شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: عدد نسخ خطی التهذیبِ شیخ طوسی، پس از قرآن کم‌نظیر است و کتاب استبصار از لحاظ اهمیت و تعداد نسخه‌ها پس از تهذیب قلمداد می‌شود. نکات و خصائصی که در نسخههای این کتاب وجود دارد، ذهن هر پژوهشگر را به خود جذب می‌کند. در این مجال نمی‌توانیم به بسیاری از این نکات اشاره کنیم؛ ولی برخی از این نکات را به حسب مجال می‌نمایانیم.
متأسفانه به جز کتاب مبسوط که نسخه دستخط شیخ طوسی از آن در کتابخانه عتبه علویه حرم امیرالؤمنین علیه‌السلام در نجف موجود است، نسخه دیگری از کتب شیخ بدست خط ایشان تاکنون پیدا ومعرفی نشده است؛ پس ما به نسخههای تهذیب و استبصار به دستخط شیخ طوسی نیز خبر و دسترسی نداریم.
درباره تاریخ کتابت وکاتبین نسخههای کتاب شریف «استبصار» باید بگوییم که بعد از شیخ طوسی در طول تاریخ، فقها و علمای برجسته در قرون متمادی این کتاب را به استنساخ کرده‌اند؛ طبعا بخشی از این نسخه‌ها هم به دست ما نرسیده ولی از گزارش نسخههای دیگر یا مقابله علمای دیگر بر نسخههای اقدم، به آن نسخه‌ها اطلاع پیدا می‌کنیم.
از جمله مهمترین کاتبین کتاب شریف استبصار می‌توان به: ابن ادریس حلی، شهید ثانی متوفی ۹۶۵هـ، حسین بن عبد الصمد حارثی والد بهائی متوفی ۹۸۴هـ، محمد بن حسن عاملی سبط شهید ثانی، مولی عبد الله تستری از مشایخ مجلسی متوفی ۱۰۲۰هـ، حسنعلی بن عبد الله تستری، شیخ حرّ عاملی متوفی ۱۱۰۴هـ، علامه مجلسی متوفی ۱۱۱۱هـ، سید نعمت الله جزائری متوفی ۱۱۱۲هـ اشاره کرد.
این بزرگان، نسخه‌‌ای از استبصار به دستخط شیخ طوسی را در اختیار داشته‌اند. برخی از ایشان که نسخه خود را از خط شیخ طوسی به کتابت درآورده‌‌‌اند مانند: شیخ حسین بن عبد الصمد حارثی والد بهائی که فارغ از اهمیتی که شخصیت کاتب دارد، ملاحظه این نکته نیز اهمیت نسخه را چند برابر می‌کند.
ما با حجم بالایی از نسخههای خطی استبصار روبرو هستیم که بسیاری از آنها نفیس و دارای خصوصیت‌ها و ویژگی‌های معتنابهی می‌باشند. تعداد نسخههای کتاب شریف استبصار بنابرگزارش فنخا (که فهرست نسخههای خطی کتابخانه‌های ایران تا چند سال پیش را در بردارد) به ۴۸۳ نسخه می‌رسد.طبیعتا حجم واقعی نسخههای استبصار در سراسر جهان تا بحال احصاء نشده و می‌تواند رقمی بسیار بالاتر از عدد مذکور را داشته باشد.
یکی از کهن‌ترین و نفیس‌ترین نسخههای استبصار، نسخه‌‌ای است که به کتابت جعفر بن علی بن جعفر مشهدی والد محمد بن جعفر مشهدی صاحب المزار به تاریخ کتابت ۸ ذی قعده ۵۷۳ هجری است و چند سال پیش در نجف رونمایی شد. از ویژگی‌های این نسخه، کتابت فائده‌‌ای از خط مبارک شیخ طوسی به حکایت از دو استادش شیخ مفید و ابن غضائری در تعیین رجال عده کلینی است.
نسخه بسیار نفیس دیگری در کتابخانه مرعشی به شماره ۱۳۶۷۹ موجود است که تاریخ کتابتش صفر ۵۶۹هـ توسط محمد بن حسن بن محمد بن عباس می‌باشد. از ویژگی‌های این نسخه قرائت نسخه یک سال پس از کتابت یعنی سال ۵۷۰هـ بر قطب الدین راوندی است.
پراکندگی جغرافیایی این نسخه‌ها متنوع است. این نسخه‌ها در شهرهای مختلف به کتابت و مقابله در آمده از مکه و مدینه و نجف و کربلاء گرفته تا شهرها و مراکز علمی ایران مانند اصفهان شیراز مشهد، جایگاه کتابت مقابله و تصحیح بسیاری از نسخههای خطی کتاب استبصار هستند.
همانطور که در تهذیب نسخههای متعددی داشتیم که توسّط علما و فقهای بنام و بزرگ در دوره‌های مختلف مقابله و تصحیح شدند، کتاب استبصار نیز دارای نسخههای نفیسی است که علت نفاستش، مقابله و بلاغهای متعدّد از جانب علمای مختلف و فقهای بنام است. به عنوان مثال به نسخه شماره ۲۲۵۴ مرکز احیاء تراث اسلامی اشاره می‌کنیم که دارای بلاغی از عبد الصمد بن عبد القادر موسوی عریضی در تاریخ ۲۵رمضان ۱۰۶۹هـ است که با نسخه مصححه بر نسخه شیخ علی بن سلیمان بحرانی مقابله و تصحیح شده. همین نسخه، بلاغ دومی دارد که نسخه را برای دیگر بار بر نسخه شهید ثانی مقابله و تصحیح کرده است.
دربرداشتن اجازات نفیس و مهم، یکی از دیگر نکاتی است که در اکثر نسخههای استبصار باید مورد توجه قرار بگیرد؛ مثلا اجازه علامه محمدتقی مجلسی به فرزند خود علامه محمدباقر مجلسی در حدود ۱۰ صفحه در نسخه استبصار کتابخانه ملک به شماره ۱۰۱۰ موجود است. نیز اجازات حر عاملی که تابحال جایی مطرح نشده و در برخی از نسخههای خطی استبصار موجود است؛ مانند نسخه کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی بشماره ۷۳۱۶- ۳۷/۱۰۶.
مثال‌هایی که عرض شد بخش خیلی کوچک از اجازاتی است که در نسخههای خطی استبصار موجود است و این نکته هم هویداست که خود همین اجازات در بازشناخت تاریخ و تراجم علمای شیعه چقدر می‌تواند راهگشا و مؤثر باشد.
بنابراین، نکته مهم و طرح مهم تحقیقی که باید به صورت جدی دنبال شود، تحقیق وتتبع در اجازات مذکور در نسخههای استبصار است.
سفرِ این نسخه‌ها در شهرهای مختلف و متعدّد و اینکه توسّط بزرگان به مقابله و تصحیح پرداخته شده است نیز جالب نظر است. برای نمونه، ملا محمد مؤمن بن شاه قاسم سبزواری والد محقّق سبزواری است که ۶۳ نسخه خطی را به مدرسه نواب اهدا می‌کند که یکی از این نسخه‌ها نسخه خطیِ استبصار است (نسخه ۳۷۵ کتابخانه نواب). ایشان خود، ابتدا این نسخه که تاریخ کتابتش ۹۸۸ هـ است را تملّک کرده و در ذی قعده ۱۰۵۱هـ مقابله و تصحیح کرده است. همین نسخه به مدینه طیبه رفته و در آنجا توسط محمد امین شریف مقابله شده و در نهایت در سال ۱۰۶۵هـ به مدرسه نواب منتقل می‌شود.
نسخه دیگری از استبصار در کتابخانه مرعشی به شماره ۱۲۱۹۰ موجود است که یک بار در جبل ابی قبیس مکه توسط سید محمدباقر استرآبادی با نسخه استادش میرزا محمد استرآبادی مقابله شده و در سال ۱۰۶۵ نیز همین نسخه به اصفهان آمده و توسط محمد صادق بروجردی بر نسخه مولی حسنعلی بن عبد الله شوشتری در این شهر مقابله شده است.
حاشیه‌هایی بر نسخ استبصار نوشته شده که معروف نیستند واحتمالا خیلی‌ها از آنها خبری ندارند. مانند حاشیه میرزا مهدی شهید خراسانی معروف به شهید ثالث بر استبصار. ایشان همانطور که معروف است از مهادی اربعه و از شاگردان بنام علامه مجدد آقا وحید بهبهانی است و نسخه‌‌ای از کتاب استبصار در کتابخانه ملک به شماره ۲۷۷۱ با حواشی ایشان موجود است. حواشی مرتضی بن شاه مرتضی کاشانی برادر کوچکتر مرحوم فیض کاشانی بر استبصار در نسخه ۱۳۵۹۲کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی؛ حواشی حر عاملی بر استبصار در نسخه کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی بشماره ۷۳۱۶- ۳۷/۱۰۶؛ حواشی سید نعمت الله جزائری نسخه مکتبه الزهرا شماره ۱۷۵ که البته این نسخه توسط سید نعمت الله مقابله و تصحیح هم شده است؛ نسخه مدرسه آیت‌الله خوئی به شماره ۳۸۷ نیز به کتابت سید نعمت الله جزائری و حواشی ایشان می‌باشد؛ نسخه‌‌ای در کتابخانه آستان قدس به شماره ۱۱۳۴۴ است که حواشی فراوانی از علمای مختلف جمع کرده از سید نعمت الله جزائری علامه مجلسی.
بنابراین، احیای این نسخ خطی، گامی مهم در راستای احیای تراث حدیثی-فقهی-ایرانیِ تشیع است.
