ناکارآمدی «امر به معروف» بدون ملاحظات اخلاقی/ منطقی که پند و بند ندارد

مدیر گروه فلسفه اخلاق دانشگاه ادیان و مذاهب با انتقاد از محدود کردن دایره معروف و منکر به چند موضوع خاص از جمله مسئله حجاب، تصریح کرد: منطق امر به معروف منطق پند و بند نیست، بلکه منطق تربیت و عقلانیت است.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام سیدحسن اسلامی اردکانی، استاد تمام و مدیر گروه فلسفه اخلاق دانشگاه ادیان و مذاهب، گفت: اخیراً اثری را با نام «امر به معروف و نهی از منکر» منتشر کرده است. وی در این اثر پس از تبیین مفهوم، ابعاد آن در قرآن و سنت و جایگاه آن در نظام حسبه و علوم اسلامی، گزارشی را از علل ترک این فریضه در جامعه عرضه می‌کند. اسلامی اردکانی در ادامه اثر به شرایط، مراتب و آداب آن می‌پردازد. به همین مناسبت گفت‌وگویی با وی داشتیم که مشروح آن از نظر می‌گذرد؛

اسلامی در آغاز به توضیح درباره محتوای اثر پرداخت و اظهار کرد: این کتاب درباره امر به معروف و نهی از منکر است که یکی از بنیادهای دینی محسوب می‌شود. به این معنا بحث کتاب بحث تازه‌ای نیست و پژوهش و نگاه جدیدی ارائه نمی‌کند. با وجود این کار من در این کتاب دو جنبه دارد که کمی آن را متفاوت می‌کند. یک جنبه پاکسازی و پیرایشی است؛ یعنی سعی کردم تفسیر غلطی را که از این فریضه وجود دارد آشکار کنم و در جهت رفع آن بکوشم. این اثر یک جنبه ایجابی و تأسیسی هم دارد؛ یعنی سعی کردم جنبه اخلاقی این فریضه را برجسته کنم. در ضمن این دو مسئله تاریخی از فریضه امر به معروف و نهی از منکر و جایگاه آن در فقه و کلام ارائه شده است. کتاب خیلی کتاب مختصری است. در عین اختصار سعی کردم مباحث منسجم باشد و مطالب حاشیه‌ای نداشته باشد. در مجموع بنیاد نگرش فقهی است.

وی به توضیح درباره ابعاد اخلاقی این فریضه پرداخت و تأکید کرد: خیلی اوقات در خیلی از مباحث ما نگرش آمرانه و حاکمانه چنان نیرومند می‌شود که ابعاد اخلاقی مسئله نادیده گرفته می‌شود؛ یعنی فرض می‌کنیم واجب است این امر تحقق پیدا کند. لذا حتی به قیمت ارتکاب چندین گناه آن عمل را انجام می‌دهیم. این پدیده به خصوص درباره امر به معروف و نهی از منکر صادق است. تصور کنید کسی با این نگاه که حجاب واجب است و باید امر به معروف کرد، برای واداشتن دیگران به حجاب بسیار رفتارهای اخلاقی از خود بروز دهد؛ مثلاً توهین کند، بددهانی کند، به حریم خصوصی دیگران تجاوز کند و تجسس کند. این در واقع نادیده گرفتن تمام ابعاد اخلاقی ناظر به این مسئله است. سعی کردم این فریضه را در دل متنی اخلاقی بازخوانی کنم.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با تصریح به اینکه نگاه فقها به این فریضه نگاهی اخلاقی است، ادامه داد: در مجموع نگاه فقها به فریضه امر به معروف و نهی از منکر نگاه اخلاقی بوده است. در همین کتاب من نوشته‌ام مرحوم صاحب جواهر که یک فقیه درجه یک است وقتی به تفصیل درباره امر به معروف بحث می‌کند در پایان می‌گوید که بهترین شکل امر به معروف و نهی از منکر این است که انسان خودش نمادی از معروف و پرهیز از منکر باشد. معتقدم که متون فقهی ما از این جهت بسیار جنبه اخلاقی دارد. یکی از شرایطی که برای امر به معروف بیان می‌شود این است که تأثیرگذار باشد. خیلی از امر به معروف‌هایی که انجام می‌دهیم می‌دانیم که اثر ندارد، اما باز هم بر انجام آن اصرار می‌ورزیم؛ یعنی شرط تأثیر را که فقها بیان کرده‌اند نادیده‌ می‌گیریم. به نظرم خطا زمانی آشکار می‌شود که دیدگاه فقها در این زمینه کامل دیده نمی‌شود و یک‌جانبه فقط سعی می‌کنیم نظر خود را مطرح کنیم و به نام امر به معروف خیلی از رفتارها را مرتکب شویم.

وی در ادامه یادآور شد: وقتی می‌گوییم «معروف»، یعنی آنچه در جامعه اسلامی به نیکی شناخته شده است. متأسفانه ما عنوان «معروف» را به چند مورد بسیار خاص تقلیل می‌دهیم و از همه معروف‌های دیگر چشم‌پوشی می‌کنیم و به آنها بی‌توجهی می‌کنیم. به همین دلیل وقتی از امر به معروف و نهی از منکر نام برده می‌شود، بلافاصله بحث حجاب و بی‌حجابی به ذهن می‌آید. این در صورتی است که اموری مانند ترویج درختکاری، توجه به محیط زیست یا پیشگیری از آلودگی محیط زیست از مصادیق امر معروف هستند. با وجود این در جامعه تا می‌گوییم امر به معروف و نهی از منکر، به طور طبیعی اذهان عمومی متوجه بحث حجاب و بی‌حجابی می‌شود. حیوان‌آزاری، مفاسد اقتصادی و اموری از این دست نیز منکرند، اما به این امور کمتر توجه می‌شود. مشکل ما این است که دایره معروف و منکر را محدود کردیم.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه تصریح کرد: بر همه ما مسلمانان لازم است که امر به معروف و نهی از منکر کنیم و در عین حال باید به تأثیر آن هم توجه کنیم. باید عملکرد و رفتارمان جهت‌دار باشد و صرفاً صوری و برای اسقاط تکلیف نباشد؛ یعنی واقعاً بخواهیم کاری انجام دهیم. لذا اگر می‌بینیم در جایی سخنمان تأثیر نمی‌گذارد، بررسی کنیم عوامل عدم تأثیر چیست تا آنها را برطرف کنیم. بالطبع بررسی کنیم زمینه‌های تأثیرگذاری چیست تا آنها را تقویت کنیم. باید توجه داشت احتمال تأثیر در امر به معروف یک امر عقلایی است. خود «تأثیر» امری عینی و ملموس و قابل سنجش است. باید شاخص‌هایی تعیین کنیم و براساس این شاخص‌ها عملکرد خود را بسنجیم. منطق امر به معروف و نهی از منکر منطق پند و بند نیست. ما پند می‌دهیم و بند می‌گذاریم. منطق امر به معروف منطق تربیت و عقلانیت است. باید از روان‌شناسان و متخصصان تربیتی بیاموزیم که چگونه می‌توان رفتار درست را در جامعه نهادینه کرد و افراد را از کارهای زشت بازداشت. ایکنا