عدم نظام در اصطلاح فقه نظام!/ علی محمدی

شبکه اجتهاد: فقه نظام، از اصطلاحات پرکاربردی است که امروزه برای دلالت بر صورتی از تفقه استعمال می‌شود که تلاش دارد انسجام و نظم بیشتری از شریعت الهی را منکشف کند. (توجه شود که علم فقه، علم کشفّ شریعت الهی است.)

اما در این میان، اختلاف بر سر اینکه فقه نظام، دقیقاً چه چیزی را منسجم‌تر و نظام‌مندتر ملاحظه می‌کند، معانی‌ِ متعددی از فقه نظام را رقم زده است که متأسفانه کم‌توجهی به اشتراک و اختلاف این موارد، بر اغلاق و ابهام این اصطلاح افزوده است که همین مسئله، ضرورت فعالیت دبیرخانه‌ای را بیشتر نشان می‌دهد.

فقه نظام، در میان صاحب‌نظران این عرصه لااقل به چهار معنا به کار می‌رود که هر یک از این معانی، لوازم خاص خود را دارد و حتی تحولی خاص را در علم اصول‌ فقه استدعا می‌کند، گو اینکه مانعه الخلو بودن این معانی نیز موجب گردیده که انحای متعددتری از فقه نظام متصور گردد:

۱- اصطلاح اول: فقه نظام به معنای «فقه استنباط احکام شریعت به نحو نظام‌مند» (در برابر استنباط احکام به نحو اتمیک و تجزیه‌ای)

۲- اصطلاح دوم: فقه نظام به معنای «فقه استنباط احکامِ مکلف کلان» (در برابر استنباط احکام مکلف فردی یا مکلف خُرد)

۳- اصطلاح سوم: فقه نظام به معنای «فقه استنباط احکام عناوین منصوصه که به صورت یک شبکه معنایی لحاظ شده باشند.» (در برابر استنباط احکام عناوین منصوصه‌ی منفرده و مستقله)

۴- اصطلاح چهارم: فقه نظام به معنای «فقه استنباط احکام ساختارسازی و نهادسازی اجتماعی» (در برابر استنباط احکام فردسازی)

این چهار اصطلاح را بگذارید کنار اینکه برخی از فقه نظام، اراده فقه منظم می‌کنند و منظورشان این است که علم فقه، بی در و پیکر نیست و علم قاعده‌مند و منضبطی است!

برای مشاهده اختلاف دیدگاه استاد اراکی و استاد علیدوست در توضیح فقه نظام، به کلیپ‌های زیر توجه کنید:

کلیپ اول: مفهوم فقه کلان؛ استاد اراکی در جلسه هم اندیشی فقه نظام (بخش اول):

کلیپ دوم: موضوع فقه کلان؛ استاد اراکی در جلسه هم اندیشی فقه نظام (بخش دوم):

کلیپ سوم: معنای فقه نظام؛ استاد علیدوست در جلسه هم اندیشی فقه نظام (بخش اول):

در این کلیپ‌ها به وضوح روشن است که استاد علیدوست، فقه نظام را در معنای اصطلاح اول، اراده می‌کند و لذا فقه نظام را در برابر فقه اتمیک قرار می‌دهد، ولی استاد اراکی، فقه نظام را در اصطلاح دوم مراد می‌کند و فقه نظام (فقه کلان) را در برابر فقه خرد قلمداد می‌کند.

قابل توجه است که جناب استاد اراکی در انتهای کلیپ دوم، می‌فرماید که معنایی که ایشان از فقه کلان می‌گوید، بر اساس توجه به مکلف کلان اجتماعی است که از قرار گیری اراده آحاد جامعه در ذیل یک اراده حاکمیتی واحد پدیده آمده است، ولی اگر به همین فقه، از جنبه حکم نگاه کنیم، می‌شود فقه استنباط نظام مند احکام (معنای اول از فقه نظام).

البته این ملاحظه بر فرمایش اخیر ایشان ضروری است که ممکن است کسی مدعی شود که در دیدگاه مرحوم شهید صدر هرچند اصطلاح فقه نظام وجود ندارد، ولی هم معنای اول از فقه نظام قابل قبول است و هم معنای دوم فقه نظام، ولی باید توجه داشت که معنای اول و دوم فقه نظام، تلازمی با یکدیگر ندارند و ممکن است که صاحب نظری، معنای اول از فقه نظام را قبول داشته باشد، ولی معنای دوم را نپذیرد؛ همانطور که به نظر می‌رسد که جناب استاد علیدوست چنین دیدگاهی داشته باشد.