عرصه‌های فقهی بازی پوکمون‌گو / حسین ادبی

اختصاصی شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام حسین ادبی، پژوهشگر و مدرس حوزه علمیه خراسان، از فعالان فرهنگی و مرتبطین با نسل جوان جامعه است. او همچنین سال‌هاست که به آسیب‌شناسی بازی‌های رایانه‌ای، به عنوان یکی از بازیگران مهم عرصه فرهنگ امروز می‌پردازد. وی در این یادداشت تلاش دارد تا بازی پوکمون‌گو که از مهم‌ترین بازی‌های رایانه‌ای سال‌های اخیر است را از منظر فقه، بررسی کند.

در سال‌های اخیر، با رواج گوشی‌های هوشمند تلفن همراه، بازی‌های کامپیوتری بستری جدید برای عرضه یافته‌اند. این بازی‌ها در تمام لحظات زندگی افراد در دسترس آن‌هاست و می‌تواند اوقات آن‌ها را به خود اختصاص دهد. از این جهت و با توجه به اینکه بازی‌های موبایلی، صنعت مهم و اثرگذاری را در تمام دنیا تشکیل می‌دهد، بررسی فقهی آن در کشوری همچون ایران که کشوری مبتنی بر فرهنگ دینی است، ضروری و بااهمیت می‌نماید.

اساس تولید بازی‌های رایانه‌ای و موبایلی، در صنعت سرگرمی و با پشتوانه فکری اصالت لذت و سرگرمی صورت می‌پذیرد. از این رو در ابتدا و قبل از اینکه به مصداق خاصی از این بازی‌ها بپردازیم، با این سؤال مواجه می‌شویم که حکم فقهی استفاده از برنامه‌هایی که مبتنی بر اصالت لذت است، چیست؟ آیا می‌توان این بخش را به لهو و لعب پیوند داد و حکم آن را بر این بازی‌ها مترتب کرد؟ آیا باید بازی‌های رایانه‌ای را تفکیک کرد و برخی را در دایره اصالت لذت و لهو و لعب و حرمت و برخی را در دایره جواز قرار داد؟

از این سؤال که بگذریم، در میان بازی‌های موجود، یکی از بازی‌ها که با رویکردی جدید، زندگی افراد را تحت تأثیر قرار داده و مخاطبان را با خود همراه کرده است، «بازی پوکمون‌گو» است. این بازی توسط شرکت آمریکایی نیانتیک و با همکاری شرکت ژاپنی نینتندو طراحی و ساخته شده است. سبک بازی، سبک واقعیت افزوده است. این بازی با الهام از کودکی کارگردان آن یعنی «ساتوشی تاجیری» که علاقه خاصی به جمع کردن حشرات داشت، گرفته شد. در این بازی‌ها، هیولاهایی به اسم پوکمون نقش اصلی را ایفا می‌کنند که مخاطبان بازی باید آن‌ها را شکار کنند. در ابتدا این بازی در حدود ۲۰ سال پیش و در قالب بازی‌های «گیم» ارائه شد و سپس در سالگرد بیستمین سالگرد تولید آن، بازی موبایلی آن با نام «پوکمون‌گو» وارد بازار شد. در این بازی موبایلی مخاطب باید در محیط‌های واقعی اجتماع بگردد و پوکمون‌ها را بیابد و آن‌ها را شکار کند. نقشه مکان‌های اختفای پوکمون‌ها توسط شرکت سازنده تعیین می‌شود و این، سرآغاز چالشی بزرگ به نام امنیت ملی کشورهاست. در این بازی، شما باید پوکمون‌ها را در هر نقطه‌ای بکشید. حال فرض کنید که این پوکمون‌ها در محیطی که از نظر امنیتی دارای محدودیت است (همچون پایگاه‌های نظامی، هسته‌ای و…) قرار گرفته باشند. ردیابی و دنبال کردن آن‌ها به معنای در اختیار قرار دادن نقشه مراکز حساس و مهم است. این چالش از جنبه فقهی قابل بررسی است. از نظر فقه، امنیت کشور و حریم جامعه اسلامی دارای اولویت است، بنابراین امکان بررسی فقهی این بازی و چه‌بسا حکم به حرمت آن به دلیل تهدیدات امنیتی آن وجود دارد. البته باید اثبات شود که راه‌حل دیگری برای انجام بازی به صورت امن وجود ندارد.

سازندگان این بازی مدعی‌اند که این بازی، افراد را به جامعه بازگردانده و آن‌ها را از انزوا خارج می‌کند. اگرچه ادعای ورود افراد به جامعه درست است، اما علی‌رغم این نکته، به‌هیچ‌عنوان تعاملات اجتماعی آن‌ها افزایش نیافته، بلکه بیشتر به انزوا گرفتار شده‌اند. درواقع هر عمل فردی به بهانه انجام آن در دل اجتماع، اجتماعی نمی‌شود؛ بنابراین همین فایده و هدف اصلی هم توسط این بازی محقق نشده و بلکه جامعه را با مخاطره شدید بیگانگی افراد از هم و بی‌تفاوتی نسبت به هم مواجه می‌کند. این حجم از تخریب و بحران که توسط این بازی در جامعه رخ می‌دهد، به‌علاوه مشکلات امنیتی آن، باعث شده تا بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا این بازی را در قلمروی کشورشان محدود و یا به‌کلی ممنوع کنند. فقه شیعی به عنوان متولی برقراری امنیت اخلاقی و ارتباطی در جامعه، متولی تعیین تکلیف حکم این بازی است. چنین بازی‌ای با چنین حجم تخریبی‌ای، قطعاً مصداق بارز اشاعه منکر بوده و حرام است.

از دیگر ابعادی که باید درباره این بازی پرمخاطب به آن پرداخت، بُعد اقتصادی آن است. این بازی اگرچه در ابتدا رایگان است، اما برای ورود به مراحل بالاتر باید هزینه آن پرداخت شود. بنابراین حجم وسیعی از ارز مملکت اسلامی به‌واسطه این بازی از کشور خارج می‌شود و به اقتصاد آن لطمه می‌زند. درنتیجه این بازی از جهت فقه اقتصادی نیز قابل بررسی است.

سازندگان این بازی در ابتدای ثبت نام افراد در بازی، به آن‌ها اعلام می‌کنند که با ورود به این بازی، گردانندگان بازی اجازه دسترسی به اطلاعات خصوصی افراد، اعم از شماره تلفن، ایمیل‌ها، اکانت‌های شبکه‌های مجازی و … را دارند. این حجم از اطلاعات خصوصی که در اختیار سازندگان بازی قرار می‌گیرد، امنیت افراد را به خطر می‌اندازد و افشای آن، تجاوز به حریم خصوصی افراد است که متأسفانه توسط شرکت سازنده انجام می‌شود. علاوه بر اینکه این شرکت اطلاعات خصوصی افراد را با سرویس‌های جاسوسی و اطلاعات آمریکا تبادل می‌کند. تجاوز به حریم خصوصی افراد در فقه حرام است، بنابراین، می‌توان بر این اساس حکم به حرمت ورود و ثبت نام در این بازی داد.

بنا بر آنچه گفته شد، بازی پوکمون‌گو از ابعاد مختلف دارای ممنوعیت فقهی است و به‌هیچ‌عنوان قابل اعتماد نیست. بنابراین لازم است هم مخاطبان این بازی از ادامه بازی و فعالیت در آن دست بکشند و هم متولیان رسانه‌ای، در این زمینه اطلاعات لازم را در اختیار عموم مردم بگذارند تا کسی به دام انجام چنین بازی‌هایی نیفتد.