راهبردها و راهکارهای تحقق «اقتصاد مقاومتی»

اقتصاد مقاومتی باید روی جزئیات زندگی و مصادیق پیاده سازی شود تا همه تشکیلات،‌ تکلیف خود را بدانند و اگر صرفاً روی کلیات بحث شود، نتیجه خاصی حاصل نخواهد شد/ متأسفانه در مسائل اقتصادی پنج مولفه تحریم، انحصارطلبی، ایجاد وابستگی، زندگی تجملاتی و مصرفی و اشاعه اسراف و تبذیر جامعه را تهدید می‌کند

به گزارش شبکه اجتهاد، پایگاه اطلاع‌ رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، «راهبردها و راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی» را از نگاه معظم‌له منتشر کرده است که در ادامه می‌آید.

در تاریخ زندگی همه انسان‌ها روزهایی پیش می‌آید که باید با قوت و قدرت تمام و با فداکاری و مقاومت در برابر دشمنان بایستیم و به آن‌ها نه بگوییم تا بتوانیم عزت، شرف و افتخارات و استقلال خود را حفظ کنیم.[۱]

نباید فراموش نمود نظام اسلامی از یک سو در شرایط تحریم قرار دارد و در سوی دیگر قیمت نفت به میزان چشمگیری کاهش یافته است، لیکن معتقدیم هیچ مشکلی نیست که راه حلی نداشته باشد و باید نشست و در این باره فکر و چاره‌اندیشی کرد[۲] و برای مقابله با آن فکر اساسی نمود[۳] زیرا اگر انسان مشکل را تشخیص دهد برای حل آن نیز به دنبال راه چاره می‌رود و این خود یک پیروزی محسوب می‌شود.[۴]

لذا اکنون لازم است با بررسی و اجرای ابعاد مختلف اقتصاد مقاومتی که ابتکار آن بوسیله رهبر معظم انقلاب صورت گرفته است مشت محکمی به دهان دشمنان کینه توز بزنیم و برای همیشه آنان را مأیوس کنیم.[۵]

تأملی در چیستی مفهوم اقتصاد مقاومتی

اقتصاد مقاومتی درست شبیه چیزی است که در عصر ظهور اسلام و درخشش انوار قرآن در عصر رسول‌الله(صلی الله علیه و آله و سلم) واقع شده که دشمنان و منافقان گفتند اصحاب رسول خدا را تحریم کنید و کمک‌های مالی به آن‌ها نکنید تا از گرد او پراکنده شوند. [۶]

لیکن قرآن مشت محکمی به دهان آن‌ها کوبید و فرمود که در کشوری زندگی می‌کنیم که خدای متعال خزانه آن را در اختیار ما گذاشته است.[۷]

از این رو مردم با استعداد هر‌گاه این منابع را به خوبی مدیریت کرده و برنامه‌ریزی دقیقی به وسیله مغزهای متفکر اقتصادی تنظیم شود و به قناعت در مصرف آن‌ها روی آوریم، به یقین توطئه‌های دشمن در هم کوبیده میشود.[۸]

ضرورت اجرای اقتصاد مقاومتی

در تبیین ضرورت تحقق اقتصاد مقاومتی باید گفت مسائل اقتصادی از جمله موضوعاتی است که می‌تواند برای ما خطرآفرین باشد.[۹] لذا باید حل مشکلات اقتصادی را جدی بگیریم .[۱۰]

باید مراقب باشیم چراکه دشمن می‌‌ خواهد از ملت ما انتقام بگیرد و محاصره اقتصادی به نوبۀ خود انتقام گیری از ملت است چراکه این ملت در روز قدس، راهپیمایی پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن و انتخابات و دیگر صحنه‌ها با شور و حرارت خاصی در صحنه حاضر می‌‌ شوند و دشمنان را ناکام می‌‌‌گذارند.[۱۱] لذا باید نقشه‌‌‌های دشمنان را نقش برآب نمود از این رو باید حل مشکلات اقتصادی و تورم را جدی گرفت. [۱۲]

هم چنین باید گفت تحقق آموزۀ قرآنی حیات طیّبه در گرو اجرای اقتصاد مقاومتی است، به نحوی که اجرای اقتصاد مقاومتی در تمام جزئیات زندگی جاری شود.[۱۳] لذا نباید خطرات اقتصادی و فرهنگی ما را مرعوب کند، بلکه وظیفه علما است که در مقابل این مسائل با هشیاری چاره اندیشی کنند.[۱۴]

بی شک قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به حدی از شکوه و عظمت که دشمنان هرگز این جرئت را به خود ندهند که نسبت به جامعه اسلامی تعرض کنند شامل اقتدار در امور اقتصادی و دیگر مسائل مهم می‌‌ باشد.[۱۵]

اصلاح الگوی مصرف راهبردی کلیدی در تحقق اقتصاد مقاومتی

شرط اول در مسئله اقتصاد مقاومتی اصلاح الگوی مصرف و صرفه جویی مردم است،[۱۶] زیرا دعوت به اسراف ازجمله مسائلی که دشمن برای ضربه زدن به اقتصاد از آن بهره می‌گیرند؛ چرا که نتیجه آن وابستگی اقتصادی خواهد بود؛[۱۷] حال برای اینکه به دشمنان نشان دهیم تحریم‌ها در زندگی اجتماعی ما خللی وارد نکرده و شکست نخورده‌ایم باید به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی توجه کنیم و صرفه جویی را در پیش بگیریم و این موضوع باید مد نظر مردم قرار بگیرد.[۱۸] اگر خودمان در مسأله اقتصاد مقاومتی الگو نباشیم نمی‌توانیم دیگران را دعوت کنیم.[۱۹]

در تشریح این مسأله باید اذعان نمود تردیدی نیست که نعمت‌های طبیعی حد و حدودی دارند و فناناپذیر نیستند بلکه منابعی که در آسمان‌‌ها و زمین وجود دارد در صورتی که بدون برنامه ریزی مصرف شوند به پایان می‌‌ رسند و از بین می‌‌‌روند.[۲۰] در حالی که قناعت گنجی پایان‌ ناپذیر است و اگر صرفه جویی در پیش گیریم و به مقدار نیاز از هر نعمتی استفاده کنیم هیچگاه دچار کمبود منابع نمی‌‌ شویم و کسانی که در مصرف نعمت‌ها راه میانه را در پیش می‌گیرند هیچگاه دچار فقر نمی‌شوند.[۲۱]

سیرۀ معصومین(علیهم السلام) و اهل بیت(علیهم السلام) نیز به گونه ای است که این بزرگان تأکیدات بسیار زیادی بر صرفه جویی داشته اند، لذا این موضوعات باید به جامعه انتقال داده شود و تنها در این صورت است که جامعه می‌‌‌تواند مسیر اصلی خود را در پیشرفت و توسعه طی کند.[۲۲]

هم چنین می‌‌توان به دو دلیل راهبردی در صرفه جویی تصریح کرد: نخست اینکه نسل امروز به آن نیاز دارند و اگر مصرف از حد بگذرد انسان‌های حال حاضر هم متضرر خواهند شد و امکان مرگ عده‌ای بر اثر گرسنگی هم وجود دارد.

دلیل دوم هم ضرورت نگهداشتن منابع طبیعی برای نسل آینده است و نباید هرچه داریم را برای نسل امروز هزینه کنیم.[۲۳]

به راستی با این تفاسیر و در کشوری که انواع و اقسام مشکلات اقتصادی دارد برگزاری جشن‌های عقد و عروسی با ۱۸ نوع غذا چه معنایی می‌تواند داشته باشد.[۲۴]

متأسفانه سرمایه‌های بسیاری از کشور هرساله هدر می‌‌رود که با اصلاح الگوی مصرف می‌‌ توان کشور را به وضعیت مطلوب‌‌تری رساند.[۲۵]

در سال جدید با توجه به مشکلات اقتصادی زیاد در جامعه مردم هم باید در مسألۀ اقتصاد مقاومتی تشریفات را کمتر و زندگی‌ها را ساده تر کنند و در عین حال دولت هم بتواند بیشتر به اقشار محروم جامعه کمک کند.[۲۶] اگر می‌خواهیم به اقتصاد مقاومتی و خودکفایی برسیم نیاز به مولفه قناعت داریم.[۲۷]

تولید؛ رکن اساسی در تحقق اقتصاد مقاومتی

بدیهی است در بینش اسلام «تولید» مهم‏ترین رکن در اقتصاد مقاومتی به شمار مى‏رود و افزایش نرخ آن از اهداف اقتصادى جوامع اسلامى است و بسیار مورد تأکید و توصیه است.[۲۸]

«تولید» عبارت است از فعالیتى که با به‏ کارگیرى و سازماندهى سلسله عوامل و نهاده‏‌هایى همچون سرمایه و منابع طبیعى، به ایجاد کالا و خدمات مى‏ انجامد.[۲۹]،[۳۰] یعنی اقتصاد سالمى که بر اساس تولید و مصرف نیازمندی‌‌‌هاى واقعى زندگى بشر آن هم در داخل هر کشور، بنا می‌‌ شود [۳۱].

لذا در اقتصاد مقاومتی باید بر امر تولید و پیشرفت تمرکز گردید،[۳۲] زیرا بخشی از فعالیت‌های مهم در اقتصاد مقاومتی تولید است؛ مسأله تولید بیشتر و بهتر از مصادیق اقتصاد مقاومتی است.[۳۳]

باید اذعان نمود تولید ملی یک مسئله بنیادی است که تا کنون فعالیت‌های قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفت و برخی فعالیت‌ها فقط در حد شعار بود؛ لذا باید به بحث تولید ملی توجه کرد؛ زیرا تولید ملی علاوه بر ایجاد شغل، ریشه‌های گرانی را نیز از بین می‌برد؛ مجلس هم می‌بایست در زمینه تولید ملی از دولت توضیح بخواهد.[۳۴] فعالیت و خدمات بانک نیز باید بیش از هر چیز در خدمت تولید باشد. [۳۵]

کیفی گرایی در امر تولید

گفتنی است تولید اجناس با کیفیت در داخل کشور از مصادیق اقتصاد مقاومتی است که مسوولان باید نسبت به آن توجه ویژه داشته باشند.[۳۶]زیرا اگر کیفیت اجناس در سطح مطلوب باشد یک دستگاه صنعتی به جای دوماه، چند سال کار می‌کند.[۳۷]

بدین ترتیب بالابردن کیفیت‌های اجناس، افزایش تولید و بی نیازی از واردات خارجی از فعالیت‌های مهم اقتصاد مقاومتی است[۳۸]؛ این امر در حالی است که متأسفانه بسیاری از اجناس صادراتی کیفیت ندارد و این ضد اقتصاد مقاومتی است.[۳۹] حال اگر تولید با کیفیت تری داشتیم، مردم از کالاهای مختلف استفاده بیشتری میکردند.[۴۰]

بنابراین مسوولان باید ضمن توجه به کاهش هزینه‌‌‌ها، افزایش تولید و ارتقاء سطح کمی و کیفی تولیدات در کشور را نیز با جدیت پیگیری کنند.[۴۱]

لزوم تعیین مصادیق اقتصاد مقاومتی

یقیناً اگر بخواهیم شاهد تحقق ابعاد مختلف اقتصاد مقاومتی در کشور باشیم؛ باید به طورخاص نسبت به تعیین مصادیق این اقتصاد نیز بپردازیم؛ زیرا اگر مصادیق به خوبی عنوان نشود، ممکن است مشکلات بسیاری حل نشده باقی بماند.[۴۲]

اقتصاد مقاومتی باید روی جزئیات زندگی و مصادیق پیاده سازی شود تا همه تشکیلات،‌ تکلیف خود را بدانند و اگر صرفاً روی کلیات بحث شود، نتیجه خاصی حاصل نخواهد شد.[۴۳] گاهی نیز از مرحله فرا‌تر رفته و مصادیق اقتصاد مقاومتی تعیین می‌شود، به عنوان مثال کارهای قناعت، زهد و اسراف به صورت مصداقی مورد معرفی قرار می‌گیرد، مسأله‌ای که امروزه به آن احتیاج داریم هر سه مرحله است اما باید از عنوان کلی خارج شده و به مصادیق بپردازیم، در این صورت است که برنامه‌ها کاربردی و عملی می‌شود.[۴۴]

هم چنین وظیفه دستگاه‌ها در عرصه اقتصاد مقاومتی باید مشخص شود؛ وظایف ادارات، مؤسسات صنعتی، بازار‌ها و خانواده‌ها باید به صورت مصداقی تعیین شود، ازاین رو باید از کلی گویی خارج شده و به صورت جزئی وظایف را مشخص کرد.[۴۵]

در واقع در مسیر زندگی روزمره باید بتوانیم سیاست‌‌‌های اقتصاد مقاومتی را پیاده کنیم و هر تشکیلاتی، وظیفه خود را بداند و بر اساس آن عمل کند.[۴۶]

تحقق اقتصاد مقاومتی در سایۀ آموزه‌های اقتصاد اسلامی

گاهی در مسأله اقتصاد مقاومتی، منابع اسلامی در زمینه مقاومت مورد بررسی قرار می‌گیرد.[۴۷] حال وقتی منابع اسلامی را در مورد مقاومت مطالعه می‌‌ کنیم به ابعاد مختلفی دست می‌‌یابیم و شاخه‌‌های مختلفی را مشاهده می‌‌‌کنیم از جمله اینکه در بحث اقتصاد مقاومتی می‌‌توان به مفاهیم متعدد و مختلف همچون قناعت و تعالیم دینی …اشاره کرد.[۴۸]

لذا می‌‌توان در سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) مواردی را در مورد مقاومت و اقتصاد و در حقیقت زندگی خالی از تشریفات که در شرایط سخت قابل پیاده سازی باشند استخراج کرد.[۴۹]

بنابراین اگر ما به فقه اسلام بنگریم، می‌‌ بینیم که قسمت عمده مسائل اقتصادی فقهی، همان نظام اقتصادی اسلام، همان الگوهای رفتاری و همان مسائل کاربردی است و بیش ترین بخش از اقتصاد اسلامی که در کتاب‌های فقهی ذکر شده، همان الگوهای رفتاری است که هدفی را دنبال می‌‌ کند؛ بنابراین، کسی که با فقه کم ترین آشنایی را داشته باشد، شک نمی‌‌کند که اسلام افزون بر مکتب اقتصادی، نظام اقتصادی نیز دارد .[۵۰]

اجتناب از تصدی گری در سایۀ کوچک سازی دولت

تأسف انگیز است که تشکیلات دولت متورم بوده و بیش از حد بزرگ شده است[۵۱] که این رشد و گسترش بی رویه دولت بیشترین در آمد کشور را خرج پرسنل آن کرده است.[۵۲] لیکن دولت خیال می‌‌ کند عظمتش بر این است که همه امور را در دست داشته باشد در حالی که در اروپا همه امور و مسائل در اختیار مردم است و این فرهنگ دولتی باید اصلاح شود.[۵۳]

هم چنین در برخی موارد می‌توان مشاهده کرد دولت‌‌‌ها چوب لای چرخ سرمایه گذاران می‌‌ گذارد و مثل اینکه بخش خصوصی را از خودشان نمی‌دانند، هم چنین دولت‌ها متاسفانه با بخش خصوصی همکاری نمی‌‌ کنند، بدین ترتیب هر دوطرف باید همکاری کنند تا رونق اقتصادی شکل بگیرد.[۵۴]

قطع واردات بی رویه؛ نفی وابستگی اقتصادی

تردیدی نیست که ایجاد وابستگی اقتصادی با نفوذ و تهدید سیاسی از حربه‌های دشمن است.[۵۵]

متأسفانه در مسائل اقتصادی پنج مولفه تحریم، انحصارطلبی، ایجاد وابستگی، زندگی تجملاتی و مصرفی و اشاعه اسراف و تبذیر جامعه را تهدید می‌کند.[۵۶]

لذا در وهلۀ نخست هر کشوری باید بیشترین اهمیت و توجهش در عرصه مسایل اقتصادی، به کشاورزی معطوف باشد؛ زیرا چیزی که اولین نیازهای بشر امروز را برطرف می‌‌ کند، کشاورزی است.

در قرآن نیز بسیاری از مثال‌ها به کشاورزی نسبت داده شده است؛ چرا که کشاورزی گنجی است که تمامی ندارد؛ نفت و بسیاری از این انرژی‌‌ها تمام می‌‌شود، اما کشاورزی تمامی ندارد.

لیکن عده ای مفت خور دست رنج کشاورزان زحمت کش را به یغما می‌‌ برند که باید با آنان برخورد شود هم چنین محرومیت کشاورزان از ارزش افزوده درآمدها مشکلی است که تا کنون برطرف نشده است.[۵۷]

جای تأسف است که گاهی تنها ۲۰ درصد از قیمت‌‌ها به کشاورزان می‌‌‌رسد و ۸۰ درصد نصیب دلالان می‌‌ شود، بر این اساس تا این مشکل حل نشود، کشاورزی ما جایگاه خود را پیدا نخواهد کرد.[۵۸]در سوی دیگر ایران کشوری است که در طول سال تمام مواد غذایی و انواع میوه‌ها را دارد،لذا باید پرسید چرا این همه از خارج وارد میکنید؟ البته باید گفت این کار یک عده سود جوست که یک کشتی وارد می‌‌ کنند و به حال کشاورزان هیچ توجهی ندارند، دولتی که اشراف به مسایل دارد مصالح را در نظر بگیرد؛ حال چند میوه تجملی هم تولید نمی‌‌شود، نشود.[۵۹]

هم چنین باید تأکید نمود قطعاً واردات بی رویه منجر به وابستگی‌‌‌های اقتصادی خواهد شد و نتیجه وابستگی‌‌‌های اقتصادی وابستگی‌‌‌های سیاسی و فرهنگی است؛ چرا که دول غربی فرهنگ خود را در سیاستشان جاسازی خواهند کرد، در حالی که بعضی چیزها را با قیمت بالا از کشورهای دیگر می‌‌ خرند،[۶۰] لیکن همان محصول را با یک سوم قیمت از کشاورزان داخلی می‌‌ خرند؛ با هر قیمتی که از تولید کنندگان خارجی می‌‌ خرید، باید همان قیمت را به کشاورزان داخلی بپردازید[۶۱].

سخن آخر

شکی نیست اقتصاد مقاومتی تنها راه حل مشکلات است[۶۲]خیال نکنید بعد از شرایط برجام مشکلات برطرف می‌شود. بلکه ما باید منویات مقام معظم رهبری مبنی بر اقتصاد مقاومتی را عملی کنیم.[۶۳]

هم چنین باید تصریح کرد؛ برای حل مشکلات اقتصادی به رفع تحریم‌ها دلخوش نباشیم[۶۴] زیرا برطرف شدن تحریم‌ها عاملی کم اثر در رونق اقتصادی است، لذا امید بستن به برطرف شدن تحریم‌ها و سرمایه گذاری خارجی‌ها برای رونق اقتصادی چندان کارساز نیست چون این عوامل تاثیر چندانی در اقتصاد ندارند و مهم ترین عامل نجات اقتصاد و شکوفایی آن تکیه بر توانایی‌های داخلی و اجرای اقتصاد مقاومتی است که مسئولین باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند.[۶۵]

هم چنین ادارات دولتی باید اقتصاد مقاومتی را سرلوحه کار خود قرار داده و از سفرها، همایش‌ها و هزینه‌های غیر ضروری پرهیز کنند.[۶۶]

در ادامه باید از همه امکانات برای تحقق اقتصاد مقاومتی بهره گرفت؛ در این زمینه نیز به تلاش همگانی نیاز است.[۶۷]

از خدا می‌‌ خواهیم که مشکلات اقتصادی حل و دشمن در این مرحله و عرصه نیز ناکام شود. [۶۸]

——————————————-

[۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی همایش اقتصاد مقاومتی از منظر دین؛۱۳۹۳/۱۲/۱۴٫

[۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، در اولین جشنواره سلمان فارسی ویژه تحقیقات علوم اسلامی انسانی،۱۳۹۴/۰۹/۲۶٫

[۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار ر ئیس و اعضای هیأت ر ئیسه مجلس شورای اسلامی؛ «اخبار شیعیان – دی ۱۳۸۷ – شماره ۳۸ – اخبار مذهبی».

[۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار سرلشکر رحیم صفوی و شماری از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۳/۱۱/۱۲٫

[۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی به مناسبت برگزاری همایش اقتصاد مقاومتی از منظر دین؛۱۳۹۳/۱۲/۱۴٫

[۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛مدرسه امیرالمؤمنین(ع) قم؛۱۳۹۴/۱۲/۲۳٫

[۷] همان.

[۸] همان.

[۹] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد،۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۱۰] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار شماری از مسؤولان شعب مؤسسه مالی و اعتباری مهر؛۱۳۸۹/۰۲/۰۷٫

[۱۱] همان.

[۱۲] همان.

[۱۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۱۴] همان.

[۱۵] تفسیر نمونه، ج ۷، ص ۲۲۲٫

[۱۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه، مسجد اعظم قم؛۱۳۹۲/۱۲/۲۱٫

[۱۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۱۸] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار جمعی از اعضای نهضت صرفه‌جویی در منابع ملی؛ ۱۳۹۳/۰۲/۰۹٫

[۱۹] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۲۰] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار جمعی از اعضای نهضت صرفه‌جویی در منابع ملی؛ ۱۳۹۳/۰۲/۰۹٫

[۲۱] همان.

[۲۲] همان.

[۲۳] همان.

[۲۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۲۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ در دیدار با اعضای اتاق بازرگانی کشور؛۱۳۹۳/۰۲/۰۶٫

[۲۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم؛ حرم مطهر معصومه(س)؛۱۳۹۲/۱۲/۲۸٫

[۲۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۲۸] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۲؛ ص ۳۲۰٫

[۲۹] ر. ک: فرهنگ اصطلاحات کار و تأمین اجتماعى، ص ۱۱۸؛ مبانى و اصول علم اقتصاد، ص ۱۴۲٫

[۳۰] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج‏۲؛ ص ۳۲۰٫

[۳۱] اسرار عقب ماندگى شرق؛ ص ۱۰۱٫

[۳۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛۱۳۹۴/۰۱/۲۰٫

[۳۳]همان؛۱۳۹۳/۱۲/۲۵٫

[۳۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای شورای مرکزی فراکسیون رهروان ولایت مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۱/۰۷/۲۰

[۳۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار رییس کل بانک مرکزی،اعضای هیات عامل، اعضای شورای فقهی؛۱۳۹۳/۰۶/۱۷٫

[۳۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛۱۳۹۳/.

[۳۷] همان.

[۳۸] همان.

[۳۹] همان.

[۴۰] همان.

[۴۱] همان.

[۴۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛۱۳۹۴/۰۱/۲۰٫

[۴۳]   همان.

[۴۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛۱۳۹۳/۱۲/۲۵٫

[۴۵] همان.

[۴۶] همان.

[۴۷] همان.

[۴۸] همان.

[۴۹] همان.

[۵۰] گستره اسلام در عرصه اقتصاد؛فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره ۸ , ۱۳۸۹/۳/۱۹٫

[۵۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛۱۳۹۳/۱۲/۲۵٫

[۵۲] همان.

[۵۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای اتاق بازرگانی کشور؛۱۳۹۳/۰۲/۰۶٫

[۵۴] همان.

[۵۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۵۶] همان.

[۵۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد کشاورزی؛«افق حوزه، ۱۴ مهر ماه ۱۳۸۹ شماره ۲۸۳».

[۵۸] همان.

[۵۹] همان.

[۶۰] همان.

[۶۱] همان.

[۶۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، در اولین جشنواره سلمان فارسی ویژه تحقیقات علوم اسلامی انسانی،۱۳۹۴/۰۹/۲۶٫

[۶۳] همان.

[۶۴] همان.

[۶۵] همان.

[۶۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛جلسه شورای اداری؛ موسسه امام کاظم(ع)،۱۳۹۴/۰۲/۱۷٫

[۶۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد،۱۳۹۳/۱۰/۲۵٫

[۶۸] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار شماری از مسؤولان شعب مؤسسه مالی و اعتباری مهر؛۱۳۸۹/۰۲/۰۷٫