شرایط اجتماعی چه تأثیری بر اجتهاد دارد؟

در تحقیقی که به عنوان مقدمه‌ای بر «مجموعه گفتگوهای تأثیر شرایط اجتماعی بر اجتهاد» به رشته تحریر درآمده، سعی شده به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که شرایط اجتماعی چه تأثیری بر اجتهاد دارد.

به گزارش شبکه اجتهاد، به همت گروه فلسفه فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، سمینار پروژه «تأثیر شرایط اجتماعی بر اجتهاد» در اتاق جلسات پژوهشکده فقه و حقوق با حضور اعضای شورای علمی گروه فلسفه فقه و حقوق اعضای هیأت علمی پژوهشکده و نماینده حوزه ریاست پژوهشگاه و نماینده معاونت پژوهش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

در این جلسه ‌حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالله جوان، مجری پروژه در ارائه بحث خود بیان کرد: در این تحقیق که به عنوان مقدمه‌ای بر «مجموعه گفتگوهای تأثیر شرایط اجتماعی بر اجتهاد» به رشته تحریر درآمده، سعی شده به این پرسش اصلی پاسخ داده شود: شرایط اجتماعی چه تأثیری بر اجتهاد دارد؟ در راستای پاسخ به این پرسش، و با لحاظ مضامین اصلی و مطالبی که در گفتگوها از سوی مصاحبه‌شوندگان بیان شده، این پرسش‌ها به عنوان سوالات فرعی در این باره مورد توجه قرار گرفته است:

۱) انواع اصلی متصوّر برای تأثیر شرایط اجتماعی بر علم -به صورت کلی- کدام‌اند؟

۲) شرایط اجتماعی از چه راه‌هایی اجتهاد در فقه و سایر امور دینی را تحت تأثیر قرار می‌دهند؟

۳) تأثیر شرایط اجتماعی بر علم فقه چه ابعاد و خصوصیاتی دارد؟

نویسنده تحقیق در ادامه بیان داشت: با توجه به پرسش‌های پیش‌گفته و بعد از بیان کلیات، مباحث در سه بخش سامان یافته است. ابتدا گونه‌های کلی متصوّر برای تأثیرگذاری شرایط اجتماعی بر علوم به صورت عام بررسی شده است. سپس علم فقه به صورت خاص مورد توجه قرار گرفته و تأثیرپذیری یا عدم تأثیرپذیری گزاره‌های فقهی و کلیت علم فقه از شرایط اجتماعی با توجه به ارکان اصلی این علم مانند هدف، منابع و روش، و مؤلفه‌های اصلی مسائل و احکام فقهی یعنی موضوع و محمول گزاره‌ها، و نیز به حسب انواع خاص حکم مانند احکام حکومتی بررسی شده است، و به جهت تتمیم مطالب، به تأثیر شرایط اجتماعی در سایر گزاره‌های دینی نیز اشاره شده است.

در بخش آخر نیز ابعاد و خصوصیات تأثیر شرایط اجتماعی بر علم فقه بررسی شده و اموری مانند میزان تأثیر، ضروری یا ممکن بودن، آگاهانه یا ناآگاهانه بودن، ضابطه‌مند یا غیرمنضبط بودن و مثبت یا منفی بودن تأثیرات مفروض، مورد بحث قرار گرفته است.

در ادامه ‌حجت‌الاسلام والمسلمین آصف آگاه عضو هیأت علمی گروه فلسفه فقه و حقوق سوالات زیر را مطرح کرد:

۱- عنوان طرح تأثیر شرایط اجتماعی بر اجتهاد یک عنوان خاص است اما در سرفصل‌ها هم تأثیر در علم، هم تأثیر در اجتهاد و نیز تأثیر در فقه بیان شده است لذا عنوان خاص است اما سرفصل‌ها عام است گویا عنوان باید تغییر کند.

۲- تأثیر شرایط اجتماعی بر علم به پنج نوع ارتقا یا به سه نوع کاهش یابد. در بخش سوم لفظ «سایر امور دینی» مبهم است.

۳- چرا از بین این موارد فقط در منبع از نفس الأمر و نفس عالم و هویت اجتماعی بحث شده است.

در ادامه ‌حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خادمی کوشا مدیر گروه دانش‌های وابسته به فقه نکاتی را بیان کرد از جمله:

۱. آن چیزی که من در این طرح دیدم بیشتر نگاه به فقه کرده تا به اجتهاد که ناظر به روش است.

۲. مطلب دیگر اینکه سوال اصلی بیشتر بر چیستی تأثیر تأکید شده است نه چگونگی تأثیر.

۳. برخی سوالات فرعی تا حدودی خارج از دامنه سوال اصلی است. در سوالات فرعی راه‌های تأثیر در فقه و ابعاد تأثیر را گفته اما نتیجه تأثیر بیان نشده است؟

۴. ابهام دیگر اینکه تأثیر نفس عالم بر هویت اجتماعی را ذیل منابع ذکر کردید.

۵. چرا باید توهم شود که شرایط اجتماعی می‌تواند اثر بگذارد؛ بلکه باید اول تبیین بشود که زمینه‌ای هست بعد بگوییم که می‌تواند اثر بگذارد. چون منابع فقه، یک بحث حساسی است.

سپس ‌حجت‌الاسلام والمسلمین حسنعلی علی‌اکبریان مدیر گروه فلسفه فقه و حقوق بیان کرد: به نظر می‌آید محتوای این مقاله هم مربوط به اجتهاد است و هم مربوط به علم فقه و ما عنوان این مقاله را تغییر می‌دهیم و نکته دیگر اینکه در قسمت‌های مقدماتی این مسئله اضافه شود که برخی از تأثیرات مربوط به مقام «هست و گزارش» است و برخی مربوط به مقام «باید و نباید و توصیه» و در سرفصل‌ها هر کجا که تأثیری را بیان می‌کند به آن نکته اشاره بکنند و به نظرم اشکالات ذکرشده حل خواهد شد و این تأثیر شرایط اجتماعی به علم فقه یا بر اجتهاد است که روش به شمار می‌رود.