شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام ملک‌زاده، استاد حوزه علمیه قم گفت: شهید صدر برای نخستین بار در تاریخ اسلام، نه فقط نظامسازیِ اقتصادی، بلکه اساساً «نظامسازی» کرده است؛ اما باید اعتراف نمود آن‌‌‌‌‌‌‌قدر که بعضی کشورهای سنّی مذهب از دیدگاهها و راه حل‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی آیت‌الله صدر بهره برده‌اند، متأسفانه شیعیان استفاده نکرده‌اند.
شبکه اجتهاد: شهید سیّد محمّد باقر صدر بدون تردید یکی از نوابغ علمی و اندیشمندان کم‌نظیر در تاریخ شیعه و حتی تاریخ اسلام است و در زمینه‌‌‌‌‌های گوناگون علوم اسلامی، مدرسه و مکتب علمیِ عظیمی را بنیاد نهاد. یکی از مهم‌ترین، مشهورترین و اثرگذارترین آثار شهید صدر، کتاب «اقتصادُنا» بود. اقتصادنا یعنی «اقتصاد ما» و منظور شهید صدر از این عنوان، اقتصاد اسلامی است.
در خصوص این کتاب و اندیشه اقتصادی شهید صدر، مهر با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حسین ملک‌زاده، از اساتید دروس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم، نظریه‌پرداز در زمینه علوم انسانی اسلامی، مؤلف بیش از ۱۳۰ جلد کتاب در زمینه علوم و معارف اسلامی به زبان‌های گوناگون، گفتگویی انجام داده است که در ادامه می‌‌‌‌خوانید:
در ابتدای کمی شهید صدر را برای مخاطبین معرفی کنید؟
ملک‌زاده: نابغه مجاهد و مغز متفکّر اسلامی، آیت‌الله شهید سیّد محمّد باقر صدر (ره) بدون تردید یکی از نوابغ علمی و اندیشمندان کم‌نظیر در تاریخ شیعه و حتی تاریخ اسلام است که در زمانی نزدیک به ما می‌زیست و با نگارش کتاب‌‌‌‌‌‌‌ها و طرح اندیشه‌هایی در زمینه‌‌‌‌‌های گوناگون علوم اسلامی، مدرسه و مکتب علمیِ عظیمی را بنیاد نهاد و افق‌‌‌‌‌های تازۀ علمی و معرفتی را به روی عالمان شیعه و همچنین اندیشمندان، دانشمندان و روشنفکران بزرگ جهان اسلام گشود و طرح بحث‌هایی همچون نظام اقتصادی اسلام و … را برای اولین بار در تاریخ اسلام به نام خود به ثبت رساند.
این همه در حالی است که وقتی پس از تحمّل سخت ترین شکنجه‌‌‌‌‌های رژیم جهنمیِ بعثی به شهادت رسید عمر مبارکش – به سال شمسی – تنها حدود چهل و پنج سال بود و اگر صدام در تمامی عمرش فقط و فقط همین یک جنایت را مرتکب شده بود و هیچ جرم و جنایت دیگری را در سیاهۀ ننگین گناهان خویش نداشت باز هم به یقین می‌‌‌‌شد او را یکی از جنایت کارترین ستمگران تاریخ به شمار آورد؛ زیرا او مردم همۀ جهان در حال و آینده، خصوصاً مسلمانان و بالأخص پیروان اهل‌‌‌‌‌بیت(ع) را از وجود یکی از دانشمندان، اندیشمندان و نظریه پردازان سترگ طول تاریخ، محروم ساخت.
در مورد اندیشه اقتصادی شهید صدر مخصوصا کتاب «اقتصادنا»ی ایشان کمی توضیح دهید.
ملک‌زاده: یکی از مهم‌ترین، مشهورترین و اثرگذارترین آثار شهید صدر که شهرت وی را جهانی ساخت و تمامی نگاه‌‌‌‌‌‌‌ها را – لااقل از تمامی وطن توحیدی و از همه جهان اسلام – متوجه طلبۀ جوان و فقیری در حوزۀ علمیۀ نجف به نام سید محمد باقر صدر نمود، کتاب «اقتصادُنا» بود. اقتصادنا یعنی «اقتصاد ما» و منظور شهید صدر از این عنوان، اقتصاد اسلامی است.
شهید صدر در کتاب «اقتصادنا» که چاپ اول آن در سال ۱۳۸۱ قمری به انجام رسید، موفق شد برای نخستین بار به معرفی مکتب، نظام و سیستم اقتصاد اسلامی بپردازد و اقتصاد اسلامی را به عنوان یک اقتصاد قوی، پاسخ‌‌‌‌‌‌‌گو و کامل در مقابل مارکسیسم و کاپیتالیسم به جهانیان عرضه نماید
شهید صدر در این کتاب که چاپ اول آن در سال ۱۳۸۱ قمری به انجام رسید، موفق شد برای نخستین بار به معرفی مکتب، نظام و سیستم اقتصاد اسلامی بپردازد و اقتصاد اسلامی را به عنوان یک اقتصاد قوی، پاسخ‌‌‌‌‌‌‌گو و کامل در مقابل مارکسیسم و کاپیتالیسم به جهانیان عرضه نماید.
در همان زمان بعضی از حاکمان مسلمان و حکومت‌های کشورهای مسلمان‌نشین که می‌‌‌‌‌خواستند از بند نظام‌های اقتصادی شرقی و غربی رهایی یابند و اقتصاد اسلامی را به عنوان جایگزینی مناسب انتخاب نمایند، این کتاب را مبنای نظام اقتصادی کشور و حکومتشان قرار دادند. گرچه باید اعتراف نمود آن‌‌‌‌‌‌‌قدر که بعضی کشورهای سنّی مذهب از دیدگاهها و راه حل‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی آیت‌الله صدر بهره برده اند، متأسفانه شیعیان استفاده نکرده اند.
آیت‌الله شهید صدر، کتاب ارجمند «اقتصادنا» را به عنوان تجربهای منحصر به فرد و بینظیر در عرصه نظامسازی فقهی و اقتصاد اسلامی، در سن ۲۸ سالگی قمری منتشر کرده است که اگر به شمسی بگوییم ایشان حدوداً ۲۷ ساله بوده است؛ اما اینکه نگارش این کتاب، چه زمانی آغاز شده است، دقیقاً مشخص نیست.
وقتی انسان این کتاب را میخواند، گمان می‌کند جمعی از مجتهدینی که در رده سنّی ۵۰ سال بودهاند با همفکری و همیاریِ یکدیگر این کتاب را تألیف کردهاند. اینکه بر ۵۰ سال تأکید میورزم از آن جهت است که برخی دانشمندان معتقدند از این سن به بعد باردهی اصلیِ علمی اتفاق میافتد و پس از آن، کارهای علمی سترگ را میتوان رقم زد.
آشنایان با این کتاب تأیید میکنند که این اثر در حالت عادی باید به وسیله عدهای از مجتهدین قوی و در دوره پختگی علمی تدوین شده باشد، در حالی که ایشان این کتاب را در عنفوان جوانی و به تنهایی تألیف کرده است.
ویژگی این کتاب که آن را به یک اثر حائز اهمیت تبدیل کرده چیست؟
ملک‌زاده: این کتاب صرفاً یک کتاب عمیق علمی نیست، بلکه کار بزرگی که شهید صدر در این کتاب کرده است، این است که برای نخستین بار در تاریخ اسلام و برای اولین بار در میان تمام فِرَق و مذاهب اسلامی توانسته است نظام اقتصادی اسلام را کشف کند؛ اما کار بزرگتری که ایشان با تألیف این کتاب انجام داده و در حال حاضر از اهمیت فوق العادهای برخوردار است، این است که ایشان برای نخستین بار در تاریخ اسلام، نه فقط نظامسازیِ اقتصادی، بلکه اساساً «نظامسازی» کرده است.
شهید صدر، کتاب ارجمند «اقتصادنا» را به عنوان تجربهای منحصر به فرد و بینظیر در عرصه نظامسازی فقهی و اقتصاد اسلامی، در سن ۲۸ سالگی منتشر کرده است.
از سال ۱۳۸۱ قمری که زمان انتشار این کتاب است تا کنون، حدود ۶۰ سال گذشته است که بخشی از این زمان مربوط به سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی است و به طور مثال در حوزه علمیه قم که محل تراکم جمعی از قویترین اندیشوران اسلامی در طول تاریخ است، که از قضا بخشی از آنها به طور جدّی دغدغه نظریهپردازی و تولید علم در عرصههای اجتماعی حیات انسان و نظامسازی و نظامپردازی را داشتهاند، هنوز کسی نتوانسته است روشی غیر از روش ایشان ابداع کند. کما اینکه هنوز کسی نتوانسته یک نظامسازی، در سطح کاری که ایشان انجام داده است را به انجام برساند.
در همین عرصه اقتصاد اسلامی نیز که چندین سال است در ایران پیرامون آن کتابهای دارای استانداردهای علمی! مینویسیم و مقالههای علمی و پژوهشی! منتشر میکنیم، هنوز اثری برتر از کتاب ایشان نوشته نشده است. لذا فعلاً این تجربه، یک تجربه منحصر به فرد است.
محتوای این کتاب مربوط به چیست؟
ملک‌زاده: جلد اول از کتاب اقتصادنا به بررسی و نقد مکاتب و نظام‌های اقتصادی مارکسیستی و کاپیتالیستی (سرمایه‌سالاری) در تطبیق با مکتب اقتصادیِ اسلام می‌پردازد. همچنین در جلد اول، ساختار عام و چارچوب کلیِ اقتصاد اسلامی و چیستی و ماهیت آن معرفی می‌گردد.
در جلد دوم، شهید صدر به شکل جدی‌تری به سراغ محتوای اقتصاد اسلامی می‌رود و مبتنی بر باوری که به وجود انسجام و ربط منطقی میان احکام شریعت دارد، تلاش می‌کند با نگاهی منظومه‌ای و نظام‌مند به احکام استنباط شدۀ فقهی – به مثابه روبنا – مکتب اقتصادی اسلام را – به عنوان زیربنا – کشف و استنباط نماید.
بدین منظور، در جلد دوم از کتاب اقتصادنا، ابتدا فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی را مطرح می‌کند تا روش علمی خود را روشن سازد، سپس با استفاده از آن روش، نظریه‌های اقتصاد اسلامی را کشف می‌کند و روبناهای اقتصاد اسلامی را بنا می‌نهد. او در این کتاب به سه نظریه در اقتصاد اسلامی می‌پردازد: نظریّه توزیع ما قبل الإنتاج (نظریه توزیع پیش از تولید)؛ نظریّه توزیع ما بعد الإنتاج (نظریه توزیع پس از تولید) و نظریّه الإنتاج (نظریه تولید).
شهید صدر در بخش پایانی کتاب، بحث مهمّی را با عنوان «مسؤولیّه الدوله فی الإقتصاد الإسلامی» (مسؤولیت حکومت در اقتصاد اسلامی) مطرح می‌سازد، که از جمله مطالبی که در این قسمت، بیان می‌شود نظریه «منطقه الفراغ» یعنی منطقه و محدوده خالی از تشریع حکم الزامی از سوی شارع مقدس است. البته ایشان در بخش‌های دیگر کتاب – از جمله در اوائل جلد دوم – نیز اشاراتی به منطقه الفراغ دارد ولی در این‌جا مفصل‌تر و ذیل عنوانی مستقل، به آن می‌پردازد. در انتها نیز ملاحق و پیوست‌هایی فقهی به وسیله مؤلف شهید اضافه گردیده است.
یکی از اقدامات علمی و نظریهپردازانهای که علامه شهید صدر(ره) در ادامه تألیف کتاب اقتصادنا و در پی کوشش برای کشف مکتب اقتصادی اسلام و نظامسازی در عرصه اقتصاد اسلامی به انجام رساند، تلاش برای نظامسازی در زمینه بانکداری بود. این تلاش ارزشمند از سوی ایشان در چند مرحله پیگیری شد: نخست، بانک بدون ربا؛ ایشان در گام نخست و به درخواست یک مرکز مالی در کشور کویت (لجنه التحضیر لبیت التمویل الکویتی)، در قالب کتاب «البنک اللاربوی فی الإسلام»، به طراحی نظام بانکی و بانکداریِ بدون ربا پرداخت؛ که با الهامگیری از طرح پیشنهادی شهید صدر، تعداد زیادی بانک بدون ربا در کشورهای مسلمان‌نشین و یا به وسیله مسلمانان، ولی در کشورهای غیر اسلامی تأسیس شد.
دوم، درس خارج بانکداری اسلامی؛ شهید صدر پس از تألیف کتاب «البنک اللاربوی فی الإسلام» (بانک بدون ربا در اسلام)، در ماه رمضان سال ۱۳۸۹ قمری به تدریس بحثهای فقهی مرتبط با بانک و بانکداری، از جمله مسائل مربوط به امور مالی، سپردهگذاری در بانکها، انواع بانکها و احکام تعامل با آنها، راهکارهای رفع معاملات ربوی، شخصیت حقیقی و حقوقی پرداخت.
خوشبختانه این ابحاث به وسیله استاد معظم، حضرت آیت‌الله سید کاظم حسینی حائری، که از افضل و اقدم تلامذۀ آیت‌الله شهید سید محمد باقر صدر بوده، تقریر و تحریر شده است. متن عربیِ این تقریر در مجله «الاجتهاد و التجدید» و ترجمه فارسی آن در سال ۱۳۹۰ در مجله «فقه» (به صاحب امتیازی دفتر تبلیغات اسلامی) چاپ و منتشر گردیده است. سوم، نظام بانکداری اسلامی؛ اما در گام سوم و مشخّصاً متأثر از ظرفیتی که با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تشکیل حکومتی به نام اسلام و با رهبری علمای دین و ولیّ فقیه، به وجود آمده بود، ایشان به سراغ طراحی بانک اسلامی و یا نظام بانکداری در جامعه اسلامی و متناسب با مختصات اقتصاد اسلامی رفت. اثری که تا حدودی از این تلاش شهید صدر حکایت می‌کند بخشی از کتاب «الإسلام یقود الحیاه» با عنوان «الاُسس العامّه للبنک فی المجتمع الإسلامی» است. شهادت به ایشان این فرصت را نداد تا تفصیلات و جزئیّات دیدگاه و طرح خویش را در باب نظام بانکداری متناسب با اقتصاد اسلامی و در جامعه اسلامی، در بخش دیگری از کتاب «الإسلام یقود الحیاه» که قرار بود بنویسد، عرضه کند.
