شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
کمّی‌گرایی آفت بزرگی برای این حرکت مبارک است. بنده به‌هیچ‌وجه از کثرت سریع این دروس و عناوین در حوزه‌ها خوشحال نمی‌شوم. اینکه به‌سرعت اساتید زیادی عهده‌دار ارائه این دروس شوند را نیز درست نمی‌دانم. این مسئله در آینده‌ای نزدیک ممکن است فقها و مراجع را به این دروس بدبین کند. باید اساتیدی که سال‌ها سابقه ارائه قوی دروس متعارف را در حوزه داشته‌اند، پایبندی آن‌ها به ضوابط فقه سنتی و جواهری مسلم است و درعین‌حال ذوق و فهم خوبی از مسائل نو دارند و اهل مطالعات گسترده و پژوهش‌های عمیق در موضوعات پیچیده نو پیدا هستند به این عرصه وارد شوند نه دیگران یا لااقل تشویق و تسهیلی برای ورود همه به این عرصه صورت نگیرد.
اختصاصی شبکه اجتهاد: شاید تا چند دهه پیش حتی خوشبین‌ترین افراد نیز گمان نمی‌کردند روزی در حوزه‌های علمیه، ده‌ها کرسی درس خارج در موضوعات معاصر برگزار گردد. تأکیدات رهبری، احساس وظیفه اساتید و طلاب و پرسش‌های فراوانی که حکومت نوپای جمهوری اسلامی با آن مواجه است اما موجب شد امروز با دروس بسیاری مواجه باشیم که هر یک تلاش دارند به برخی از پرسش‌های فراروی فقه معاصر پاسخ دهند. در میان حوزه‌ها و دانشگاه‌های علوم اسلامی به نظر می‌رسد حوزه عملیه قم، در حال حاضر، پیشتاز این مباحث و دروس است. همین مطلب را از حجت‌الاسلام والمسلمین سید حمید علوی آزیز، معاون آموزش سابق حوزه علمیه خراسان پرسیدیم. او که هم‌اکنون، علاوه بر تدریس سطوح عالی در حوزه علمیه مشهد، ریاست مدرسه آیت‌الله خوئی (ره) را نیز به عهده دارد، علی‌رغم اذعان به پیشتازی حوزه علمیه قم در پرداخت به موضوعات فقه معاصر، به شدت نگران وضعیت علمی دروس خارج فقه معاصر است. مشروح گفتگوی «شبکه اجتهاد» با این استاد حوزه عملیه مشهد، به قرار زیر است:
اجتهاد: بایسته‌های درس خارج معیار در فقه معاصر، چه اموری هستند؟
علوی آزیز: بایسته‌های درس خارج معیار در فقه معاصر را در چند نکته عرض می‌کنم:
۱- در این دروس، فقهی متفاوت با معیارهای فقه جواهری عرضه نمی‌شود، بلکه قرار است مسائل و موضوعات نو و معاصر با ضوابط فقه جواهری موردبررسی قرار گیرد و پاسخ شایسته و منطبق بر ضوابط فقهی و دینی دریافت کند. لذا به نظر می‌رسد تذکر برخی بزرگان به‌جا باشد که تعبیر به «مسائل معاصر فقهی» بهتر و ادق از تعبیر به «فقه معاصر» است، همان‌گونه که برخی به‌درستی، اصطلاح مسائل جدید کلامی را بر کلام جدید ترجیح می‌دهند.
۲- بررسی و پاسخگویی به مسائل نو و جدید توسط فقها، تاریخچه‌ای به‌اندازه خود تاریخ فقه دارد و مسئله جدیدی نیست اما عمدتاً فعالیت‌های فردی و شخصی بوده است. اگر دفتر و مرکز متولی این دروس بتواند در کنار اساتید متخصص دانش فقه، جمعی از کارشناسان و متخصصان آشنا با موضوعات جدید را ساماندهی کند قطعاً حکم متناسب با موضوعات عصری، به صورت دقیق‌تری استنباط می‌شود. خصوصاً ماهیت پیچیده این موضوعات جدید، مانند موضوعات جدید پزشکی، مسائل مرتبط با پول و رمز ارزهای جدید، معاملات پیچیده و نو پیدا و…این نیاز را دوچندان می‌کند.
۳- علاوه بر اینکه موضوع شناسی این مسائل جدید باید جمعی و با حضور کارشناسان مرتبط انجام پذیرد، به نظر می‌رسد استنباط حکم این موضوعات هم ضرورت دارد در حلقه‌هایی از متخصصان دانش فقه و اساتید مبرز خارج حوزه انجام شود تا احکام صادره از اتقان بیشتری برخوردار باشند.
۴- کمی‌گرایی، آفت بزرگی برای این حرکت مبارک است. بنده به‌هیچ‌وجه از کثرت سریع این دروس و عناوین در حوزه‌ها خوشحال نمی‌شوم و اینکه به‌سرعت اساتید زیادی عهده‌دار ارائه این دروس شوند را درست نمی‌دانم. این مسئله در آینده‌ای نزدیک ممکن است فقها و مراجع را به این دروس بدبین کند. باید اساتیدی که سال‌ها سابقه ارائه قوی دروس متعارف را در حوزه داشته‌اند، پایبندی آن‌ها به ضوابط فقه سنتی و جواهری مسلم است و درعین‌حال ذوق و فهم خوبی از مسائل نو دارند و اهل مطالعات گسترده و پژوهش‌های عمیق در موضوعات پیچیده نو پیدا هستند به این عرصه وارد شوند نه دیگران یا لااقل تشویق و تسهیلی برای ورود همه به این عرصه صورت نگیرد.
۵- مطلب دیگری که به نظر می‌رسد برخی دروس خارج مسائل معاصر فقهی از فقدان آن رنج می‌برد، عدم وجود نقشه کامل و نظام جامع موضوعات و مسائل مرتبط با دانش‌هایی جدیدی است که قرار است فقه موضوعات آن‌ها را بررسی کرده و پاسخ دهد. اینکه یک مسئله پزشکی را موضوع بررسی قرار دهیم و عنوان درس را به فقه معاصر تغییر دهیم کمکی به حل مسائل پیچیده امروز نمی‌کند.
اجتهاد: میزان قوت اساتید دروس خارج فقه معاصر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
علوی آزیز: تا جایی که بنده اطلاع دارم اساتید بسیار توانمندی در این عرصه ورود پیدا کرده‌اند که باعث امیدواری است، هرچند برخی دروسی که در این‌یکی دو سال اخیر به این نام ارائه می‌شود حقا باعث نگرانی است. باید ضوابط دقیق‌تری برای اساتید و یا حتی فضلای برگزارکننده در این دروس وجود داشته باشد. البته اینکه کسی به‌صورت فردی بخواهد درسی بگوید مطلب دیگری است اما با عنوان آرم دفتر و مرکزی که متولی این دروس است خصوصاً در سال‌های اولیه، باید دقت‌ها و سخت‌گیری‌های بیشتری اعمال شود تا اعتماد بزرگان حوزه به خروجی‌های این دروس و مرکز، بیش‌ازپیش جلب شود؛ چراکه قطعاً کاری بدون حمایت آن‌ها پیش نخواهد رفت.
اجتهاد: چرا اساتید خبره حوزه کمتر به تدریس فقه‌های معاصر علاقه نشان می‌دهند؟
علوی آزیز: بررسی موضوعات پیچیده و نوپیدا و استنباط حکم آن‌ها از کتاب و سنت، کار ساده‌ای نیست و در حوصله و توان همه افراد هم نیست. این‌ها غیر از مسائل صوم و صلاه و طهارت است که بیش از هزار سال سابقه تحقیقات عمیق فقهی دارد. البته با کلیت سؤال شما موافق نیستم. اساتید خبره و مبرزی که امروز عمدتاً در حوزه مبارکه قم و بعضاً مشهد و… متصدی ارائه این دروس هستند از بزرگان و خبرگان فن هستند. البته قطعاً انتظار ندارید و نداریم که مراجع معظم تقلید با گرفتاری‌ها و مشغله‌های فراوان علمی و … ورود به این مسائل، آن هم به‌صورت جدی پیدا کنند، بلکه اتفاقاً باید اجازه دهیم این حرکت به‌صورت طبیعی، آهسته و با حساسیت زیاد گسترش پیدا کند.
اجتهاد: دروس خارج فقه معاصر فعلی حوزه قم را در مقایسه با دروس خارج فقه معاصر سایر حوزه‌های شیعی مثل نجف، مشهد، اصفهان، تهران، لبنان و…، چه‌طور ارزیابی می‌کنید؟
علوی آزیز: حوزه علمیه قم پیشگام این حرکت است. امیدواریم سایر حوزه‌ها و اساتید آن با استفاده از نتایج و محصولات مباحث تولید شده در قم، این مباحث را به‌پیش برند. هرچند همین امروز هم در سایر حوزه‌ها مانند مشهد، نجف و…، حسب اطلاعی که دارم، اساتید ارزنده و مبرزی در این عرصه ورود پیدا کرده‌اند که در همین‌جا پیشنهاد می‌کنم اجلاس سالانه اساتید فقه مسائل معاصر با حضور و مشارکت مدرسین خارج مرتبط از تمام حوزه‌های شیعه و برای چند روز در قم، برای امسال برنامه‌ریزی شود.
اجتهاد: دروس خارج فعلی فقه معاصر حوزه قم را در مقایسه با دروس خارج فقه معاصر حوزه‌های سنی، چه طور ارزیابی می‌کنید؟
علوی آزیز: اجازه می‌خواهم فارغ از مقایسه عرض کنم در حوزه‌های اهل سنت و دانشگاه‌ها و مجامع علمی آن‌ها، تحقیقات ارزشمند و قابل‌استفاده‌ای در حوزه موضوعات معاصر و همچنین روش‌های استنباط احکام این موضوعات دارند که قطعاً مورد مراجعه اساتید فن است، مانند ابتکارات و مباحثی که در مجمع جهانی فقهی جده، الازهر مصر، برخی محصولاتی که از دانشگاه شریعت کویت و مجامع علمی سعودی عرضه شده است و … . موضوعات معاصر در عرصه‌های اقتصاد، پزشکی، سیاست و روابط بین‌الملل و… مورد ابتلای عموم جوامع اسلامی و اندیشمندان آن‌هاست و اطلاع از خروجی‌های آن و شرکت فعال در مجامع جهانی فقه و شریعت، بیش‌ازپیش عظمت و عمق فقه متاخذ از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را تبیین خواهد کرد.
