«کرونا، دین و حوزویان» در هفتمین شماره فصلنامه «حوزه»

در این شماره آثار و گفتارهایی از حجج‌اسلام والمسلمین، آقایان: عبدالرضا ایزدپناه، حمید پارسانیا، احمد مبلغی، محسن الویری، تقی آزادارمکی، سیدجواد میری، محسن جبارنژاد، حسین پرکان، مهدی مولائی آرانی و علیرضا زهیری پیرامون «کرونا، دین و حوزویان» به چاپ رسیده است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، هفتمین شماره فصلنامه تحلیلی‌ ـ ‌انتقادی حوزه (مجله حوزه)، ویژه حوزه‌های دینی، با عنوان «نماد روشن‌فکری حوزوی» با صاحب امتیازی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و مدیرمسئولی عباس صالحی و سردبیری حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالرضا ایزدپناه و با محتوای مقالات، پرونده، گفت‌وگو و گزارش در ۱۲۸ صفحه منتشر شد.

این شماره از فصلنامه «حوزه» با سخن سردبیر تحت عنوان «کرونا و حوزویان» آغاز می‌‌شود و «چالش‌های کرونایی و هویت دینی در ایران» نوشته تقی آزادارمکی، «وضعیت اپیدمی و جهش ابعاد باطنی دین‌داری» اثر حجت‌‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا، «پیامدهای کرونایی تعلیق مناسک جمعی» به قلم سیدجواد میری، «صورت‌بندی مواجهه حوزه با پاندمی کرونا» نوشته محسن جبارنژاد، «نهاد دین و دوگانه مناسک ـ مصالح» اثر حجت‌‌الاسلام والمسلمین محسن الویری، «مناسک دینی و چگونگی نقش آفرینی نهاد دین در بحران کرونا» در گفتگو با اندیشوران؛ عناوین مطالب این شماره از فصلنامه حوزه می‌باشد.

همچنین، «حوزه و فقه زمانه بحران» به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، «طلاب جهادی سویه‌های متعارض نظم نهادی ـ نظم جهادی» نوشته حسین پرکان و «طلاب جهادی و تکاپوی فرانقش» اثر علیرضا زهیری و «برداشت‌های سیاسی از گفت‌و‌گوهای کرونایی» گزارش مهدی مولائی آرانی است.

سرفصل‌های یادداشت دکتر تقی آزادارمکی، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران عبارتنداز: «جامعه شناسی از جنگ تحمیلی و کرونا در هویت دینی ایران»، «تطور نیروهای هویت‌بخش در ایران و ضربه کرونا به اسلام مداحی»، «جریان‌های دینداری پساکرونا»، «تفاوت تأثیر کرونا بر دینداری در رمضان و محرم»، «کرونا و بازگشت به عرصه‌های کنش سنتی دینداری با محوریت علما»، «کنش دینی بر مبنای عاطفه و احساس»، «فضای مجازی و تولید سکولاریزم دینی»، «فضای مجازی؛ از بین‌ برنده دین احساسی»، «جامعه‌شناسی کرونا و انفعال جامعه ایران و غربیان»، «ساحت دین و کنش عالمان دینی».

دیدگاه‌های کرونایی دکتر آزادارمکی، ابهامات و پرسش‌هایی را پیش رو گذاشت که توسط حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، مورد نقد و بررسی قرار گرفت و پاسخ‌های آن ارائه شد.

او معتقد است: در تحلیل دکتر آزادارمکی دین بیشتر بخش مناسکی آن مورد توجه قرار گرفت، ثانیاً مناسک هم موجود در آن خلاصه شده است. حال آنکه بخش مناسکی دین در ایران به آنچه که اکنون قوی است و حضور و بروزی گسترده و همه‌جانبه دارد، محدود نمی‌شود.

سرفصل‌های یادداشت حجت‌الاسلام پارسانیا از این قرار است: «کرونا؛ فرصتی برای بروز ابعاد باطنی دینداری»، «انعطاف در لایه مناسکی دین و بروز مناسک اجتماعی جدید در هم‌دلی»، «جامعه مقاوم و تغذیه از بستر فرهنگی»، «غفلت سیاست‌گذاران از ظرفیت‌های فرهنگی دینی جامعه در مواجهه با پدیده کرونا»، «وحدت میان ظاهر و باطن دین»، «ضعف نظری در بازخوانی فرهنگ دینی ایرانیان»، «کرونا؛ ظرفیتی برای نمایش مناسک دینی در عرصه اجتماعی»، «ملازمه ساحت عقلانی با بعد احساسی و عاطفی دینداری»، «فضای مجازی؛ حقیقی یا مجازی؟»، «رهایی یا مدیریت فضای مجازی»، «ثبات عقلی در معرفت دینی».

دکتر سید جواد میری، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی معتقد است شعائر برای فردی که به یک دین یا نظام معنایی باور دارد، به‌مثابه نقشه راه برای یافتن جهت در هستی است، ولی لایه زیرین یا لایه باطنی شعائر، همان شعور و آگاهی به این جهان است که یک جهان پر معناست.

او بیان می‌کند: بحران کرونا و تعلیق آیین‌های مذهبی، منجر به تقلیل و یا تخفیف و یا تضعیف دین و امر دینی در جامعه مؤمنان نمی‌شود. آن چیزی که ممکن است قدری ضربه ببیند یا دچار آسیب شود و اتفاقاً تأمل است، ایجاد فاصله بین اقشاری از جامعه است که به ایدئولوژی سیاسی اسلام‌گرایی و ایدئولوژی حاکم، باورمند هستند.

سرفصل‌های یادداشت او در تقریر مقاله «هنری کسینجر» از این قرار است: «تعلیق مناسک جمعی و توجه به ابعاد باطنی تشیع»، «بحران کرونا و ابعاد سیاسی دینداری»، «فرصتی برای تأمل در دینداری و وضعیت مدیریت نهادهای دینی»، «ارتباط تعلیق امر دینی (حرم‌ها) با تعلیق زندگی روزمره»، «بازگشایی اماکن متبرکه و لزوم توجه به بعد عاطفی دینداری»، «امکان ظهور نظام‌های جدید و تغییر در نظام سرمایه‌داری»، «ضرورت مطالعه مدیریت ایران و تاب‌آوری مردم در مواجهه با کرونا».

اپیدمی کرونا ساحت اندیشه و دانش‌های بشری و الهی زا نیز از امواج سهمگین خود، متأثر کرده به‌گونه‌ای که از زمان فراگیرشدن، اکثر اندیشمندان، عالمان و دین‌پژوهان را به واکنش واداشته است. در حقیقت کرونا، هر دو ساحت عمل و اندیشه را به نحوی تحت تأثیر تکانه‌های خود قرار داده است.

محسن جبارزاده، دانشجوی دکتری علوم سیاسی در یادداشت خود واکنش‌های متفاوت حوزویان را در شش رویکرد فلسفی، کلامی ـ الهیاتی، تمدنی، عرفانی، فقهی، تفسیری (روایی) و در آخر رویکرد جامعه‌شناسی دین (با تأکید بر دو مؤلفه خرافه و مناسک) صورت‌بندی کرده که بدین شرح است: 1- رویکرد تمدنی: «کرونا و تحول در وضعیت‌های تمدنی، حبیب‌الله بابایی»، «کرونا و تغییر حوزه حکمرانی، سید مهدی میرباقری»، «کرونا، پیچ تاریخی و تغییر حکمرانی جهانی، علیرضا پیروزمند». ۲- رویکرد فقهی: «فقه کرونا؛ ضمان و مسئولیت مدنی، سید مصطفی محقق داماد»، «معیار وجود، خوف و ضرر، ابوالقاسم علیدوست»، «حفظ جان انسان؛ در رأس احکام فقهی، محمدجواد فاضل لنکرانی». 3- رویکرد الهیاتی ـ کلامی: «جهان‌شمولی سلامت در الهیات اسلامی، محمد سروش محلاتی»، «کرونا و الهیات وجودی، علیرضا قائمی‌نیا»، «الهیات ریزوماتیک شهری و فضای ارتباطی، علی الهی خراسانی»، «موعود اندیشی و پساکرونا، غلامرضا بهروزی‌لک». ۴- رویکرد فلسفی عرفانی: «کرونا و سفر درونی؛ رویکردی عرفانی بـه مسئله کرونا ویروس، سیدسلمان صفوی»، «کرونا و مقام توبه، علی فضلی». ۵- رویکرد جامعه‌شناسی دین با تأکید بر دو مفهوم مناسک و خرافه: «کرونا و مقوله دینداری، علیرضا شجاعی‌زند»، «کرونا، مناسک و دینداری باطنی، حمید پارسانیا»، «کرونا، دین و خرافه، حسین سوزنچی»، «کرونا و اعتدال در مناسک‌گرایی، حسن بوسلیکی». ۶- رویکرد تفسیری روایی: «حدیث کرون و نشانه‌شناسی کرونا! محمدجواد فاضل لنکرانی، مصطفی عباسی، ابراهیم شفیعی سروستانی، حیدری کاشانی»، «کرونا و تطبیق آیات؛ نگره‌ای تفسیری، محمد حاج ابوالقاسم»، «کرونا و عقلانیت خود بنیاد، عبدالحسین خسروپناه»، «کرونا و فلسفه سیاسی؛ تجدید نظر در مفهوم امنیت، نجف لک‌زایی».

سرفصل‌های یادداشت حجت‌الاسلام دکتر محسن الویری، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) از این قرار است: «راه‌حل‌های فقهی و اصولی دوگانه‌های مزاحم»، «دوگانه مناسک- مصالح و جایگاه فقیهان، پزشکان و حاکمان»، «تلقی‌های برخی دین‌باوران»، «نقش آفرینی برخی نهادهای دینی».

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به برخی از تلقی‌های برخی از دین‌باوران می‌گوید: اکنون مراجع به کمک مشاوران اجتماعی و رسانه‌ای خود، فرصت بسیار خوبی برای بازخوانی و بازطراحی رابطه متولیان امور دینی با اقشار مختلف مردم و اصلاح ذهنیت‌های ناصواب یافته‌اند. آنان و به پیروی از آن‌ها بسیاری از نهادی دینی می‌توانند در این فرصت مناسب آفات و آسیب‌های بسیاری از کژاندیشی‌ها و ظاهرگرایی‌های خطرناک دینی را برای مردم تبیین کنند و جایگاه و اعتبار یافته‌های بشری در فرهنگ دینی را به مردم بنمایانند.

تعطیلی مناسک، حرم‌های مطهر، مساجد و به‌تبع آن شیوه نقش‌آفرینی و کنشگری حوزه علمیه در مواجهه با کرونا، یکی از موضوعات مهمی است که مورد توجه کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه دینداری و سیاست‌گذاران فرهنگی کشور قرار گرفت. در این میان دو نگاه به‌صورت جدی در محافل علمی و رسانه‌ای مطرح شد؛ گروهی بر این باور بودند، که حوزه علمیه در مواجهه با تصمیمات ستاد ملی کرونا، رویکردی منفعلانه داشته و بدون توجه به پیامدهای مذهبی، فرهنگی و اجتماعی، صرفاً منظر بهداشتی را در تصمیم‌گیری ملاک قرار داده و بر این اساس حوزه علمیه تنها شنوا و مجری تصمیمات ستاد ملی بوده است. گروهی دیگر نیز معتقدند، اگرچه حوزه علمیه در فرایند سیاست‌گذاری فرهنگی در کشور نقش ممتازی ندارد، ولی در این زمانه و در موضوع کرونا، نحوه مواجهه و حضور حوزه علمیه در این بحران در پذیرش تعطیلی حرم‌های مطهر و حضور نماینده حوزه علمیه در تصمیم‌گیری ستاد ملی، تجربه‌ای شایسته و ممتاز در تاریخ حوزه است.

آنچه می‌خوانید نتیجه تبادل نظریات استادان و صاحب‌نظرانی از دو دیدگاه یادشده است که در فضای مجازی به‌صورت مکتوب و صوتی انجام شده است. از یک‌سو، حجت‌الاسلام دکتر حبیب‌الله بابایی با انتشار یادداشتی تحت عنوان «سکولاریزاسیون کرونایی و انفعال حوزه‌های علمیه» معتقد بر انفعال حوزه علمیه در این بحران می‌باشد و از سوی دیگر، دکتر محمدرضا بهمنی با انتشار یادداشت «دین‌داری اجتماعی را به مناسک جمعی تقلیل ندهیم» این ادعا را نپذیرفته و به آن پاسخ می‌دهد. حجج‌اسلام محمدعلی میرزایی، احمد رهدار، مصطفی جمالی و مختار شیخ‌حسینی از استادانی هستند که همراه با نگارندگان در این گفتگو مشارکت داشته‌اند و دبیری این بخش نیز بر عهده دکتر مولائی بوده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس در یادداشتی به محورهای «ضرورت فقه به هنگام در گستره تحولات جهانی»، «فرصت‌های کرونا برای فقه اسلامی»، «ارتباط سه بخش دین با فرصت‌های کرونا برای فقه»، «چالش‌های کرونا برای فقه اسلامی» می‌پردازد و می‌گوید: مسائل نوظهور در برابر فقه، موجب می‌شود فقها فعالیت بیشتری کنند، افق‌های جدیدی بگشایند و لایه‌های عمیق‌تر و بیشتری از فقه را عرضه کنند. در این صورت، چالش‌ها نه به بحران بلکه به تکامل و تعالی فقه می‌انجامد؛ تکامل فقه هرگز به‌معنای دست‌کشیدن از اصالت‌های فقه، یا تضعیف شریعت و یا خروج از دامنه و دائره واقعیت و جوهره فقه نیست. شریعت تمامیت‌ها و اصالت‌هایی دارد که فقه در تجربه و تفکر فقهی‌اش باید به آن نزدیک‌تر بشود.

این استاد خارج فقه و اصول معتقد است: جامعه کرونازدە امروز پاسخ جامعِ فقهی، کلامی و عرفانی می‌خواهد. در این میان فقه نباید از کل دین نمایندگی کند. پاسخ‌های فقهی باید برآمده از نگاه‌های کلامی و عرفانی دقیق و تهذیب نفس و دعامحور باشد. این نه بدان معناست که یک جا نکته‌ای فقهی و جای دیگر نکته‌ای کلامی، اخلاقی و یا عرفانی گفته شود، بلکه منظور آن است که فتوای فقهی به‌صورت هوشمند و چارچوب‌دار بتواند پاسخی جامع ارائه کند.

سرفصل‌های نوشته دکتر حسین پرکان، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عبارتنداز: «تمایز میان مدیریت جهادی و گروه جهادی»، «از اهداف عینی و تفاوت در انگیزه‌ها تا فقدان مدل تبلیغ دین در بحران»، «گریزان از ارتباط و تعامل با نهادهای رسمی»، «تعارض عاملیت و خادمیت در گروه‌های جهادی و سازمان‌های بوروکراتیک».

سرفصل‌های اثر دکتر علیرضا زهیری، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد و  پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از این قرار است: «بحران پاندومی و نقش‌های ناسازه»، «طلاب و مسئولیت اجتماعی؛ «خود» یا «فراخود»»، «نسبت فعالیت‌های جهادی با هویت و نقش طلبه»، «رسم جهادی در فضای نظم بوروکراتیک».

دکتر مولائی آرانی، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی یادداشت خود را در سه بخش «دینداری اجتماعی و کرونا»، «علوم اسلامی و کرونا» و «خدمات اجتماعی و کرونا (مطالعه فعالیت گروه‌های جهادی طلبه)» مکتوب کرده است.

گفتنی است، علاقه‌مندان جهت تهیه مجله حوزه و یا کسب اطلاعات بیشتر می‌توانند به دفتر این فصلنامه واقع در قم، میدان شهدا، ابتدای خیابان معلم، ستاد دفتر تبلیغات اسلامی، صندوق پستی ۵۹۹- ۳۷۱۸۵ و یا با شماره ۳۱۱۵۲۶۲۰-۰۲۵ و واحد توزیع ۷-۶۶۶۶۱۱۳۷-۰۲۵ تماس حاصل فرمایند.