مهندسی فرهنگ عمومی در راهپیمایی اربعین حسینی

وظیفه علماى الهى و دانشمندان با ایمان این است که به مردم آگاهى لازم را بدهند و سطح فرهنگ عمومى‏ را بالا برند تا حاکمان ظالم و گروه‌هاى تبهکار نتوانند کلمات حق را بگویند و از آن اراده باطل کنند.

شبکه اجتهاد: در دنیاى امروز واژه‏‌هایى مانند فرهنگ‏ به دفعات بر زبان زمامداران ظالم و ستمگر عصر ما جارى مى ‏شود، حال آنکه از آن اراده باطل مى‏ کنند، و هر کدام مهارت بیشترى در تحریف حقایق و توجیهات شیطنت آمیز داشته باشند در نیل به مقاصد نامشروعشان موفّق‏ تراست، اینجاست که وظیفه علماى الهى و دانشمندان با ایمان قوم و ملّت سنگین مى‏ شود، آنها باید به مردم آگاهى لازم را بدهند و سطح فرهنگ عمومى‏ را بالا برند تا حاکمان ظالم و گروه‌هاى تبهکار نتوانند کلمات حق را بگویند و از آن اراده باطل کنند و پایه‏‌هاى حکومت‌هاى خودکامه را از این طریق محکم سازند! [۱].

واضح است که امروزه بالاترین هدف هر ملت و کشورى توسعه فرهنگ‏ مى‏ باشد[۲] و پیشرفت بدون لحاظ یک هدف متعالى و متکامل معنا ندارد. به همین دلیل مشاهده مى ‏کنیم که همواره دغدغه متفکّران یک جامعه این بوده است که از طریق بالا بردن فرهنگ‏ جامعه، وجدان عمومى‏ را نیز ارتقا دهند و خطاهاى احتمالى آن را اصلاح کنند تا از این طریق قوانین کاملترى وضع گردد. [۳]

در این میان راهپیمایی عظیم اربعین حسینی به عنوان سرمایه عظیم مکتب اهل بیت علیهم السلام و اسلام[۴] بهترین راه بالا بردن سطح فرهنگ‏ عمومى‏ از نظر مذهبى‏ محسوب می‌شود. [۵]

و از آنجا که متأسفانه یک فرهنگ‏ جامع و مدون اسلامى که قابل استفاده عموم باشد و مفاهیم را یک یک بررسى‏ کند در دست نداریم؛ [۶] لذا شایسته است چشم انداز «فرهنگ‏ عمومی حاکم بر راهپیمایی اربعین حسینی» را به دقت مورد بررسى‏ قرار دهیم[۷] و مولفه‌های فرهنگی اربعین حسینی را تدریجاً به صورت فرهنگ‏ در جامعه نهادینه کنیم تا جامعه اسلامى از برخی چالش‌های فرهنگی رهایى یابد. [۸]

تعریف فرهنگ

فرهنگ‏ یک جامعه، مجموعه پیچیده‏ اى از اعتقادات، مذهب، اخلاق، آداب و رسوم، تاریخ و نگرش‌هاى اجتماعى و سیاسى است. [۹] لذا فرهنگ، مجموعه امورى است که به روح و فکر انسان، شکل مى‏ دهد و انگیزه اصلى او را به سوى مسائل مختلف، فراهم مى‏ سازد. [۱۰]

درآمدی بر مفهوم فرهنگ عمومی

فرهنگ عمومی به مجموعه‌ای از عقائد، تاریخ، آداب و رسوم، ادبیات و هنر عموم مردم اطلاق می‌شود؛ [۱۱] ارزش‌ها، باورها، هنجارها، معیارها و الگوهای رفتاری که به صورت فراگیر متداول می‌شوند و جزء فرهنگ‏ عمومی یک جامعه‏ قرار می‌گیرند. [۱۲]

پیاده‌روی اربعین به ‌مثابه فرهنگ عمومی

مسأله ی عاشورا و مراسم عزاداری فقط مربوط به تاریخ گذشته نیست. چیزی که دشمن را ناراحت کرده است این است که همه امروز هم می‌گویند: «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» و «هیهات من الذله». این برای دشمن دردناک است مشاهده کنند که ما جریان کربلا را تبدیل به یک جریان زنده فرهنگی می‌کنیم و از آن الگو می‌گیریم؛ [۱۳] زیرا آنچه جبهه‌ها را در هشت سال گرم نگه می‌داشت عاشورا‌ها و اربعین‌ها بود. [۱۴]

از این رو پیاده روی اربعین، عظمت مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را نشان می‌دهد، دشمن چه بخواهد چه نخواهد این رویداد عظیم در جهان منتشر شده و قلوب انسان‌ها را جذب می‌کند، واقعه اربعین خون تازه‌ای در قلوب مومنین به جریان می‌اندازد که در برابر تبلیغات رسانه‌های بیگانه مقابله می‌کند. [۱۵]

با این اوصاف اربعین را باید خیلی گرامی داشت؛ اربعین در بطن خود ارزش‌ها و فرهنگ‌های والا هم چون شجاعت و مبارزه با فساد و ظلم ستیزی را به همراه دارد. [۱۶]

لذا برکاتى که امروز از راهپیمایی اربعین نصیب امّت اسلام شده و مى‏شود بر کسى پوشیده نیست. آثار فرهنگى و تربیتى و آموزشى این سنّت ماندگارِ ائمّه اطهار علیهم السلام آنقدر زیاد است که قسمت اعظم فرهنگ‏ شیعى و حتی فرهنگ‌های دیگر جوامع بشری، به طور مستقیم یا غیر مستقیم از آن متأثّر است. [۱۷]

از این رو باید از اربعین استفاده وسیع فرهنگی شود؛ ما حتی به مسئولین محترم آستان قدس رضوی و آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام الله علیها) هم عرض کرده ایم که زیارت جای خود دارد اما باید از جمعیت میلیونی زوار استفاده فرهنگی شود؛ زیرا کسانی که در این برنامه‌ها حضور پیدا می‌کنند روحشان آماده است و باید مسائل مورد نیاز را منتقل کرد و یکی از مسائل مهم، موضوعات فرهنگی است. [۱۸] لذا گردانندگان مواکب به مسائل فرهنگی توجه فراوان داشته باشند و از این رستاخیز عظیم برای آن استفاده کنند. [۱۹]

معنویت در بستر راهپیمایی اربعین حسینی

در فرهنگ‏ اسلامی به جامعه‌ای که معنویت‏، اخلاق و ایمان را در درون خود دارد، جامعه‏ اى داراى «حیات طیبه» می‌نامند. [۲۰] لذا فرهنگ‏ سازى و تزریق نیروى معنوى و گسترش اخلاق و ایمان از جمله اهداف توسعه اسلامى است، ولى جامعه‏ تهى از معنویت‏ و اخلاق، از «حیات طیبى» که قرآن به آن فرا مى‏ خواند دور مى‏ شود. [۲۱]

حال سرمایه عظیم اربعین فرصتی برای انجام کارهای فرهنگی است و مبلغانی که به منظور تبلیغ در موکب‌ها حضور دارند در جهت پیشبرد این امور وظیفه سنگینی را بر عهده دارند. [۲۲]

هم چنین باید گفت اربعین به صورت خودجوش به وجود آمده است و این عشق و ارادت مردم به امام حسین علیه السلام باعث این شور حسینی شده است. [۲۳] لذا باید از این ظرفیت برای ترویج دین و افزایش فهم دینی مردم بهره برد. [۲۴]

بی تردید این کنگره عظیم مى‏ تواند به وضع فرهنگى مسلمانان کمک‏‌هاى شایانى بنماید؛ زیرا متفکّران و صاحب‏ نظران در تجمع عظیم اربعین حسینی مى‏ توانند در محیطى آرام و پر از صفا و معنویت‏ به تبادل افکار بپردازند و در زمینه فرهنگ‏ اسلام طرح‏‌هایى ریخته[۲۵] و در ارتقای سطح فرهنگ‏ عمومى‏ و آگاهى کافى نسبت به مسائل دینى و اعتقادى موثر موفق عمل نمایند. [۲۶]

ترویج فرهنگ عمومی سخاوت و ایثار در پیاده روی اربعین

احسان و ایثار، در اداره جامعه بشرى‏ بلکه در نظم تمام جهان آفرینش نقش کلیدی ایفا می‌کند[۲۷] در فرهنگ‏ عمومی و دینی بر تعالیمى همچون ایثار، انصاف، دگردوستى به شدت تأکید شده است[۲۸] لذا قیام عاشورا درس فداکارى و ایثار را به بشر آموخت‏[۲۹].

آری امام حسین علیه السلام، کامل‏ترین الگوی فداکارى و ایثار در راه نجات امّت به شمار می‌آید و احیاى نام و یاد آن حضرت در پیاده روی اربعین، الهام بخش بوده و به زندگى انسان‏ها جهت مى‏ دهد و روح فداکارى و ایثار را زنده کرده و آدمى را در برابر مشکلات و حوادث سخت، مقاوم و استوار مى‏ سازد؛ طرح فضایل اخلاقى و روح حماسى‏ سیدالشهداء علیه السلام و یارانش باعث مى‏ شود که هر قوم و ملّتى به خصوص مسلمین از آنها الگو گرفته و به آنان تأسّى و اقتدا کنند. [۳۰]

اینگونه است که می‌بینیم در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی همگی به یکدیگر و مخصوصا به کسانی که به هر دلیل در راه می‌مانند کمک می­ کنند و مشکلات آنها را حل نمایند. [۳۱]

و حتی شاهدیم زائران زیارت خود را در کنار مرقد نورانى سالار شهیدان کوتاه می‌کنند و جاى خود را به سرعت به دیگران می­ دهند[۳۲] و به دستور (زُر فانصرف) عمل می­ کنند[۳۳] تا در ثواب آنها نیز شریک باشند. [۳۴]

اربعین؛ سفری برای تقویت اتحاد و تمرین مهربانی با آحاد انسان‌ها

تمایل به مهر و محبّت‏ به دیگران، همان نداى فطرت پاک و بى ‏آلایش بشر است که مانند حاکمى نیرومند و مقتدر، فرمان اعتقاد به خدا را صادر مى‏ کند. [۳۵] لذا دین مقدّس و هماهنگ با فطرت بشرى‏ اسلام، آئین محبّت‏ و رحمت است‏[۳۶] در سایه این بحث‌ها پیوندهاى محبّت‏ و دوستى در میان مسلمانان محکم گردد و آثار خصومت و دشمنى برچیده شود، زیرا هر انسانى مخصوصاً در عصر ما درک مى‏ کند که اتحاد و رفع اختلاف یکى از لازمترین امورى است که بشر در ادامه زندگى اجتماعى به آن نیازمند مى‏ باشد. [۳۷]

از سوی دیگر پیامبران الهى پیوسته در طریق تشکیل حکومت الهى بر اساس ارزش‌هاى دینى گام بر مى‏ داشتند تا انسان‌ها در پرتو آن از شرّ ظالمان که بر پهنه تاریخ بشریت حکومت کرده‏ اند در امان بمانند و زندگى آنان قرین با صلح و برادرى و محبّت‏ گردد. [۳۸] اگرچه بشر امروزى در علم و دانش و دستاوردهاى علمى به پیشرفت ‏هاى بى‏ اندازه فراوانى دست یافت؛ لکن به همین میزان از عواطف و احساسات تهى و خالى شده است. در کشورهاى صنعتى معیار و ارزش مادّه و پول است و کالاى محبّت‏ و عاطفه هم کمیات است و هم بى خریدار! حتّى عواطف خانوادگى در میان اعضاى یک خانواده به شدّت کم و ضعیف شده است. [۳۹]

چالش بحران عاطفه در غرب در حالی است که صحنه‏‌هاى کربلا چنان است که هر کس کمترین عاطفه‏ اى داشته باشد، با شنیدن آن متأثر مى‏ شود این همان رابطه و پیوند عاطفى است‏؛ [۴۰] به تعبیر سید قطب‏، هیچ‏ شهیدى در روى زمین یافت نمى ‏شود که همانند حسین‏ (رضوان اللَّه علیه) تمام وجود انسان ‏ها به خاطر محبّت‏ و علاقه به او به لرزه درآید و دل‌ها براى او به طپش افتد و براى ایثار و فداکارى آماده شود. در این الگو گرفتن (از حسین علیه السلام) شیعه و غیر شیعه از دیگر مسلمانان، بلکه بسیارى از غیر مسلمانان برابرند».[۴۱]

لذا در توصیف شکوه پیاده روی بزرگ اربعین باید گفت آیا ممکن است در طول تاریخ احساسات میلیون‏‌ها انسان را فقط به خاطر تحصیل ثواب تحریک کرد و آنان را به این کنگرۀ عظیم فراخواند؟ راستى اگر عشقى در کار نباشد و[۴۲] کانون دل، مالامال از محبّت‏ و شور نباشد، آیا این وعده مى‏ تواند عواطف و احساسات را برانگیزد؟ [۴۳]، [۴۴]

اینچنین است که می‌بینیم توجه به افراد ناتوان در زیارت اربعین به وفور مشاهده می‌شود و زائرین در این ایام به فکر افراد ناتوان و در راه مانده بوده و حال سالمندان و کودکان را مراعات می­ کنند. [۴۵]

هم چنین زائران اربعین حسینی به عنوان حامیان محبت و مودت در تعامل میان فرهنگی، از هر گونه اهانت به مقدّسات دیگران پرهیز می­ کنند و در راستای تقریب میان مذاهب اسلامی در اربعین امام حسین علیه السلام گام بر می‌دارند. [۴۶]

شکوه فرهنگ «نظم اجتماعی و قانون مداری» در راهپیمایی اربعین حسینی

ما هر چیز را انکار کنیم، این واقعیت را نمى‏ توانیم منکر شویم که در همه جامعه ‏هاى انسانى اعم از خداپرست و مادى، شرق و غرب، قدیم و جدید، ثروتمند و فقیر، توسعه یافته و توسعه نایافته، و داراى هر گونه فرهنگ‏، همه بدون استثناء در این مسئله توافق دارند که باید «قانون‏» بر جوامع انسانى حکمفرما[۴۷] شود، و افراد در مقابل قوانین‏ «مسئولیت» دارند، و کسانى که از قانون تخلف کنند باید به نحوى‏ «مجازات» گردند. [۴۸]

بلکه در تمام جوامع بشرى از قبیل حکومت قبیله ‏گى، حکومت پادشاهان و سلاطین، و حکومت‌هایى از نوع آنچه در دنیاى امروز وجود دارد؛ بشر در هر مرحله‏ اى از علم و دانش و فرهنگ‏ باشد درک مى‏ کند؛ و مى‏ داند زندگى اجتماعى بدون وجود نظم و قانون‏ حاکمیت حتى یک روز هم امکان‏ پذیر نیست. [۴۹]

اسلام به موضوع حفظ امنیت و برقرارى نظم‏ توجه خاصی دارد[۵۰] در فرهنگ عمومی نیز اصول نظم‏ اجتماعى امری مهم به شمار می‌آید [۵۱] لذا حاکمیت قانون و نظم و امنیت و مسئولیت افراد در برابر آن، و مجازات متخلّف، از مسائلى است که مورد اتّفاق همه عقلاى جهان است؛ این مسئله از جمله مسائل مهم در فرهنگ عمومى مردم جهان است که روشن ‏ترین دلیل بر آزادى اراده انسان و دارا بودن اختیار است. [۵۲]

حال در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی، زوار میلیونی حرم امام حسین علیه السلام علیرغم جمعیت میلیونی، لیکن با احترام به قوانین کشور عراق و با اخذ گذرنامه و روادید، عبور قانونی از مرزها و رعایت نظم و انضباط، شکوه فرهنگ «قانون مداری» در راهپیمایی اربعین حسینی را به منصۀ ظهور می‌رسانند. [۵۳] جالب توجه است که رعایت قوانین و مقررات در طول سفر به ویژه در کربلای معلی؛ جلوه زیبایی از نظم جمعیت زائران را در حرم سیدالشهدا علیه السلام ترسیم می‌کند. [۵۴]

هم چنین در پیاده روی عظیم اربعین، اجتناب زائران از هر گونه عجله و شتاب که ممکن است خدای ناکرده موجب به هم ریختن صفوف و حوادث دردناکی مانند فاجعه ی منا شود و اهتمام به حفظ خونسردی و آرامش خود در هر حال [۵۵] سبب نجات از هر گونه حادثه ناگوار شده و موجبات برگزاری آبرومندانۀ مراسم اربعین حسینی را فراهم کرده است. [۵۶]

الحمدلله در سال‌های اخیر برنامه ریزی و امنیت خوبی برقرار بوده و نشان دادند که می‌توان ۲۰ بیش از میلیون زائر حسینی را بهتر از ۳ میلیون زائر در حج مدیریت کرد؛ این که ستادی برای فعالیت‌های اربعین تشکیل شده جای امیدواری دارد که کارهای نظام مندی صورت گیرد. [۵۷]

مردم؛ سرمایۀ اجتماعی راهپیمایی عظیم اربعین حسینی

بدیهی است فرهنگ‏ عمومى‏ حاکم بر جوامع انسانى، فرهنگ مشارکت عمومى را می‌طلبد. [۵۸] لذا پایه‏‌هاى شکل گیری فرهنگ با مشارکت‏ عموم تحقق می‌­یابد، اما این به آن معنى نیست که معیار حق و باطل در همه چیز و در همه جا تمایلات اکثریت باشد. [۵۹]

در این بین امام حسین علیه السلام توانست در برابر تمام تلاشهاى مستمر و منسجم دشمنان حق، اهداف خود را در دنیا پیش ببرد و پیروان زیادى پیدا کند و خط مکتبى خود را تداوم بخشد، و در برابر آن همه طوفان قد علم کند و حتى در دنیاى امروز افکار اکثریت مردم‏ جهان‏ را به خود متوجه سازد. [۶۰]

لذا از اهم مسائل اربعین حسینی این است که آن مراسم با حضور آحاد مردم متدین و مسلمان برگزار می‌شود و نقش مردم در برگزاری با شکوه آن، غیر قابل انکار است. [۶۱] حتی شعاع اربعین تنها منحصر به شیعیان نیست بلکه از اهل سنت و حتی غیر مسلمانان و مسیحیان نیز اربعین حسینی در کربلای معلی هستند. [۶۲]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت بر کسانى که رشته آموزش فرهنگ جامعه را به دست دارند، لازم است مفاهیم فرهنگی راهپیمایی عظیم اربعین حسینی را براى عموم تشریح کنند. [۶۳]

هم چنین با توجه به آثار خوب تربیتی و فرهنگی این مراسم مخصوصاً روی جوانان و اقشار جامعه باید این برنامه تسهیل و تشویق شود؛ متأسفانه برخی دستگاه‌های دولتی و نیمه دولتی ظاهرا به این مراسم به عنوان یک منبع درآمد نگاه می‌کنند. هزینه‌های جانبی نامتعارف برای برخی خدمات چه توجیهی دارد؟ هزینه‌های بیمه، هلال احمر، حق کارگزاری و هزینه ی پارکینگ. افزایش شدید نرخ حمل و نقل در این ایام چه مفهومی دارد؟ برادران عراقی هم نرخ بالایی برای هزینه ی ویزا قرار داده اند که برای گروهی بسیار سنگین است. این نرخ شاید برای توریست‌های خارجی متعارف و مناسب باشد ولی برای زوار امام حسین علیه السلام شایسته نیست. ایران تا کنون بارها آمادگی خود را برای کاهش نرخ ویزا به صورت دو جانبه اعلام کرده ولی برادران عراقی هنوز جواب مثبت نداده اند. [۶۴]

امیدوارم به لطف خدا امسال با شکوه تر هر سال این مراسم برگزار شود و زوار عزیز همگی حاجت روا گردند و سالم بروند و سالم بازآیند و نیز امیدوارم به برکت این برنامۀ بسیار باشکوه و مملوّ از اخلاص خداوند آتش‌هایی که در کشورهای اسلامی به دست دشمنان افروخته شده به زودی خاموش کند و امنیت را به همۀ کشورهای اسلامی بازگرداند. [۶۵]

———————————————————————————-

[۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج‏۲؛ ص۴۴۰٫

[۲] جلوه حق بحثى پیرامون(صوفیگرى) در گذشته و حال؛ ص۵۸٫

[۳] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۱؛ ص۶۶۱٫

[۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[۵] استفتاءات جدید؛ ج‏۳؛ ص۳۱۵٫

[۶] خطوط اقتصاد اسلامى؛ ص۳۰٫

[۷] پیام قرآن؛ ج‏۱۰؛ ص۱۲۵٫

[۸] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۲؛ ص۱۸۴٫

[۹] آفریدگار جهان؛ ص۱۵٫

[۱۰] اخلاق در قرآن؛ ج‏۱؛ ص۱۸۵٫

[۱۱] همان.

[۱۲] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۱؛ ص۴۳۲٫

[۱۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۷/۷/۱۳۹۵٫

[۱۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ http: //www.eshia.ir.

[۱۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[۱۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳/۱۱/۱۳۸۸٫

[۱۷] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها؛ ص۵۰٫

[۱۸] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای فرهنگی ستاد مرکزی اربعین؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[۱۹] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۲۷/۸/۱۳۹۴٫

[۲۰] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۲؛ ص۲۰۸٫

[۲۱] همان؛ ص۲۳۶٫

[۲۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۵/۸/۱۳۹۶٫

[۲۳] همان.

[۲۴] همان.

[۲۵] پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص۲۹۰٫

[۲۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۲، ص ۶۷۶٫

[۲۷] همان؛ ج‏۱۵؛ ص۴۸۶٫

[۲۸] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۲؛ ص۳۳۹٫

[۲۹] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها؛ ص۶۵۵٫

[۳۰] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها؛ ص۴۹٫

[۳۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۲۷/۸/۱۳۹۴٫

[۳۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۴/۸/۱۳۹۶٫

[۳۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۲۷/۸/۱۳۹۴٫

[۳۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۴/۸/۱۳۹۶٫

[۳۵] آفریدگار جهان؛ ص۳۵٫

[۳۶] آیین رحمت؛ ص۵۱٫

[۳۷] آیین ما (اصل الشیعه)؛ ص۷۰٫

[۳۸] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۱؛ ص۵۲۵٫

[۳۹] مثالهاى زیباى قرآن؛ ج‏۱؛ ص۷۶٫

[۴۰] احکام عزادارى؛ ص۳۱٫

[۴۱] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها، ص ۶۶۳٫

[۴۲] همان؛ ص۶۸٫

[۴۳] ر. ک: «حماسه حسینى»؛ استاد شهید مرتضى مطهّرى(ره)، ج ۱، فصل ۲، بحث عوامل تحریف.

[۴۴] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها، ص ۶۹٫

[۴۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای فرهنگی ستاد مرکزی اربعین؛ ۳/۸/۱۳۹۵٫

[۴۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۴/۸/۱۳۹۶٫

[۴۷] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان؛ ص۱۲۳٫

[۴۸] همان؛ ص ۱۲۴٫

[۴۹] پیام قرآن؛ ج‏۱۰؛ ص۹٫

[۵۰] پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص۱۰۴٫

[۵۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج‏۷؛ ص۷۱۸٫

[۵۲] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان، ص ۱۲۴٫

[۵۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۰/۸/۱۳۹۶٫

[۵۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۲۷/۸/۱۳۹۴٫

[۵۵] همان.

[۵۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۴/۸/۱۳۹۶٫

[۵۷] همان.

[۵۸] پیام قرآن، ج‏۱۰، ص ۱۴۱٫

[۵۹] تفسیر نمونه؛ ج‏۱۹؛ ص۲۶۳٫

[۶۰] همان؛ ص۱۸۹٫

[۶۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۰/۸/۱۳۹۶٫

[۶۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۲۷/۸/۱۳۹۵٫

[۶۳] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۲؛ ص۲۰۰٫

[۶۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۰/۸/۱۳۹۶٫

[۶۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین؛ ۳/۸/۱۳۹۵.