فقه الگوریتمی؛ از کاشت تراشه تا قضاوت ماشینی؛ الزامات اجتهاد نوین در عصر هوش مصنوعی

نشست تخصصی هوش مصنوعی و علوم اسلامی با تأکید بر ضرورت برنامه‌ریزی ملی و ورود فقیهان به مباحث اخلاقی-فقهی این فناوری برگزار شد. اساتید با اشاره به فرصت‌هایی مانند هوش مصنوعی حاکمیتی، گراف‌دانش و کاربردهای آموزشی-ترویجی، هشدار دادند غفلت از این فناوری، تهدیدات امنیتی و وابستگی دیجیتال به دنبال دارد. پیشبینی ظهور نسل کامپوزیت هوش مصنوعی، طرح مفاهیمی مانند آواتارهای پس از مرگ و استفاده از هوش مصنوعی به‌عنوان دستیار فقها، از محورهای کلیدی این نشست بود.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، چهارمین و پنجمین هم‌اندیشیِ توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی با حضور متخصصان برجستۀ علوم اسلامی طی دو روز در مشهد برگزار شد. اعضای هم‌اندیشی و مهمانان در روز اول چهارمین هم‌اندیشی در سه نوبت (گزارش اول | گزارش دوم | گزارش سوم) به بحث و تبادل نظر پیرامون موضوع «روش کاربردی‌سازی در علوم اسلامی» پرداختند.

پنجمین هم‌اندیشی توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی به موضوع «ظرفیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی» اختصاص داشت که اساتید حاضر طی سه نوبت به ارائه نظرات خود پیرامون موضوع پرداختند. گزارش اول و گزارش دوم منتشر شد؛ اینگ گزارشی از نشست سوم با محوریت «آینده هوش مصنوعی و راهبردهای به‌کارگیری در علوم اسلامی» با ارائه مباحث دکتر علی میرعرب، دکتربهروز مینایی، استاد محمد قطبی، استاد نجف لک‌زایی و استاد سیدمهدی روحبخش پیش‌رویتان قرار می‌گیرد.

از هوش مصنوعی حاکمیتی تا تربیت مُجتهد دیجیتال با گراف دانش

دکتر علی میرعرب، با اشاره به چرخه هیجانی هوش مصنوعی، اظهار داشت که این فناوری در حال حاضر در مرحله‌ای قرار دارد که نیاز به بررسی دقیق و برنامه‌ریزی جامع دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی سپس به نسل کامپوزیت هوش مصنوعی اشاره کرد که پیش‌بینی می‌شود در کمتر از دو سال آینده ظهور کند و امکان تجربه واقعیت افزوده را برای کاربران فراهم سازد.

وی همچنین به هوش مصنوعی حاکمیتی (Sovereign AI) پرداخت که توسط دولت‌ها ایجاد و مدیریت می‌شود و می‌تواند امنیت و شفافیت را در حوزه هوش مصنوعی افزایش دهد. به گفته دکتر میر، ترکیب هوش مصنوعی حاکمیتی با هوش مصنوعی قابل اعتماد و مسئولیت پذیر (Trusted and Responsible AI – TRAI) می‌تواند زمینه ساز تحولات جدی در حوزه علوم اسلامی باشد.

از دیگر مباحث مطرح شده در این نشست می‌توان به هوش مصنوعی مولد (Generative AI)، خدمات مبتنی بر گراف دانش (Knowledge Graph) و لزوم توجه حوزه‌های علمیه به سرمایه‌گذاری در این حوزه اشاره کرد.

میرعرب با تاکید بر اهمیت گراف دانش در علوم اسلامی، اظهار داشت که این فناوری می‌تواند به کشف و درک کیفیت روابط بین موجودیت‌ها کمک کند و بستری مناسب برای سرمایه‌گذاری در این حوزه فراهم سازد.

وی همچنین به لزوم تبدیل مباحث به زبان ماشین و ارائه آنها به موتورهای هوش مصنوعی مولد اشاره کرد و تاکید کرد که این امر می‌تواند از ارائه پاسخ‌های نادرست و تخطی از قوانین جلوگیری کند.

الزامات فقهیِ تبدیل تهدیدهای هوش مصنوعی به فرصت تمدنی

استاد نجف لک‌‎زایی با ارائه تحلیلی راهبردی، به بررسی ابعاد گوناگون این فناوری نوین پرداخت و با تاکید بر ضرورت نگاهی جامع به چالش‌ها و فرصت‌های هوش مصنوعی، اظهار داشت که این پدیده، هم تهدیداتی برای امنیت ملی و اسلامی به همراه دارد و هم فرصت‌های بی‌شماری را برای پیشرفت و توسعه فراهم می‌سازد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به لزوم تعیین تکلیف شرعی این فناوری توسط علمای فقهی، خواستار ورود جدی فقیهان و استراتژیست‌های جامعه اسلامی به این عرصه شد.

وی با استناد به تاکیدات مقام معظم رهبری مبنی بر لزوم قرارگیری ایران در جمع ۱۰ کشور برتر حوزه هوش مصنوعی، بر ضرورت سیاست‌گذاری دقیق و برنامه‌ریزی‌های حکومتی در این زمینه تاکید کرد و هشدار داد که غفلت از این فناوری، می‌تواند کشور را از رقابت‌های جهانی عقب نگه دارد.

استاد حوزه علمیه قم در پایان، با اشاره به تهدیدات امنیتی هوش مصنوعی در سطح جهانی، از فقیهان و اندیشمندان دینی خواست تا با ارائه توصیه‌های فقهی، زمینه بهره‌برداری صحیح از این فناوری در حوزه‌های امنیتی و فقهی را فراهم سازند و مسلمانان را به ورود جدی و استفاده از ظرفیت‌های هوش مصنوعی به عنوان ابزاری پیشرفته برای پیشبرد اهداف اسلامی ترغیب نمایند.

نقشه راه هوش مصنوعی در علوم اسلامی با محوریت اخلاق و فقه‌پژوهی

استاد سید مهدی روحبخش، به بررسی کاربردهای گسترده این فناوری در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی پرداخت و با اشاره به تدوین مقاله‌ای در زمینه تحلیل رفتار دینی افراد با استفاده از هوش مصنوعی، به کاربردهای عملی این فناوری در آموزش و یادگیری احکام فقهی، اصلاح تلاوت قرآن و حرکات عبادی، و مدیریت منابع دینی اشاره کرد.

روحبخش همچنین به پروژه مشترک خود با مهندس میرعرب در زمینه استخراج اصطلاح‌نامه تربیتی دینی با استفاده از هوش مصنوعی اشاره کرد و بر لزوم استفاده از این فناوری در حوزه تربیت تاکید کرد.

وی در ادامه با طرح سوالاتی چالش‌برانگیز در زمینه مسئولیت‌پذیری هوش مصنوعی در حوزه‌هایی مانند رانندگی، جراحی و قضاوت، به بررسی ابعاد اخلاقی و فقهی این فناوری پرداخت و به استفاده از واقعیت مجازی در دادگاه‌های آمریکا و نقش منطق فازی و سیستم‌های خبره در کشف نیت مطلوب و مدیریت منابع دینی اشاره کرد.

وی در پایان سخنان خود، به نقش شبکه‌های عصبی در تحلیل مسائل مدرن و هماهنگی بین این مسائل و مباحث فلسفه اسلامی و کلام پرداخت و از تکمیل مقاله‌ای در این زمینه خبر داد.

آینده انسان در چنبره هم‌راستایی غیردیجیتال و اسارت الگوریتمی

استاد محمد قطبی در این هم‌اندیشی به بررسی تأثیرات گسترده فناوری‌های دیجیتال بر جامعه پرداخت و با اشاره به مفهوم “هم‌راستایی غیردیجیتال”، توضیح داد که چگونه ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی و اینترنت اشیا، رفتارهای غیردیجیتال را در جامعه شکل می‌دهند. به عنوان مثال، اپلیکیشن‌های سلامت با استفاده از داده‌های دیجیتال، فعالیت‌های روزانه افراد را مدیریت می‌کنند.

مدیرعامل خانه خلاق و نوآوری اشراق پیش‌بینی کرد که در آینده، اجتماعات و رویدادها به طور خودکار و بدون دخالت مستقیم انسان‌ها شکل خواهند گرفت.

وی همچنین به مفهوم “دالان‌وارگی” اشاره کردند، که در آن هوش مصنوعی با جمع‌آوری داده‌ها، مسیر زندگی افراد را در حوزه‌های مختلف تعیین می‌کند و آن‌ها را در یک “سلول انفرادی” دیجیتال محبوس می‌کند.

موضوع دیگری که استاد قطبی به آن اشاره کرد، “بدیل‌سازی شخصیت‌ها” بود، که در آن افراد با ارائه اطلاعات شخصی خود به هوش مصنوعی، آواتارهای دیجیتالی از خود ایجاد می‌کنند که می‌توانند به جای آن‌ها در جلسات و رویدادها شرکت کنند و حتی پس از مرگ نیز به حیات خود ادامه دهند.

مدیرعامل خانه خلاق و نوآوری اشراق همچنین به کاربرد هوش مصنوعی در آموزش مهارت‌های تجربی اشاره کردند و پیش‌بینی کردند که در آینده، آموزش مهارت‌های فنی و عملی به طور گسترده‌ای از طریق شبیه‌سازی‌های دیجیتال انجام خواهد شد.

اجتهاد هوشمند: از کاشت تراشه تا کشف عرف؛ هوش مصنوعی به مثابه مُستَنبِطِ مدرن

دکتر بهروز مینایی، به بررسی ابعاد مختلف هوش مصنوعی و کاربردهای آن در علوم اسلامی پرداخت و با اشاره به پیشرفت‌های شگرف در حوزه هوش مصنوعی، به ویژه در زمینه سایبرنتیک و کاشت تراشه در انسان، ضرورت توجه فقها و علمای اسلامی به این تحولات را مورد تأکید قرار داد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران با طرح پرسش‌هایی درباره حکم فقهی این فناوری‌ها، به ویژه تراشه‌های عصبی، خواستار ورود جدی حوزه علمیه به این مباحث شد.

وی همچنین به کاربرد هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های کلان و تأثیر آن بر کاهش جرم و جنایت اشاره کرد و استفاده از این فناوری در راستای ترویج ارزش‌های اخلاقی و رفتارهای مطلوب در جامعه را مورد تأکید قرار داد.

مینایی در بخش دیگری از سخنان خود، به امکان استفاده از هوش مصنوعی در فاش کردن عرف و ارزیابی صحت و سقم ادعاهای اجماع فقها پرداخت. ایشان با اشاره به مفهوم “هوش مصنوعی قوی” و “تکینگی فناوری”، به بررسی احتمال دستیابی ماشین‌ها به سطحی از آگاهی و شعور مشابه انسان پرداخت و ضمن رد امکان شبیه‌سازی کامل عواطف و احساسات انسانی در ماشین‌ها، بر نقش هوش مصنوعی به عنوان دستیاری قدرتمند برای فقها و علما تأکید کرد.

مشاور مدیر حوزه‌های علمیه در زمینه هوش مصنوعی در پایان سخنان خود، با اشاره به ضرورت توجه دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه به همگرایی فناوری‌های نوین و علوم انسانی، خواستار استفاده از هوش مصنوعی در راستای حل چالش‌های کشور و ترویج فرهنگ اسلامی شد.