شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با نقد دیدگاه کسانی که معتقدند اضطرار مجوزی برای خارج شدن محارب از ذیل آیه محاربه است، بیان کرد: آنچه از آیات و روایات استنباط می‌شود این است که اضطرار به هیچ وجه مجوزی برای اعمال حربی و بغی نیست. همچنین هیچ روایتی نیست که گفته باشد اگر مضطر بودید، می‌توانید دست به قتل و غارت بزنید و ناامنی ایجاد کنید.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین داوود مهدوی‌زادگان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در نشست «اعتراض مردمی و مسئله محارب»، که در محل این پژوهشگاه برگزار شد بیان کرد: در آبان‌ماه امسال به دنبال گران شدن قیمت بنزین، سلسله اعتراض‌های مردمی منجر به بروز اغتشاشات و آشوبهای خیابانی شد که گاه تبعات ناگواری داشت. برخی کشته شدند و شاهد تخریب اموال عمومی نیز بودیم. تفسیرهای متفاوتی از این مسئله شد و برخی نیز این مسئله را از زاویه قرآنی تحلیل کردند.
تفسیرهای گوناگون از اغتشاشات
وی ابراز کرد: به این معنا که برخی از مفسران این اعتراضات را ذیل آیه ۳۳ سوره مائده «إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ؛ سزاى کسانى که با [دوستداران] خدا و پیامبر او مى جنگند و در زمین به فساد مىکوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست و پایشان خلاف جهت یکدیگر بریده شود یا تبعید شوند این رسوایى آنان در دنیاست و در آخرت عذابى بزرگ خواهند داشت» تفسیر کردند و اینطور گفتند که این اغتشاشات با این شرایط به عنوان محاربه و بغی تلقی می‌شود و قرآن نیز احکام خاصی را برای محارب مطرح کرده است.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: این تفسیر برخی‌ها را به عکس‌العمل واداشت و با آن مخالفت کردند. برخی نیز گفتند اساساً این نوع حرکت حربی و محاربه مجاز است، چون در شرایط اضطرار رخ داده و قائل به جواز اعمال حربی و بغی در شرایط اضطراری شدند. یعنی اگر شهروند در شرایط اضطراری قرار بگیرد، می‌تواند دست به اسلحه ببرد و ناامنی ایجاد کند. به عبارتی اضطرار به نظر این افراد مجوزی برای محاربه است و این امر موجب شد که برای بنده مسئله‌ای شکل بگیرد و به‌نظرم رسید که این بحث علمی‌تر مورد توجه قرار گیرد و ببینیم که آیا این حرف درست است یا خیر.
وی بیان کرد: معتقدم که تفسیر اول هرچقدر هم که در جای خود درست باشد، اما در وقت خوبی مطرح نشد. چنانکه آن سخن مقابل که بحث اضطرار است، هرچقدر کلی بحث کند، باز هم مطرح شدنش صحیح نبود. نکته مهم این است که تفسیر اول را می‌توانیم در قرنطینه قرار دهیم. یعنی بگوییم کسانی که اغتشاش می‌کنند باید احکام حرب بر آنها جاری شود و در حقیقت وظایف حاکم اسلامی را متذکر می‌شود و حاکم نیز موظف به گفتار این مفسر نیست و می‌توان به گفتار این مفسر اعتنایی نکرد، اما قول مقابل که می‌گوید در شرایط اضطراری محاربه جایز است، این نگاه قابل قرنطینه نیست، چون برای مردم گفته می‌شود و مردم نیز طبق این حرف، ممکن است که کارهای زیادی را انجام دهند.
دیدگاه اضطرار خطر بیشتری دارد
مهدوی‌زادگان تأکید کرد: بنابراین، دیدگاه اضطرار در قیاس با دیدگاه اول خطر بیشتری دارد و همین امر موجب شد به این مسئله بپردازم که اعتراض مردمی چه نسبتی با محاربه یا بغی دارد. آیا اعتراضات مردمی را می‌توانیم ذیل اعمال حربی تعریف کنیم و بگوییم اعتراض مردمی همان محاربه است؟ پس در اینجا به اینکه اعتراض مردمی از جهت فقه سیاسی چیست و چه ابعاد و شئوناتی دارد پرداخته نمی‌شود و باید بحث کرد که اعتراضات مردمی با احکام جزایی محارب چه نسبتی دارد.
وی تصریح کرد: مرسوم است که این مسئله را در مباحث فقهی طرح کنیم و حکمش را درآوریم. اما از زاویه دیگری می‌توان به این مسئله پرداخت. یعنی آن را از نظر رویکردهای فقهی بررسی کنیم. مسلم است که اجمالاً محارب یا باغی کسی است که دست به اسلحه برده باشد و بخواهد ترس، وحشت، رعب و ناامنی را در فضای جامعه ایجاد کند که این حرکت مسلحانه ممکن است در برابر حکومت یا جامعه باشد. یعنی ممکن است برای براندازی یا ترساندن مردم باشد.
تأکید اسلام بر عدم تجاوز به حدود
مهدوی‌زادگان افزود: در هر صورت، به همه این کارها که در آنها کار بردن سلاح و ترساندن باشد، در فرهنگ فقه اسلامی، محاربه و بغی اطلاق می‌شود. مطلبی که باید مورد توجه قرار گیرد اهمیت احکام جزایی اسلام است که این احکام در اسلام چقدر اهمیت دارد. آیات زیادی داریم که به شدت نهی شده از اینکه کسی بخواهد از حدود الهی تجاوز کند و این حدود را زیر پا بگذارد. برای نمونه آیه «وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا؛ و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانى کند قطعا آتش دوزخ براى اوست و جاودانه در آن خواهند ماند» است. یا در روایت داریم که پیامبر(ص) فرمود یکی از دلایل هلاکت بنی اسرائیل این بود که در اقامه حدود، طبقه اشراف را معاف می‌کردند و حدود را نسبت به طبقه فرودست اجرا می‌کردند و یک نوع تعلیق احکام جزایی دین خدا صورت می‌گرفت.
وی ادامه داد: در روایت دیگری داریم شخصی که بسیار چاق بود و نمی‌توانست راه برود مرتکب زنا شد که البته این کار مجازات دارد اما در اینجا روایت است که پیامبر(ص) به این شخص تخفیفی می‌دهد، اما حد را تعطیل نمی‌کند. در روایت دیگری از امام علی(ع) وی فرمود که هیچ قومی سعادتمند نمی‌شود، مگر با اجرای حدود الهی و هیچ قومی شقی نمی‌شود، مگر با تعطیلی حدود الهی.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: بنابراین در شریعت اسلام، اقامه حدود بسیار مؤکد است و اجازه تعطیل شدن حدود را نداده‌اند. مثلاً شما در شرایطی قرار دارید که حاکم جور مسلط است که به شما اجازه اقامه حدود را نمی‌دهد، اما روایت می‌گوید، ولو اینکه درون خانواده کسی مرتکب خلاف شد، در حق او حد را جاری کنید. لذا تا این حد اشاره شده که نباید حدود را تعطیل کرد. در مباحث فقهی یکی از مباحث مهم همین است که آیا در زمانی که حکومت جور در رأس قرار دارد یا در عصر غیبت هستیم، آیا اجرای حدود تعطیل می‌شود یا خیر؟ که غالب فقها به همین رأی داده‌اند که حدود باید اقامه شود و فرقی ندارد که در زمان چه حاکمی باشد.
وی ابراز کرد: سؤال این است که اگر شخص در شرایط اضطرار قرار داشته باشد می‌توان این اضطرار را مجوزی برای اعمال حربی او تلقی کرد یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال نیز باید به آیات قرآن رجوع کرد. در آیه ۳۳ سوره مائده که بحث مجازات را مطرح می‌کند، سپس در آیه ۳۴ استثنایی قید شده و خداوند می‌فرماید: «إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ مگر کسانى که پیش از آنکه بر ایشان دست یابید توبه کرده باشند پس بدانید که خدا آمرزنده مهربان است». بنابراین آیه اشاره می‌کند که توبه قبل از دستگیری ملاک است. همچنین نه به این معنا که اگر توبه کردند عفو شوند بلکه به معنای تخفیف مجازات است.
مهدوی‌زادگان بیان کرد: بنابراین در این آیه بحثی از اضطرار نشده است که اگر کسی مضطر بود بتواند محاربه کند و آیه محاربه بر او جاری نشود. نکته این است که اگر کسی خواه از روی اضطرار یا غیراضطرار دست به محاربه زد و قبل از دستگیر شدن اسلحه خود را زمین گذاشت، در مجازات او تخفیف داده می‌شود.
وی تصریح کرد: سلسله آیاتی هم مربوط به باغی است. محارب کسی است که با حکومت درمی‌افتد و باغی کسی است که با حکومت در می‌افتد، بلکه ترس و ناامنی را در بین مردم ایجاد می‌کند. آیه مربوط به باغی نیز این است: «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِیءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ؛ و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکى از آن دو بر دیگرى تعدى کرد با آن [طایفه اى] که تعدى مىکند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر بازگشت میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست مى دارد».
شرایط اجرای حدود در مورد باغیان
مهدوی‌زادگان افزود: بنابراین در آیه اشاره شده که تا وقتی که تسلیم شوند باید بجنگید و از این آیه استفاده می‌شود که امر به جنگ و اجرای حدود در مورد باغیان با یک شرط متوقف می‌شود و آن هم اینکه تسلیم شوند که در این صورت اجرای حدود متوقف می‌شود اما اگر باغی تسلیم نشد و فرار کرد و منتظر ماند تا مجدداً جریانی را ایجاد کند، باید او را تعقیب کرد و با او جنگید.
وی بیان کرد: در نتیجه از آیه استثنا شدن اضطرار درنمی‌آید که بگوییم اگر کسانی که بغی کردند از روی اضطرار بود، عفو می‌شوند. لذا طبق این آیات، اضطرار مجوزی برای اینکه شخص بتواند اعمال حربی یا بغی انجام دهد، نیست. یکسری آیات هم در مورد اضطرار است و واژه اضطرار را دارد اما نکته مهم این است که اضطرار از جنس تعدی و بغی نباشد. مانند آیه‌ای که پس از ذکر محرمات در خوردنی‌ها می‌گوید: «فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ هر کس دچار گرسنگى شود بىآنکه به گناه متمایل باشد [اگر از آنچه منع شده است بخورد] بى‌تردید خدا آمرزنده مهربان است». یا در آیه دیگری می‌فرماید: «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ» که مجدداً قیود بغی و تعدی را ذکر کرده است.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پایان گفت: در نتیجه، آنچه از آیات و روایات استنباط می‌شود این است که اضطرار به هیچ وجه مجوزی برای اعمال حربی و بغی نیست. همچنین هیچ روایتی نیست که گفته باشد اگر مضطر بودید، می‌توانید دست به قتل و غارت بزنید و ناامنی ایجاد کنید. / ایکنا
