شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شهید سیدابراهیم رئیسی که سطح چهار فقه و اصول از حوزه علمیه قم و دکترای فقه و مبانی حقوق با گرایش حقوق خصوصی را از مدرسه عالی شهید مطهری دریافت کرده بود، در کنار سال‌ها فعالیت در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، همواره از نهاد علم و دانش فاصله نگرفت و به تدریس متون فقهی سطح عالی، قواعد فقهی و تدریس فقه‌های مضاف در دانشگاه و حوزههای علمیه تهران و مشهد پرداخت و چندین اثر ارزشمند فقهی از خود به یادگار گذاشت.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی در آذرماه سال ۱۳۳۹ هجری شمسی در مشهد و در محله نوغان دیده به جهان گشود. پدر ایشان حجت‌الاسلام سیدحاجی رئیس الساداتی و همچنین مادر وی سیده عصمت خدادادحسینی از سلاله سادات حسینی و نسبش از هر دو طرف به حضرت زید بن علی بن الحسین علیهماالسلام می‌رسد. سید ابراهیم در ۵ سالگی پدر خود را از دست داد.
او تحصیلات ابتدایی را در مدرسه جوادیه گذراند و تحصیل علوم حوزوی را در مدرسه نواب و سپس در مدرسه آیتالله موسوی‌نژاد (ره) شروع کرد. در سال ۱۳۵۴ جهت ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم و مدرسه آیتالله بروجردی رفت و مدتی نیز در مدرسه‌ای که با مدیریت آیتالله پسندیده تحت نظر امام خمینی اداره می‌شد، تحصیل نمود.
اصول فقه را نزد آیتالله مروی، لمعتین را نزد آیتالله فاضل هرندی، رسائل را نزد آیتالله موسوی تهرانی، مکاسب محرمه را نزد آیتالله دوزدوزانی، کتاب البیع مکاسب را نزد آیتالله خزعلی، خیارات مکاسب را نزد آیتالله ستوده و آیتالله طاهری خرم‌آبادی و کفایه را نزد آیتالله سید علی محقق داماد، تفسیر قرآن کریم را نزد آیتالله مشکینی و آیتالله خزعلی، شرح منظومه و فلسفه را نزد آیتالله احمد بهشتی و یک دوره شناخت را نزد آیتالله مطهری و نهج البلاغه را نزد آیتالله نوری همدانی آموخت.
خارج اصول را نزد آیتالله سید محمدحسن مرعشی شوشتری و آیتالله هاشمی شاهرودی و خارج فقه را نزد آیتالله آقا مجتبی تهرانی و آیتالله خامنه‌ای رهبر معظم انفلاب تلمذ نمود. او پیش از پایان دوره سطح توانست به دوره کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی راه یافته و پس از دفاع از پایان نامه خویش در سال ۱۳۸۰ با قبولی در کنکور دکترای مدرسه عالی شهید مطهری در رشته فقه و حقوق خصوصی ادامه تحصیل دهد.
با تکمیل تحقیقات خود در رشته فقه و حقوق، موفق به اخذ مدرک عالی ترین سطح حوزه (سطح چهار) شد و در نهایت رساله دکترای خود را با عنوان «تعارض اصل و ظاهر در فقه و حقوق» دفاع کرد و با اخذ نمره ممتاز به درجه دکترای فقه و حقوق نائل شد.
او علاوه بر مسؤولیت‌های کلان کشوری، بنا به توصیه مکرر مرحوم آیتالله مهدوی کنی و آیتالله حاج آقا مجتبی تهرانی (ره) مبنی بر حفظ ارتباط درسی خود با طلاب، از سال ۱۳۸۰ به عنوان مدرس در مدارس علمیه تهران از جمله مدرسه مجد، مدرسه امیرالمومنین علیه‌السلام، مدرسه امام حسین علیه‌السلام و مدرسه مروی به تدریس سطوح عالی حوزه همچون رسائل و مکاسب، کفایتین و قواعد فقهیه مشغول بود.
رئیسی حق التدریس خود را در حوزه علمیه مروی به طلاب نیازمند بخشید بوده و در پی‌نوشت قراردادش نوشته بود: «توفیق حضور در مدرسه برای اینجانب مغتنم است، حق التدریس را به طلاب نیازمند پرداخت فرمایید. و السلام»
شهید رئیسی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) و مدرسه عالی شهید مطهری و دانشگاه آزاد اسلامی به تدریس دروس تخصصی فقه قضا، فقه اقتصاد، اصول فقه و قانون مدنی پرداخت است و بعد از عزیمت به مشهد مقدس از ابتدای سال ۱۳۹۵ در مدرسه عالی نواب، به تدریس در موضوع «فقه وقف» پرداخت.
او در کنار سال‌ها فعالیت در عرصه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی، همواره از نهاد علم و دانش دور نشد و به تدریس متون فقهی سطح عالی و قواعد فقهی و تدریس فقه‌های مضاف در حوزههای علمیه تهران و مشهد پرداخت و نیز به تالیف چندین اثر فقهی همت گمارد و آثار ارزشمندی چون: «تقریرات فقه وقف»، «تعارض اصل و ظاهر در فقه و قانون»، «ارث بی وارث» و «سه جلد قواعد فقه در بخش عبادی، اقتصادی، قضایی» از خود به یادگار گذاشت.
کتاب «ارث بلاوارث در فقه و حقوق»
ارث بی وارث به عنوان یکی از مصادیق انفال در نظام فقهی ـ حقوقی مورد بحث قرار گرفته و آن ترکه یا حقوقی است که از اموال میت به جا مانده و وارثی ندارد. کتاب حاضر درباره جایگاه ارث بی‌وارث در فقه و قانون تهیه و تنظیم شده است.
شهید رئیسی در این اثر، در زمینه موضوع ارث بی‌وارث بین مباحث فقه و حقوق تطبیق قرار می‌دهد. پژوهش فوق بحث کلیات و مصادیق ارث و بی ارث و بی‌وارث را تبیین نموده و جایگاه ارث بی‌وارث را در فقه به بحث و ملاحظه قرار می‌دهد. سپس مصارف ارث شخصی بی‌وارث را ذکر و پایه‌های تصدی و تعهدات بی‌وارث را از سوی فقیه جامع‌الشرایط مورد بررسی قرار می‌دهد.
در پایان این نوشتار تعهدات امام یا فقیه در برابر بی‌وارث و نتایج و دستاوردهای موضوع مورد بحث را ذکر می‌کند. بررسی ارث بی‌وارث در قرآن و روایت و در روایات اهل سنت از مباحث قابل تأمل این مجموعه به‌حساب می‌آید.
«ارث بی‌وارث» برای نخستین بار در پاییز ۱۳۹۷ در ۲۴۰ صفحه به همت انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده بود.
کتاب تقریرات درس قواعد فقه (بخش عبادی)
افزون بر دانش اصول فقه که نقش برجستهای در استنباط احکام شرعیه فرعیه دارد، مجموعه دانش دیگری به نام قواعد فقهی هست که مطالعه، بررسی و اثبات این قواعد نیز، فقیه را در استنباط حکم شرعی یاری کرده و از اهمیت به سزایی برخوردار است. قواعدی مانند فراغ و تجاوز، لا تعاد، اصاله الطهاره و لا ضرر، از این دسته قواعد هستند.
اثر حاضر مشتمل بر بخشی از قواعد فقهی باب عبادات است که پیشتر شهید رئیسی برای جمعی از فضلای حوزه علمیه تهران و قضات تدریس کرده بود.آشنایی اجمالی با کتاب‌هایی که شهید رئیسی نوشته و در سال ۱۳۹۷ در ۲۳۶ صفحه توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شد.
کتاب تقریرات درس قواعد فقه (بخش اقتصادی)
این کتاب درباره برخی قواعد فقه اقتصادی نگاشته شده است که از آن جمله میتوان به قاعده لزوم، قاعده ضمان ید، قاعده اتلاف، قاعده استیمان، قاعده احسان، قاعده اقدام، قاعده تحذیر، قاعده جَت، قاعده ما یضمن و ما لا یضمن و قاعده تلف مبیع قبل از قبض اشاره کرد.
این اثر نیز برای نخستین بار در سال ۱۳۹۷ در ۲۷۲ صفحه توسط انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است.
کتاب تقریرات درس قواعد فقه (بخش قضایی)
بخش قابل ملاحظه‌ای از ابواب و مباحث فقه اسلامی به مسائل حقوقی و قضایی در ابعاد مختلف آن اختصاص یافته است و مجموعه‌ای از قواعد فقهی، مانند قواعد «حجیت بینه»، «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر»، «اقرار العقلا»، «غرور و لاضرر» و… نیز از ارتباط وثیقی با مباحث قضایی برخوردار است.
کتاب «قواعد فقهی(بخش قضایی)»، نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی، سومین جلد از مجموعه قواعد فقه است که قواعد یاد شده و برخی دیگر از قواعد مرتبط با باب قضاء را مورد بحث و بررسی قرار داده است.
تعریف مدعی و منکر، شرایط سماع دعوی، دارا بودن شرایط تکلیف، شرایط مدعی علیه منکر، شرایط سوگند مدعی علیه منکر، امتناع از سوگند، خطای قاضی در صدور حکم، فرق یمین عقد با یمین قضایی، تعریف قاعده لا حرج و مفاد آن و… برخی از عناوین مطالبی است که در این کتاب شرح داده شده است.
این اثر مشتمل بر بخشی از قواعد فقهی قضایی است؛ یعنی قواعدی که از ارتباط وثیقی با مباحث قضایی برخوردار است، اگرچه در دیگر ابواب فقهی نیز کاربرد دارد. مباحث این جلد نیز مانند دو جلد پیشین سالیانی پیش توسط مولف این اثر در حوزه علیمه تهران برای فضلای حوزه و قضات تدریس شده و پس از تنقیح مباحث توسط گروه فقه واصول بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۹۹ در ۳۱۸ صفحه به چاپ رسیده است.
کتاب «تعارض اصل و ظاهر در فقه و قانون»
تعارض میان ظاهر و اصل از جنبه‌های نظری و کاربردی در حوزههای اصول فقه، فقه و حقوق مورد بحث عالمان قرار گرفته است و یکی از مهمترین مواقع کارایی این موضوع در رفع اختلاف و احقاق حقوق انسان‌‌‌هاست که در حوزه قضاء و در مسیر دادرسی انجام می‌شود؛ چرا که در مقام ارزیابی ادله طرفین دعوی، گاهی ظاهر با اصل تعارض پیدا می‌کند.
دادرس و قاضی نیز در مواردی گاه اصل و ظاهر هر دو در یک دعوا به نفع یکی از طرفین نیست بلکه اصل به نفع یک طرف و ظاهر به نفع دیگر است، با بررسی اصل و ظاهر بر اساس مبنای فقیهان، به ترجیح یکی بر دیگری به داوری می‌نشیند؛ این در حالی است که در متون حقوقی متداول و در رویه قضایی جاری، حکم و معیار روشنی در این زمینه وجود ندارد.
با توجه به نکات فوق و اهمیت آن، کتاب «تعارض اصل و ظاهر در فقه و قانون» به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه، از سوی معاونت پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سال ۱۳۹۷ در ۲۷۲ صفحه چاپ و عرضه شده است.
این اثر که رساله دکتری شهید رئیسی می‌باشد، در چهار فصل «کلیات»، «شرایط تقدم اصل یا ظاهر و مبانی حجیت آنها»، «مصادیق تقدم اصل یا ظاهر» و «بررسی و نتیجه گیری» به نگارش در آمده است.
کتاب تقریرات «فقه وقف»
کتاب «فقه وقف» در تبیین مسائل و احکام وقف بر اساس کتاب «تحریر الوسیله» امام خمینی (ره) فراهم آمده است که توسط حجت‌الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی برای جمعی از طلاب و فضلای حوزه علمیه مشهد مورد بحث قرار گرفته و گروه فقه و اصول بنیاد پژوهشهای اسلامی آن را تدوین، تنقیح و چاپ کرده است.
فضیلت، تعریف و صیغه وقف، اعتبار قبول در وقف، قصد قربت در وقف، وصیت در وقف، شرایط وقف، شرایط مال موقوفه، حکم وقف بر مصلحتی با از بین رفتن عنوان وقف، وقف بر مردم یک شهر، وقف بر مسجد، وقف بر سید الشهدا، منافع جدید عین موقوفه، وقف منفعت یا انتفاع و… از مباحث مطرح شده در این اثر است.
در این کتاب شرایطی همچون بلوغ، عقل، اختیار و محجور نبودن از جمله شرایط واقف معرفی شده و همچنین مال موقوفه باید دارای شرایطی همچون عین بودن، وقف مشاع، مملوک بودن، داشتن انتفاع حلال با بقای عین، قابل قبض بودن و متعلق حق غیر نبودن، نیز از جمله شروط مال موقوفه معرفی شده است.
«فضیلت وقف»، «تعریف وقف»، «صیغه وقف»، «لزوم قصد عنوان در وقف مسجد»، «معاطات در وقف»، «وکالت در وقف»، «وقف فضولی»، «اعتبار قبول در وقف»، «قصد قربت در وقف»، «شرایط وقف»، «وصیت به وقف»، «شرطیت اخراج واقف از وقف»، «شرط ادای دیون عرفی و شرعی از عین موقوفه»، «صحت شرط استفاده مهمانان و رهگذران از ثمره وقف»، «وقف عین مستاجره»، «جواز انتفاع واقف از وقف عام خود»، «شرایط واقف»، «وقف کافر»، «شرایط مال موقوفه»، «وقف پول»، «وقف اموال دارای منفعت بالقوه»، «وقف مال برای انتفاع از برخی منافع آن»، «اقسام وقف»، «شرایط وقف خاص»، «صحت وقف عام با امکان وجود موقوف علیهم»، «شرایط موقوف علیه»، «وقف بر عنوان فقرا»، «وقف بر عناوین محصور و غیرمحصور»، «وقف بر فقرای قبیله»، «وقف بر عنوان مسلمان» و «وقف فی سبیل الله»؛ عناوین سرفصل‌های کتاب است که در سال ۱۴۰۰ در ۵۴۸ صفحه از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به زیور طبع آراسته شد.
کتاب: «سندی برای پیشرفت ایران: عدالت‌محور / مردم‌پایه / دانش‌بنیان / خانواده‌مدار»
این کتاب نقشه راهی برای تحقق «دولت مردمی» از سوی شهید رئیسی ترسیم شده بود. دولت مردمی با تاکید بر نظریه نظام انقلابی، پیشرفت را مدار حرکت قرار داده و عزم خود را برای تحول جهادی و نوآرانه جزم کرده است و در این راستا همه دولت‌مردان را در فضای باورمندی به گفتمان حاکم بر آن، پاسخ‌گو می‌خواهد. این تحول جهادی و نوآرانه مبتنی بر چهار رکن است: ۱- عدالت محوری و فسادستیزی به‌مثابه جوهره تحول و مسیر اصلی برای حرکت آینده؛ ۲- میدان‌داری مردم با پیشتازی جوانان برای اقامه قسط و عدل به‌مثابه الگوی راهبری تحول؛ ۳- دانش و خیرش علمی برای تولید ثروت و اقتدارآفرینی به‌مثابه پیشران تحول؛ ۴- خانواده‌مداری به‌مثابه پیکره سلولی بنیادین تحول.
این سند به جامانده، توسط معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات ریاست جمهوری در ۲۵۰ صفحه در سال ۱۴۰۱ منتشر شد.
گفتنی است، کتاب «سیر تحول در نظارت و بازرسی» و چند کتاب دیگر در دست انتشار باقی ماند که امید می‌رود به‌زدوی در دسترس علاقه‌مندان قرار بگیرد.
