شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اجماع مرکّب اتّفاق حاصل از ترکیب دو نظر یا بیشتر بر نفی قولی دیگر را گویند.
اجماع مرکب به استناد به مجموع آرای فقها در یک مسئله برای نفی قول خارج از آن مجموعه اطلاق می‌شود.
فهرست مندرجات
۱ – تعریف اجماع مرکب
۲ – توضیح
۳ – نکته
۴ – حجیت اجماع مرکب
۵ – عناوین مرتبط
۶ – پانویس
۷ – منبع
تعریف اجماع مرکب
هرگاه مجتهدان یک عصر درباره امری دو یا چند نظر ابراز کرده باشند، به طور ضمنی بر نفی قول‌های دیگر نیز اتفاق نموده‌اند مانند این که گروهی از فقها بر حرمت چیزی و گروهی دیگر بر کراهت آن فتوا دهند؛ از ترکیب این دو نظر چنین نتیجه گرفته می‌شود که آن چیز به اتّفاق همه، واجب یا مستحب نیست.
به این نوع اجماع سلبی که از ترکیب نظرها به دست می‌آید، اجماع مرکب گفته می‌شود که در مقابل اجماع بسیط است. حال اگر کسی به قول دیگری فتوا دهد، احداث قول سوم یا چهارم کرده است که جواز و عدم جواز آن، مبتنی بر حجیت و عدم حجیّت اجماع مرکب است. از آن در اصول فقه مبحث حجج و امارات سخن رفته است.
اجماع مرکب، مقابل اجماع بسیط می‌باشد و آن، استناد به رأی مجموع علمایی است که در مسئله‌ای، اقوال و نظریات متفاوت دارند، برای نفی نظر و قولی که هیچ‌یک از این علما به آن معتقد نشده‌اند.
در کتاب « بحوث فی علم الاصول » آمده است: «اما الاجماع المرکب: فهو عباره عن الاستناد الی رأی مجموع العلماء المختلفین علی قولین او اکثر فی نفی قول آخر لم یقل به احد منهم». [۱] [۲]
توضیح
اگر گروهی از فقها چیزی را حرام و گروه دیگری آن را مکروه شمارند، از ترکیب این دو نظر چنین استفاده می‌شود که به‌طور قطع آن چیز واجب یا مستحب نیست.
مثال: هرگاه دسته‌ای از فقها بگویند با وجود هر کدام از عیوب پنج گانه فسخ نکاح ، نکاح فسخ می‌گردد، و دسته‌ای دیگر بگویند هیچ‌کدام از آن عیوب، موجب فسخ نکاح نمی‌گردد، در این جا اگر کسی قائل شود که با وجود یک یا دو عیب از عیوب، نکاح فسخ می‌گردد، خرق اجماع مرکب کرده است.
نکته
نوع دیگری از اجماع مرکب وجود دارد که در حقیقت به اجماع بسیط بر می‌گردد. [۳] [۴] [۵] [۶]
حجیت اجماع مرکب
اجماع مرکب دو گونه متصور است:
نخست آن که هر یک از صاحبان دو قول، نظریه سوم را با قطع نظر از قول خودش نفی کند. در این صورت، اجماع نسبت به نفی قول سوم بنا بر همه مبانی در اجماع، حجت است و نتیجه آن عدم جواز احداث قول سوم است.
دوم این که هر یک از صاحبان دو قول، به لحاظ قولش نظریه سوم را نفی کند مانند قول به وجوب که مستلزم نفی قول به حرمت است. در این فرض، بنا بر نظریه قاعده لطف یا دخول امام علیه السّلام در میان اجماع کنندگان، اجماع حجّت است نه سایر مبانی [۷] و نتیجه آن جواز احداث قول سوم نسبت به سایر مبانی می‌باشد.
عناوین مرتبط
حجیت اجماع مرکب؛
اجماع بسیط.
پانویس
۱. ↑ بحوث فی علم الاصول، صدر، محمد باقر، ج۴، ص۳۱۷.
۲. ↑ الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، اصفهانی، محمد حسین، ص۲۵۵.
۳. ↑ دروس فی علم الاصول، صدر، محمد باقر، ج۲، ص۱۵۰.
۴. ↑ علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، مغنیه، محمد جواد، ص۲۲۸.
۵. ↑ منابع اجتهاد (از دیدگاه مذاهب اسلامی)، جناتی، محمد ابراهیم، ص۲۰۰.
۶. ↑ فرهنگ اصطلاحات اصولی، مختاری مازندرانی، محمد حسین، ص۲۳.
۷. ↑ بحوث فی علم الاصول، صدر، محمد باقر، ج۴، ص۳۱۷.
منبع:
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۹۵، برگرفته از مقاله «اجماع مرکب».
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۲۷۹.
