شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام دکتر سیدحسین مدرسی طباطبایی اخیرا کتابی با عنوان «نص و تفسیر: امام جعفر صادق و میراث او در فقه اسلامی» به بازار آثار مطالعات اسلامی عرضه کرده است که اخبار انتشار آن از مدتی پیش باعث جلب توجه دنبال‌کنندگان آثار او شد. تصویری از مزار ائمه مدفون در قبرستان بقیع که ساخته سلاطین عثمانی بود و با سلطه وهابیان بر حجاز ویران شد، نقش جلد این کتاب است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسین مدرسی طباطبایی؛ صاحب کرسی بویارد داج در دپارتمان مطالعات خاور نزدیک در دانشگاه پرینستون است. او که پس از گذراندن دوره‌های عالی تحصیلات سنتی در حوزه‌های علمیه ایران موفق به کسب دکترای حقوق اسلامی از دانشگاه آکسفورد شده است از چهره‌های شاخص مطالعات اسلامی و شیعی در آکادمیای غربی به شمار می‌رود. از او پیش‌تر دو عنوان کتاب با عنوان؛ بحران و ادغام در دوران تکوینی اسلام شیعی (انتشارات دانشگاه پرینستون، ۱۹۹۳) و سنت و بقا: پیمایشی کتاب‌شناختی از آثار تشیع نخستین (انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۲۰۰۳) منتشر شده است که بازتاب‌های مهمی هم در جهان فارسی‌زبان داشته است.
مدرسی طباطبایی اخیرا کتابی با عنوان «نص و تفسیر: امام جعفر صادق و میراث او در فقه اسلامی» (انتشارات دانشگاه‌هاروارد، ۲۰۲۲) به بازار آثار مطالعات اسلامی عرضه کرده است که اخبار انتشار آن از مدتی پیش باعث جلب توجه دنبال‌کنندگان آثار او شد. تصویری از مزار ائمه مدفون در قبرستان بقیع که ساخته سلاطین عثمانی بود و با سلطه وهابیان بر حجاز ویران شد، نقش جلد این کتاب است.
این کتاب می‌کوشد ماهیت و ویژگی‌های اصلی اندیشه‌های فقهی امام جعفر صادق(ع)، عالم و فقیه برجسته مدینه در نیمه اول قرن دوم هجری را شناسایی کند.
در دوران خلافت امویان که از سال ۴۱ تا ۱۳۲ هجری قمری بر جهان اسلام حکومت کردند، گرایش‌های مختلفی در تفسیر و استدلال فقهی عمدتاً در حجاز و عراق پدیدار شد.
نسلی از فقیهان به کمک محافل شاگردان وفادارشان مجموعه‌ای از مناظره و مباحثه را با طرفداران مواضع رقیب شکل می‌دادند. این روندها به‌تدریج به مشخصه‌های فکری و سپس طی چند دهه به مکاتب فقهی محلی تبدیل شدند. برخی از این مکاتب محلی توانستند پیروانی فراتر از خاستگاه خود بیایند و به دیگر بخش‌های جهان اسلام گسترش یابند.
هریک از این مکاتب معمولاً به نام فقیهی برجسته در اوایل اسلام شناخته می‌شود که آغازگر، رهبر یا نماینده آن به شمار می‌آید. این مکاتب، کمک‌های ارزشمندی به جامعه جوان مسلمان در پیدایش و گسترش نظرات فقهی‌اش کردند. اندک مکاتبی که از کوران حوادث زمانه گذر کردند، جوامع بزرگ پیروان خود را ساختند و تا دوران ما آگاهی‌بخشی به طرز تفکر فقهی مسلمانان را ادامه دادند.
مکتبی که در پژوهش حاضر بر آن تأکید می‌شود، در اواخر دوره خلافت امویان پدید آمده است. این مکتب به امام ابوعبدالله جعفر بن‌محمد الصادق؛ فقیه مورد احترام اهل مدینه تعلّق داشت.
چنان‌که معاصران وی نیز می‌دانستند، او از شخصیت‌‌های بزرگوار خاندان پیامبر(ص) به شمار می‌رفت. از زمان حیات وی، مکتبش به مکتب جعفری معروف بود و پیروانش جعفری خوانده می‌شدند.
این مکتب در طول زمان مانند دیگر مکاتب فقهی اسلامی، مکتبی تثبیت‌یافته گردید که نظریه فقهی خاص خود و روش‌های تجزیه و تحلیل متمایز از دیگران را داراست.
این مکتب مظهر سنّت زنده‌ای است که سیزده قرن استمرار یافته، هم‌اکنون بیش از دویست میلیون پیرو در سراسر جهان دارد و میراث آن در هزاران کتاب نگهداری می‌شود که فهرست بلندبالایی از نظریات متفکران اصیل فقهی را در بر دارد؛ به‌ویژه در دو حوزه تفسیر متون فقهی و قراردادها، این سنت تا حدی گسترش یافته که در مقایسه با همتایانش در سنت‌های فقهی اسلامی یگانه است.
در نیم‌قرن گذشته آثار پرشماری به زبان‌های گوناگون برای معرفی این مکتب، تاریخ، نظریات و محتوای آن پدید آمده است؛ از جمله یک تک‌نگاری به زبان انگلیسی که در سال ۱۹۸۴ از این نویسنده منتشر شد؛ اما همگی این آثار، بر مراحل بعدی مکتب و شکل توسعه‌یافته و گسترش‌یافته‌اش متمرکز شده است.
براساس گزارش مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی؛ هدف پژوهش حاضر به عنوان تألیفی در زمینه تاریخ اندیشه این است که چگونگی آغاز این مکتب را نشان دهد و پیشینه‌ای ترسیم کند که آن را بازنماید.
فهرست تفصیلی محتوای کتاب
درآمد
فصل ۱: ابعادی از زندگانی امام
۱. پدر وی: امام باقر
۲. زندگی شخصی
۳. مواضع سیاسی
۴. در جایگاه یک فقیه
۵. حلقهٔ شاگردان
۶. ردّ فرقه‌گرایی
۷. دربارۀ جعل حدیث
۸. دیدگاه‌ها دربارۀ سنن دینی
فصل ۲: مکتب فقهی امام
۱. علی: پدر میراثِ فقهی اهل‌بیتِ پیامبر
۲. منابع بنیادین: قرآن به‌مثابه متن و معیار و سنّت پیامبر
۳. شیوۀ تفسیر قرآن
۴. تفسیر خارج از چارچوب متن به‌مثابهٔ اقدامی مخاطره‌آمیز
۵. استنتاج‌های فقهی
۶. قواعد و اصول فقهی: اصل اباحه| اصل طهارت| اصل استصحاب| اصل نفی حرج | اصل نفی ضرر| آثار مترتّب بر جهل/ برائت و احتیاط | اثر عذر/ بیماری و ناتوانی | آثار مترتّب بر رضایت و عدم رضایت | تعهّدات محدود به زمان | قانون به‌رسمیت‌شناختن ازدواج غیرمسلمانان | آثار روابط نامشروع | قاعدهٔ شروط |قاعدهٔ ضَمان | اختیارات حاکم | قاعدهٔ سوق‌المسلمین | قاعدهٔ جبران خسارت | قاعدهٔ فراغ | شریعت و معنویت | شریعت و نمادگرایی | تعریف واژگان و تطبیق بر مصداق
فصل ۳: مسائل خاص فقهی این مکتب
۱. تودۀ مردم در مقابل گروهی خاص/ مخالفت با باورهای رایج
۲. تقیه: رازداری محتاطانه
۳. متعه/ ازدواج موقت
۴. سه‌طلاقه‌کردن
۵. سایر موضوعات مرتبط با زندگی خصوصی
۶. مسح بر کفش در وضو
۷. بلندخواندن بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم در نماز
۸. سایر مسائل نماز: اذان | جمع بین دو نماز
۸. سهام مازاد بر دارایی (مسأله العول)
۹. سه بزرگتر از چهار: یک پارادوکس ریاضیاتی
فصل ۴: گزیده‌ای از پاسخ‌ها در مسائل و ابواب فقهی مختلف
۱. نمونه‌هایی از پاسخ‌های امام محمد باقر به پرسش‌های فقهی
۲. نمونه‌هایی از پاسخ‌های امام جعفر صادق به پرسش‌های فقهی در باب طهارت، نماز، زکات، حج، جهاد، قراردادها، نذر و عهد، هدیه، آزادی برده، ازدواج، طلاق، قضاوت، حدود و قصاص و ارث.
