شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مسئله اصلی شهید صدر، تحقق اسلام در تمام ابعاد زیست انسان است. ایشان معتقدند که اگر ساختارهای یک جامعه بر اساس مبانی غیراسلامی شکل گرفته باشد، نمی‌توان از افراد انتظار داشت که صرفاً با اراده فردی، یک رفتار دینی را اصلاح کنند.
به گزارش شبکه اجتهاد، اولین نشست از سلسله نشست‌های آشنایی با زیست و اندیشه‌های شهید آیت‌الله سیدمحمد باقر صدر (ره) در محل نمایشگاه گفتمان مدرسه علمیه مروی با حضور طلاب جواب و ارائه‌ی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدامید موذنی، معاون پژوهش پژوهشگاه تخصصی شهید صدر (ره) برگزار شد. در ادامه خلاصه‌ای از روند نشست و محتوای ارائه شده را مرور می‌کنیم :
۱. ارزیابی شناخت اولیه از شخصیت شهید صدر
در ابتدا، برای ارزیابی میزان آشنایی حضار با موضوع، لازم است به چند نکته اشاره شود. مشاهده می‌شود که تقریباً نیمی از دوستان با زندگی‌نامه و آثار شهید صدر آشنایی دارند. برخی کتاب شرح صدر یا دو اثر جدیدتر درباره سید کاظم حائری و دیگران را مطالعه کرده‌اند و برخی نیز آثاری چون صورت‌های نظریه سیاسی را خوانده‌اند. همچنین مطالعه بیانات حضرت آقا درباره شهید صدر، به‌ویژه کتاب نابغه قرن، امری ضروری است که باید مورد توجه قرار گیرد.
۱.۱. مظلومیت و عدم شناخت دقیق شهید صدر
«یکی از نشانه‌های مظلومیت شهید صدر این است که حتی پس از گذشت سال‌ها، هنوز شخصیت ایشان به‌درستی شناخته نشده است. تا همین ده یا دوازده سال پیش، بخش قابل‌توجهی از زمان ما صرف این می‌شد که برای شخصیت‌های مختلف توضیح دهیم که ما یک «امام موسی صدر» داریم که در لبنان فعالیت می‌کردند و ان‌شاءالله در قید حیات هستند و یک «سید محمدباقر صدر» داریم که در عراق بودند؛ و ایشان غیر از پدر مقتدی صدر هستند. این عدم تمایز، عمق غربت این شخصیت بزرگ را نشان می‌دهد.»
۲. جایگاه بی‌بدیل شهید صدر در نگاه رهبر معظم انقلاب
«برای درک اهمیت یک شخصیت، یکی از بهترین معیارها، ارزیابی دیگر بزرگان درباره اوست. حضرت آقا در بیان نظرات خود درباره افراد، بسیار دقیق هستند و نه افراط می‌کنند و نه تفریط. ایشان به‌دقت از عناوین و کلمات استفاده می‌کنند. برای نمونه، در پیام تسلیت برای یکی از علمای بزرگ تهران، با وجود ذکر نکات مهم، از عنوان «حجت‌الاسلام‌والمسلمین» استفاده کردند و نه «آیت‌الله»، زیرا به حدود کلمات مقید هستند.
با چنین نگاهی، وقتی بیانات ایشان را درباره شهید صدر بررسی می‌کنیم، به جایگاه والای او پی می‌بریم. حضرت آقا تعبیر «بی‌نظیر» را برای شخصیت شهید صدر در صد سال گذشته به کار می‌برند. این تعابیر از آن جهت اهمیت دارد که ما به‌عنوان یک طلبه یا روحانی که می‌خواهیم مسیر دین‌داری را طی کنیم، نمی‌توانیم از پیشینه این مسیر غافل باشیم.»
۲.۱. اهمیت شناخت پیشینه برای حرکت در مسیر آینده
«اگر بنا باشد در مسیر تحول اجتماعی و نقش‌آفرینی روحانیت در جامعه گام برداریم، باید مشخص کنیم که در چه نقطه‌ای ایستاده‌ایم و این نقطه چه گذشته‌ای داشته است. بدون شناخت مبدأ، نمی‌توان مقصدی را تعریف و مسیر حرکت را طراحی کرد. این یک واقعیت طبیعی در هر نوع حرکتی است. شناخت موقعیت کنونی ما نیازمند یک شناخت هویتی و تاریخی ناظر به گذشته است؛ باید بدانیم تاریخ چه حرکتی را طی کرده تا به اینجا رسیده است. در دل این شناخت، تجربیات و زحمات علما نهفته است که دستاوردهای ارزشمندی را به ارمغان آورده‌اند.»
۳. ابعاد جهانی اندیشه شهید صدر
«شهید صدر شخصیتی است که در بیست‌وشش سالگی، کتاب‌هایش به‌عنوان یک عالم شیعه در حلقه‌های دینی مصر تدریس می‌شد. این موضوع زمانی اهمیت خود را نشان می‌دهد که بدانیم در همان دوره، آثار علمای بزرگ اهل سنت نیز در ایران مورد توجه جدی قرار نمی‌گرفت. کتاب فَلسَفَتُنا و اِقتِصادُنای ایشان در سراسر جهان اسلام و حتی در غرب تأثیرگذار بود.
برای مثال، خانم دکتر «داکاستا» در پایان‌نامه دکتری خود، راه رفع اشکالات اقتصاد دنیای پسالیبرالیسم را اقتصاد اسلامی به روایت شهید صدر می‌داند و معتقد است جهان با اقتصاد لیبرالی دچار بحران‌هایی شده که اقتصاد اسلامی راه‌حل آن است. یا «زکی نجیب محمود»، متفکر مصری، اصرار داشت که کتاب الأُسُسُ الْمَنْطِقِیَّهُ لِلْاِسْتِقْرَاءِ به انگلیسی ترجمه شود، زیرا معتقد بود این کتاب می‌تواند تفکر جهان را در مورد شیوه زایش معرفت تغییر دهد.
شخصیت‌های دیگری مانند «کنت ردمان» آلمانی در زمان حیات شهید صدر به نجف سفر کردند تا با ایشان درباره تفکر اقتصادی‌اش گفتگو کنند؛ آن هم در دورانی که ابزارهای ارتباطی امروزی وجود نداشت.»
۴. مقایسه تطبیقی حرکت شهید صدر در عراق و امام خمینی در ایران
«شهید صدر حرکت اصلاحی خود را پیش از انقلاب اسلامی ایران آغاز کرد. ایشان حزب الدعوه را در سال ۱۳۳۷، در بیست‌ویک سالگی تأسیس نمودند، درحالی‌که نقطه آغاز حرکت عمومی حضرت امام (ره) را می‌توان سال ۱۳۴۲ در نظر گرفت. شهید صدر تا فروردین ۱۳۵۹ در قید حیات بودند؛ یعنی حرکت ایشان با بازه انقلاب اسلامی هم‌پوشانی دارد.
اما چه می‌شود که این حرکت در عراق، پس از حدود سی سال فعالیت، با حصر و شهادت ایشان توسط رژیم بعث سرکوب می‌شود و نمی‌تواند تحولی مستقیم و مستقل در عراق رقم بزند، اما حرکت حضرت امام در ایران به یک وضعیت دیگر منجر می‌شود؟ اگر ما از تحلیل تفاوت‌های این دو فضا، دو شخصیت و کنش‌های آنان به‌سادگی عبور کنیم، تمام دستاوردهایی را که حاصل زحمات فراوان در عراق بوده است، نادیده گرفته‌ایم و ممکن است در مسیر خود، چرخ را از اول اختراع کنیم.»
۵. پروژه اصلی شهید صدر: تحقق اسلام در تمام شئون حیات
«مسئله اصلی شهید صدر، تحقق اسلام در تمام ابعاد زیست انسان است. ایشان معتقدند که اگر ساختارهای یک جامعه بر اساس مبانی غیراسلامی شکل گرفته باشد، نمی‌توان از افراد انتظار داشت که صرفاً با اراده فردی، یک رفتار دینی را اصلاح کنند.»
۵.۱. نقد رویکرد جزئی‌نگر به مسائل اجتماعی
«شهید صدر در بحثی با عنوان «بی‌حجابی اجباری» توضیح می‌دهند که در جامعه‌ای که تمام ساختارهای آن، انسان را به بی‌حجابی یا ربا دعوت می‌کند، نمی‌توان صرفاً با الزام قانونی یا توصیه اخلاقی، مسئله را حل کرد. دغدغه امروز بسیاری از ما مسئله حجاب است. این دغدغه، دغدغه زیستی امثال امام، شهید صدر و شهید بهشتی نیز بوده است و آن‌ها برای حل آن فکر و اقدام کرده‌اند.
آن‌ها به این پرسش پرداختند که «چه چیزی باید عوض شود تا جهان عوض شود؟». تمام آنچه شهید صدر در کتاب اقتصادنا انجام می‌دهد، برای حل مسائلی چون حجاب، ربا و دیگر حوزه‌های مرتبط با تحقق احکام است. تا زمانی که ساخت جامعه تغییر نکند، نمی‌توان انتظار داشت که یک عمل دینی یا یک حوزه از زیست انسان به‌تنهایی اصلاح شود. این امکان‌پذیر نیست.»
۶. نظریه و عمل در اندیشه شهید صدر: از فقه تا نظریه‌پردازی
«برای ایجاد تحول در زیست جامعه، ابتدا باید یک امکان زیست اسلامی را محقق کرد که اولین گام آن، «نظریه» است؛ یعنی ارائه یک تصور علمی، تحقق‌پذیر و قابل اجرا در جامعه امروز. جامعه‌ای که همه افرادش در یک سطح از باور و فداکاری دینی نیستند، اما می‌خواهند به‌عنوان یک مسلمان زندگی کنند و به واجبات عمل کرده و محرمات را ترک نمایند.»
۶.۱. نقد راه‌حل‌های تقلیل‌گرایانه و ارتجاعی
«نمی‌توان صرفاً با نفی ایده‌های لیبرال یا مارکسیستی، جامعه را به حال خود رها کرد. از سوی دیگر، بازگشت به شیوه‌های کهن، مانند استفاده از دینار طلا و نقره به‌جای پول اعتباری، راه‌حل مشکلات امروز نیست. متأسفانه امروز متفکرانی هستند که چنین ایده‌هایی را مطرح می‌کنند و معتقدند علت شکست‌ها این است که پول ربوی و حرام در جامعه جریان دارد. این تفکر، نقطه مقابل اندیشه شهید صدر است که به دنبال ارائه یک نظریه جامع برای اداره جامعه مدرن است.»
۶.۲. بانکداری اسلامی: تفاوت «حلال‌سازی» و «اسلامی‌سازی»
«شهید صدر دو کتاب مهم در زمینه بانکداری نوشته‌اند. کتاب اول، البَنکُ اللّارِبَوی فی الإسلام، برای کشورهای غیراسلامی و مسلمانانی که نمی‌خواهند پول خود را در بانک‌های ربوی قرار دهند، تألیف شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، همین کتاب مبنای قانون‌گذاری بانکداری بدون ربا قرار گرفت. این در حالی است که شهید صدر در مقدمه کتاب تصریح کرده‌اند که این اثر برای جوامع غیراسلامی است.
ایشان توضیح می‌دهند که در یک جامعه اسلامی، بانک جزئی از یک پیکره کامل است که نظام سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آن نیز باید اسلامی باشد. ایشان تأکید می‌کنند که «حذف ربا از معاملات بانکی، اسلامی‌سازی بانک نیست، بلکه صرفاً حذف یک حرام مصرح شرعی از بانک است.» این کار موجب نمی‌شود بانک اسلامی شود. میان «حلال شدن» و «اسلامی شدن» تفاوت عمیقی وجود دارد. پس از انقلاب، ایشان جزوه ششمی از مجموعه الإسلامُ یَقودُ الحیاه را برای بانکداری در کشورهای اسلامی نوشتند و آن را گام صفر بانک اسلامی نامیدند، زیرا در آنجا قواعد کلی جامعه اسلامی کاملاً متفاوت است.»
۷. وظیفه حوزه و طلبه در عصر حاضر
«حوزه علمیه باید برای تمام عرصه‌های زیست اجتماعی، جایگزین‌های اسلامی تولید کند. اگر شما معتقدید بانکداری فعلی اشکال دارد، باید طرح اسلامی خود را برای تجمیع و توزیع پول ارائه دهید، زیرا جامعه نمی‌تواند بدون چنین نهادی به حیات خود ادامه دهد.»
۷.۱. لوازم تحقق هدف پیاده‌سازی اسلام
«این پرسش مطرح می‌شود که تفاوت طلبه‌ای با هدف «پیاده‌سازی اسلام در تمام شئون» با طلبه‌ای که فاقد این هدف است، در چیست؟ آیا این تفاوت صرفاً به ممارست بیشتر در مباحثه و مطالعه خلاصه می‌شود یا مستلزم فعالیت‌های دیگری نیز هست؟ پاسخ این است که این هدف، لوازم متعددی را به همراه دارد.
این رویکرد نیازمند «نظریه‌پردازی»، «نگاه کلان به فقه» و «روش‌های جدید» مانند حرکت از روبنا به زیربنا است. مجموعه‌ای از دانش‌های جدید به فقه اضافه می‌شود. «سیره» که در فقه رایج صرفاً یکی از منابع است، در اینجا تبدیل به یک منبع اصلی و عرصه دانشی جدید می‌شود. «تفسیر» به یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های فقهی بدل می‌گردد، زیرا مفاهیم اصلی نظریه، مانند مفهوم «مالکیت»، باید از دل قرآن استخراج شود.»
۷.۲. اهمیت فقه سنتی در مسیر تحول
«با وجود تأکید بر تحول، چرا شهید صدر درس خارج طهارت یا خمس نیز داشته‌اند؟ آیا این کار به دلیل محدودیت‌ها یا تقیه بوده است؟ خیر. علت این است که فقه، دانشی آمیخته با مهارت است و این مهارت در کارگاه‌های پرابزاری مانند مباحث طهارت (در گستره روایی) و مکاسب (در گستره قواعد اصولی) شکل می‌گیرد. کسی که می‌خواهد نجاری بیاموزد، ابتدا باید کار با چوب و اره را یاد بگیرد، نه اینکه مستقیماً به سراغ جدیدترین دستگاه‌ها برود. فقه سنتی، همان کارگاه آماده‌ای است که ذهن فقیه را برای ورود به عرصه‌های جدید و نظریه‌پردازی آماده می‌سازد.
بنابراین، برای فهم دقیق اندیشه شهید صدر و حرکت در مسیر ایشان، مطالعه آثاری چون حوزه‌ها و بایسته‌ها ضروری است. این کتاب‌ها زاویه دید و وسعت نگاه انسان را نسبت به فقه و اصول تغییر می‌دهند.»
گفتی است، این سلسله نشست‌ها با هدف آشنایی با ابعاد سیره و اندیشه‌های راهبردی این شهید والا مقام برگزار می‌شود. همزمان گروه‌های تحقیقاتی با واکاوی حیات پربرکت شهید صدر به الگویابی رهبری دینی شهید صدر در عراق می‌پردازند. در نهایت این نشست‌ها و پژوهش‌ها به رویدادی حضوری در اسفندماه منتهی خواهد شد.
