شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
برخی روشنفکرها ظاهرا علاقه ندارند بشنوند یا اطلاع پیدا کنند که امام صدر فقیه است. اگر کسی می‌خواهد در بحث حقوق ملت و دولت و حقوق زنان وارد شود و بعد به دین نسبت بدهد، باید مقدمات لازم را برای استنباط طی کرده باشد مخصوصا کسی که می‌خواهد رای جدید بدهد، اگر او مجتهد و فقیه نباشد نظر او اعتبار ذاتی ندارد.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست «بررسی فقه اندیشی امام موسی صدر» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدسروش محلاتی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، ۲۱ آذرماه ۹۷ در موسسه مفتاح کرامت با حضور اساتید، فضلا و طلاب در قم برگزار شد.
سروش محلاتی در این نشست که به مناسبت شصتمین سال هجرت امام صدر به لبنان برگزار می‌شد، عنوان کرد: «به این بخش از اندیشه امام صدر، یعنی فقه اندیشی او تاکنون به اندازه لازم پرداخته نشده و مباحث فقهی ایشان نیز منتشر نشده، تنها برخی مقالات نوشته خودشان در مکتب اسلام موجود است. امیدوارم که موسسه امام موسی صدر برای انتشار این بخش از مباحث علمی اقدامی صورت بدهد. من قصد دارم در این جلسه با طرح چند سوال به بررسی این بخش بپردازم. آیا امام صدر فقیه و مجتهد است؟، چه نظرات فقهی دارد؟ و نظر او برای اجرای فقه و شریعت در جامعه چیست؟»
او در ادامه افزود: «برای نظرات فقهی امام صدر ۵ بخش ارائه می‌کنم: نگاه کلی امام به فقه، نظرات و آرا، ابداعات و ابتکارات، تحلیل‌های نو در مسائل فقهی و استدلالات و اجتهادات تازه. برای اجرای شریعت نیز چند بحث وجود دارد. آیا امام صدر به این مبنا که باید احکام فقهی را به اجرا دربیاوریم ملتزم بود یا خیر؟ دوم، بحث درباره امکان اجرای شریعت از نظر او، سوم اینکه آیا اجرای شریعت را نظری تلقی می‌کرد یا نظری و عملی؟ چهارم، نقش شرایط زمان و مکان در اجرای شریعت. تا هر جایی که در این جلسه برسیم، این موارد را مطرح خواهم کرد.»
خلاصه مباحث مهم این سخنرانی به نقل از پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر را در ادامه می‌خوانید.
آیا او فقیه و مجتهد است؟
برای پاسخ به دو منبع می‌توان مراجعه کرد:
۱- استفاده از نظرات افراد خبره
۲- بررسی مستقیم نظرات فقهی ایشان
استفاده از نظرات افراد خبره:
یکی از شخصیت‌ها ی برجسته در این زمینه که به آرا او می‌توان استناد کرد، آیت‌الله شبیری زنجانی است که از روزهای نخست طلبگی با امام صدر در مباحثات و درس‌ها همراه بوده است. او می‌گوید: «آقا موسی، سریع الانتقال بود. در استقامت نظر فوق العاده بود و بیان او روشن بود و سریع به یک مطلب منتقل می‌شد. جنبه فقاهت آقا موسی خیلی خوب بود. او مایه آبروی حوزه قم در میان نجفی‌ها شد.» بنابراین او در آن مقطع نسبت به نزدیکان خودش سرآمد است.
بررسی مستقیم نظرات فقهی ایشان:
در قسمت تالیف رساله‌های فقهی استدلالی به زبان عربی است، مانند: رساله سرقفلی، رساله برند و آثار حقوقی آن، رساله حق اختراع و ابتکارو رساله انواع شرکت‌های تجاری جدید. اینها عناوین نو و جدیدی است که تالیف شده اما تالیفاتی هم در قلمرو سنتی فقه هم دارد مانند کتاب مضاربه.
در کنار اینها تقریریات ایشان است که به سبک متعارف به معنای بازنویسی مطالب استاد نیست بلکه هم مطالب استاد هست هم نقدها و بحث و بررسی‌هایی که امام صدر نسبت به مطالب استاد دارد و این تقریر فقط از کسی ساخته است که از توانایی بالا برخوردار باشد چون نوشتن درس استاد هنر نیست اما در او در همان سن ۲۸، ۲۷ سالگی صاحب نظر است.
برخی روشنفکرها ظاهرا علاقه ندارند بشنوند یا اطلاع پیدا کنند که ایشان فقیه است. اما روشنفکری در حوزه اسلامی بدون اطلاع شخص از فقه اسلامی در رتبه بالا، عملا امکان پذیر نیست. اگر کسی می‌خواهد در بحث حقوق ملت و دولت و حقوق زنان وارد شود و بعد به دین نسبت بدهد، باید مقدمات لازم را برای استنباط طی کرده باشد مخصوصا کسی که می‌خواهد رای جدید بدهد، اگر او مجتهد و فقیه نباشد نظر او اعتبار ذاتی ندارد.
برای آنها که با فقه آشنا نیستند می‌گویم که امام موسی صدر کاملا بر اساس نظام فقهی نظر می‌دهد. وقتی نظام حلال و حرام را مطرح می‌کند تاکیدش بر این است که باید در این نظام تنفس کنیم و این غیر از نظام فایده و ضرر است که محورش انسان است. چیزی که امام صدر می‌گوید این است که باید ببینیم خدا چه می‌خواهد و محور تشریع الهی است اما در آن تشریع، مصلحت انسان هم تامین می‌شود.
او چه نظرات فقهی دارد؟
برخی از نظرات و آرا: یک مسئله مورد توجه این روزها در جامعه ما حجاب است. ایشان درباره حجاب می‌گوید: «در حجاب شرعی چنان که قرآن بر آن تصریح کرده سخت گیری و زیاده روی رخ نداده و از زن نمی‌خواهد که چشمانش را ببندد، قرآن از زنان می‌خواهد که موازع زینت خود، یعنی مو و گردن و سینه را آشکار نکنند.»
یا در مورد زندان نظری دارد که می‌گوید: «اسلام مجازات زندان را به هیچ وجه به رسمیت نمی‌شناسد.»
این دیدگاه‌ها مربوط به این سال‌ها و فضای داخل کشور نیست، ۵۰ سال قبل ارائه شده است و یک فقیه و مجتهد به این صراحت و شفافیت نظر می‌دهد.
ابداعات و ابتکارات: ما قائده‌‌ای داریم به نام درع که امام تفسیری متفاوت از این دارد. او می‌گوید باید به ریشه و زمینه‌های جرایم توجه کرد. تحلیل‌هایی در احکام دارد که به طور مثال درباره خمس و زکات نظر جدید نمی‌دهد اما ماهیت آنها را تحلیل می‌کند. ایشان ماهیت خمس و زکات را مالیات نمی‌داند.
استدلالات و اجتهادات تازه: بحث تعدد زوجات در نظرات ایشان قابل توجه است. خیلی از فقها که ازدواج را مستحب می‌دانند تعدد آن را هم مستحب می‌دانند. ولی ایشان معتقد است که اصلا تعدد زوجات نه تنها مستحب نیست بلکه مشروع هم نیست. می‌گوید با دقت در آیه شریفه درمی یابیم که دو شرط متفاوت برای این امر قرار داده شده، یک شرط در صدر و یک شرط در ذیل دارد. یعنی جواز تعدد همسر مطلق نیست بلکه مربوط به شرایط خاص اجتماعی است که ایتام در جامعه زیاد شده باشند که اسلام برای حفظ حقوق آنها چندهمسری را اجازه داده است. در سنت نیز روایتی که بیانگر اطلاق بر جواز چندهمسری باشد وجود ندارد. آنچه هست، سیره است و دلیل قطعی نیست که بر آن تمسک کنیم.
درباره بیمه هم بحث مفصلی دارد. عبارتی که دارد این است: بیمه در ابتدا برای فقیه مانند قماربازی جلوه می‌کند در حالی که اگر فقیه آن را بررسی کند می‌فهمد که این یکی از افتخارات تمدن جدید است.
بحث دیگر ترور هست. که نظر ایشان یکی از بهترین تحلیل‌ها بین متفکرین اسلامی است. می‌گوید: «هدف هر چند بزرگ باشد نمی‌تواند توجیه گر ترور باشد. ترور بازتاب‌های خطرناکی در جامعه دارد که ابعاد آن پیش بینی شدنی نیست». و بعد تجربه‌های تاریخ اسلام را مطرح می‌کند که ترورهای خلفای اسلامی موجب شد حاکمان برای حفظ امنیت خودشان از مردم فاصله بگیرند و همین فاصله موجب فساد شد. می‌گوید: «در این فاصله گرفتن از جامعه خطرهای بنیادین نهفته است. زیرا حاکمان به طور مستقیم از حال مردم باخبر نمی‌شوند و در معرض تملق و چاپلوسی قرار می‌گیرند، برادران ترور ناهنجاری اجتماعی خطرناکی است زیرا مردم را از تعامل با رهبرانشان بازمی دارد.»
آیا اجرای شریعت از نظر او امکان دارد؟
ایشان معتقد است باید به سمت اجرای شریعت برویم و تعبیری دارد که بازگشت به اسلام در بازگشت به شریعت است. الان وضع عوض شده و شرایط فکری و اجتماعی‌‌ای پیش آمده که اگر مقداری از اخلاقیات دین را بگیریم و ترویج کنیم کافی است.
ایشان مکرر این بحث را دارد که شریعت اسلامی قابلیت اجرا دارد. اما اینکه درست فهمیده شود از مبادی بحث است.
