع و سیاست داشت. او به طلاب فکر سیاسی می‌داد تا بپرسند و بدانند.
استاد حوزه علمیه مشهد در میانه بحث مخاطبان را به تفکر و بینش سیاسی اجتماعی حضرت امام خمینی (ره)، با ذکر خاطره‌ای از مرحوم امام به نقل از آیتالله سیستانی توجه داد و گفت: آیتالله سیستانی می‌فرمود: روزی امام(ره) مرا دید و گفت: قیمت نفت دارد افزایش پیدا می‌کند، تورم در عراق بالا می‌رود و وضعیت اقتصادی طلاب در ماه‌های آینده خراب خواهد شد، آمادگی دارم شهریه را بالا ببرم، ولی زعیم حوزه آقای خویی هستند و ایشان باید شروع کنند و ما هم طبعاً شهریه را بالا ببریم. شما به آقای خویی بفرمایید در صورت صلاح شهریه را افزایش دهند تا دیگران هم شروع کنند. آیتالله سیستانی فرمود: نزد آقای خویی رفتم و گفتم آقای خمینی این‌طور گفتند؛ ایشان چشمانشان گرد شد و عمامه را با همان حالت خاص جابه‌جا کردند و گفتند «این سید تا کجاها را حساب می‌کند، بازارهای بین‌المللی نفت!» باشد تصمیم می‌گیریم. بعد گفتم آقای خمینی افکار بلندی دارد و اگر جلساتی با ایشان تشکیل شود خوب است. یک جلسه هم در کوفه برگزار شد و آقای خویی اصرا داشتند این جلسات تداو داشته باشد تا اینکه به اخراج و تعبید امام(ره) منجر شد. آیتالله سیستانی می‌فرمود: اگر جلسات مرحوم امام و آیتالله خویی ادامه پیدا می‌کرد ما این‌قدر برای سقوط حکومت حزب بعث صبر نمی‌کردیم و همان ایام این اتفاق می‌افتاد.
پشت‌صحنه آمدن آیتالله حکیم به عرصه اجتماعی و سیاسی، ابتکار مرحوم شهید صدر، از طریق مرحوم سید مهدی حکیم بود.
۲- عضو کمیسیون اجتماعی سیاسی شورای عالی حوزه علمیه خراسان، «تأکید شهید صدر بر لزوم تشکیل حکومت اسلامی» را از دیگر حرکت‌های اصلاحی فرهنگی-سیاسی علامه صدر برشمرد و گفت: با بیانات و پیام‌هایی که برای قانون اساسی ایران فرستادند نگاه شهید صدر به تشکیل حکومت اسلامی کاملاً مشخص است. یک نوع تبیین مسئولیت برای حوزه تا مرز شهادت که در هیچ کدام از مراجع تا این حد ندیده‌ایم. شهید صدر مسئولیت عالم دینی را در امر به معروف و نهی از منکر تئوریزه کرده و معتقد است این مسئولیت قابل محاسبه و احتمال خوف و ضرر نیست، بلکه تا مرز شهادت ادامه دارد. روحیه مبارزه و جهاد استاد شهید آنچنان است که یکی از شاگردان می‌گوید وقتی از سر بحث آقای صدر بلند می‌‌شدیم احساس می‌کردیم اگر مشتمان را به هر قسمت از سیاست بزنیم، قدرت منهدم کردنش را داریم.
۳- استاد الهی خراسانی، ایجاد فضای مناظره و به‌هنگام بودن شهید صدر، برای مواجهه با شبهات روز از طریق شاگردان و تألیفات شخصی را از دیگر فعالیتهای اصلاحی شهید صدر عنوان کرد و در پایان گفت: کرسی تدریس متنوع ایشان الهام‌بخش همگان بود و عالمان متخصص و بیداری را تربیت کرد. نسل این عالمان بیدار را در کشور چون حضرات آیات: هاشمی شاهرودی، اشکوری، حائری، تسخیری و شیخ طالب سنجری و … می‌بینیم که چقدر منشأ آثار و برکات بوده و هستند.
