شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در پنجمین هم‌اندیشی توسعه علوم اسلامی، اساتید برجسته حوزه و دانشگاه، چالش‌های ناگفته هوش مصنوعی در قلب علوم اسلامی را واکاوی کردند. از مسئولیت مدنی رباتها تا بازتعریف مفاهیمی چون “اراده آزاد” و “مسئولیت‌پذیری” در فقه، از دغدغه‌های اخلاقی نقض حریم خصوصی تا پرسش‌های اعتقادی درباره خلق “انسان مصنوعی”، این نشست علمی صحنه رویارویی سنت و فناوری بود. آیا هوش مصنوعی می‌تواند همکار عالمان و فقهای دین شود؟ پاسخ‌ها از تغییر الگوهای آموزشی تا هشدار درباره “تقلب هوشمند” و ضرورت بازخوانی فلسفه احکام شرعی، افقی پیچیده را ترسیم می‌کند. گزارشی از شور دوم این رویداد که تأکید می‌کند: «این فناوری نه دشمن که آزمونی برای اجتهاد نوین است!»
به گزارش خبرنگار اجتهاد، چهارمین و پنجمین هم‌اندیشیِ توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی با حضور متخصصان برجستۀ علوم اسلامی طی دو روز در مشهد برگزار شد. اعضای هم‌اندیشی و مهمانان در روز اول چهارمین هم‌اندیشی در سه نوبت (گزارش اول | گزارش دوم | گزارش سوم) به بحث و تبادل نظر پیرامون موضوع «روش کاربردی‌سازی در علوم اسلامی» پرداختند.
پنجمین هم‌اندیشی توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی به موضوع «ظرفیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی» اختصاص داشت که اساتید حاضر طی سه نوبت به ارائه نظرات خود پیرامون موضوع پرداختند. گزارش شور اول (اینجا) منتشر شد؛ اینگ گزارشی از نشست دوم با ارائه مباحث استاد محمدرضا فلاح تفتی، استاد ابوالقاسم مقیمی حاجی، استاد عبدالهادی مسعودی، استاد احمد واعظی، استاد هادی صادقی، استاد رضا اکبری پیش‌رویتان قرار می‌گیرد.
صورت‌بندی چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی
استاد محمدرضا فلاح در پنجمین هم‌اندیشی توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی، به صورت‌بندی چالش‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی پرداخت و با اشاره به دو دسته چالش مرتبط با خروجی‌های هوش مصنوعی و نسبت آن با علوم اسلامی، به بررسی ابعاد مختلف این چالش‌ها پرداخت.
عضو هیئت علمی ویکی شیعه، خروجی‌های هوش مصنوعی را به عنوان نتایج حاصل از پردازش داده‌ها و انجام محاسبات سیستم هوش مصنوعی معرفی کرد و بیان داشت که این خروجی‌ها می‌توانند به عنوان موضوعی برای حکم شرعی قرار گیرند یا اطلاعاتی را در اختیار کاربر قرار دهند که بر حکم شرعی تأثیر بگذارد.
وی با ارائه مثال‌هایی از کاربردهای هوش مصنوعی در زمان‌شناسی، تعیین خسارت‌ها، حکم استماعی موسیقی، اعتبار تصاویر تولید شده، حلال یا حرام بودن مواد غذایی، روزه، حج و تعیین حدود مسجد یا زمین‌های وقفی، به بررسی تأثیرات مستقیم این فناوری بر احکام شرعی پرداخت.
استاد حوزه علمیه قم، در ادامه سخنان خود، به چالش‌های مربوط به نسبت هوش مصنوعی با علوم اسلامی اشاره کرد و بیان داشت که این چالش‌ها از اهمیت بیشتری برخوردارند.
استاد فلاح، اولین چالش را تعیین نسبت بین علوم اسلامی و هوش مصنوعی دانست و به بررسی نسبت‌های مختلف بین عالمان علوم اسلامی و هوش مصنوعی پرداخت و پنج یا شش نسبت محتمل را شامل ناظر و حاکم بودن عالمان، ابزار بودن هوش مصنوعی برای عالمان، مشاور بودن هوش مصنوعی برای عالمان، شراکت بین عالمان و هوش مصنوعی و رقابت بین عالمان و هوش مصنوعی برشمرد.
در نهایت این استاد حوزه علمیه به چالش‌های اعتماد به هوش مصنوعی، چالش‌های اخلاقی، چالش‌های فنی، پیچیدگی متون دینی، چالش‌های فرهنگی و اجتماعی و چالش‌های اقتصادی در استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی اشاره کرد و بیان داشت که برای مواجهه با این چالش‌ها، نیازمند همکاری بین‌رشته‌ای و توجه به ابعاد مختلف این فناوری هستیم.
چالش‌های فقهی هوش مصنوعی
استاد ابوالقاسم مقیمی حاجی در سخنرانی خود، به بررسی چالش‌های هوش مصنوعی در صورت استفاده از آن به عنوان ابزار و همچنین ابهامات ناشی از تصمیم‌گیری مستقل این فناوری پرداخت وبا اشاره به اینکه در صورت استفاده از هوش مصنوعی به عنوان ابزار، چالش جدی در باب حکم‌شناسی وجود ندارد، بیان داشت که قابلیت‌های این ابزار می‌تواند در حکم مؤثر باشد.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم، به ابهامات ناشی از تصمیم‌گیری مستقل هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت که در ابتدا، تصمیم‌گیری هوش مصنوعی مبتنی بر دستور و الگوریتم‌نویسی طراحان آن است، اما اگر این هوش مصنوعی در ادامه فعالیت خود، به صورت جمعی عمل کرده و قابلیت به‌روزرسانی خودکار را داشته باشد، انتساب فعالیت‌های آن به اشخاص اولیه محل بحث خواهد بود.
وی همچنین به مسئولیت مدنی افعال هوش مصنوعی اشاره کرد و بیان داشت که در حالت استفاده ابزاری، ابهامی که ممکن است به وجود آید، مربوط به مسئولیت مدنی افعال هوش مصنوعی است که بر عهده خود آن نیست؛ زیرا شخصیت حقیقی یا حقوقی ندارد.
معاون جدید آموزش حوزه‌های علمیه قم در ادامه سخنان خود، به بررسی مفهوم حکم، اعتباربخشی و حجیت در فقه پرداخت و بیان داشت که آنچه مسئولیت و تکلیف را بر عهده فرد قرار می‌دهد، بر ذمه انسان فاعل مختار است.
استاد مقیمی حاجی به بررسی امکان تفسیر جدید با استفاده از دلایل فقهی، نیابت در اعمال تعبدی و توسلی، تحلیل مسئولیت‌های حقوقی، فقهی و اخلاقی هوش مصنوعی و بررسی صدور عمل صحیح از سوی انسان یا غیر انسان پرداخت.
وی در پایان سخنان خود، به خلاصه و جمع‌بندی مباحث مطرح شده پرداخت و بیان داشت که یک بار دیگر باید در بحث مسأله‌مندی، به ویژه در مواردی که علم، آگاهی، اختیار، اراده، قصد و نیت، و همچنین مجموع اهلیت و مسئولیت‌پذیری در فقه و حقوق مطرح است، به دقت بررسی کنیم.
چالش‌های اخلاقی هوش مصنوعی
استاد عبدالهادی مسعودی، با توجه به تحولات روزافزون در زمینه هوش مصنوعی، به بررسی چالش‌های اخلاقی این فناوری پرداخت و با تأکید بر اینکه موضوع چالش‌های اخلاقی به معنای مخالفت با هوش مصنوعی نیست، بیان داشت که مخالفت‌ها بیشتر از دیدگاه‌های مختلف قابل ارزیابی است.
رییس دانشگاه قرآن و حدیث، هوش مصنوعی را به عنوان یک فناوری یا دوره جدید مورد بررسی قرار داد و بیان داشت که اگر آن را به عنوان یک دوره هم‌زمان با تحولات عظیم و جدیدتر از نظر فرهنگی، اقتصادی و آموزشی تصور کنیم، نگاه ما تغییر خواهد کرد.
وی به تغییرات بزرگ در شیوه‌های آموزشی با تأسیس اولین مدرسه بدون معلم در لندن به کمک هوش مصنوعی اشاره کرد و بیان داشت که این تغییرات نه تنها در عرصه‌های مختلف آموزشی، فرهنگی و اقتصادی، بلکه در تمام ابعاد اجتماعی و حتی در سطح جهانی نمود خواهند داشت.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث قم در ادامه، به چالش‌های نقض حقوق مالکیت فکری و ترجمه‌های مصنوعی، انتشار اطلاعات نادرست و اخبار جعلی، سوگیری‌های اجتماعی و خطر تقویت نابرابری‌ها، عدم شفافیت و پاسخ‌گویی، چالش‌های امنیتی و نقض حریم خصوصی، سوگیری‌های اخلاقی و الگوریتمی، مسئولیت‌پذیری در هوش مصنوعی، شفافیت و راه‌حل‌های آن، تأثیر هوش مصنوعی بر اشتغال و آینده شغلی، پتانسیل استفاده نظامی از هوش مصنوعی، تأثیر هوش مصنوعی بر روابط معاشرتی، تأثیرات بر مرجعیت و مسئولیت‌پذیری، عدالت و نابرابری‌های اجتماعی، پتانسیل تأثیر هوش مصنوعی بر زندگی شخصی، خودمختاری هوش مصنوعی و نگرانی‌های مرتبط و تأثیرات زیست‌محیطی هوش مصنوعی اشاره کرد.
استاد مسعودی، رویکرد مثبت و اجتهادی در برخورد با هوش مصنوعی را مورد تأکید قرار داد و بیان داشت که باید به‌طور اجتهادی به این مسئله پرداخته و درک کنیم که هوش مصنوعی می‌تواند در بسیاری از زمینه‌ها به کمک ما بیاید.
استاد حوزه علمیه قم به چالش‌های امنیتی و نقض حریم خصوصی، سوگیری‌های الگوریتمی و سوگیری‌های مبنایی، مسئولیت‌پذیری در هوش مصنوعی، شفافیت و راه‌حل‌های آن، تأثیر هوش مصنوعی بر اشتغال و آینده شغلی، پتانسیل استفاده نظامی از هوش مصنوعی، تأثیر هوش مصنوعی بر روابط معاشرتی، تأثیرات بر مرجعیت و مسئولیت‌پذیری، عدالت و نابرابری‌های اجتماعی، پتانسیل تأثیر هوش مصنوعی بر زندگی شخصی، خودمختاری هوش مصنوعی و نگرانی‌های مرتبط و تأثیرات زیست‌محیطی هوش مصنوعی اشاره کرد.
وی در پایان سخنان خود، رویکرد مثبت و اجتهادی در برخورد با هوش مصنوعی را مورد تأکید قرار داد و بیان داشت که نباید به هوش مصنوعی با رویکرد منفی یا مقابله‌ای نگاه کنیم.
چالش‌های اعتقادی هوش مصنوعی
استاد احمد واعظی در سخنرانی خود، به بررسی چالش‌های اعتقادی هوش مصنوعی قوی پرداخت و با اشاره به تفاوت هوش مصنوعی قوی و ضعیف، بیان داشت که هوش مصنوعی قوی که بر اساس رویکرد پیوندگرایی توسعه یافته است، کارکرد مغز انسان را اساس این رویکرد قرار می‌دهد.
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ادعای اصلی هوش مصنوعی قوی را شبیه‌سازی کامل کنشگری‌های مغز انسان و پیشی گرفتن از آن در برخی زمینه‌ها دانست و بیان داشت که اگر این ادعا محقق شود، پیامدهای الهیاتی و اعتقادی فراوانی به همراه خواهد داشت.
وی به چالش‌های مرتبط با چیستی انسان، آگاهی و اراده آزاد اشاره کرد و بیان داشت که این امر ممکن است سوالات جدیدی در مورد ماهیت انسان و جایگاه او در جهان ایجاد کند.
استاد واعظی در ادامه سخنان خود، به امکان‌پذیری خلق انسان مصنوعی و تأثیرات آن بر الهیات پرداخت. وی بیان داشت که حتی اگر هوش مصنوعی قوی محقق شود، پیامدی در حوزه الهیات به ویژه در معنای خاص نخواهد داشت.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقر العلوم (ع) پیامدهای این تحول را بیشتر در حوزه انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی دانست و بیان داشت که باورهایی که ما راجع به انسان داریم، به چالش کشیده خواهد شد.
وی به مبانی هوش مصنوعی قوی و نقد دوگانگی دکارت و دیدگاه‌هایی مانند نخواسته‌گرایی و جسمانیت‌الحدوث و روحانیت‌البقای صدرالمتألهین اشاره کرد.
استاد واعظی در بخش دیگری از سخنانش به موانع فلسفی در تفکر غربی و ویژگی‌های خاص آگاهی انسانی پرداخت و نیز به بحث‌هایی در مورد ویژگی‌های خاص آگاهی انسان مانند خودآگاهی و حیثیت ارتفایی اشاره کرد و بیان داشت که این ویژگی‌ها را نمی‌توان به‌طور مصنوعی مدل‌سازی کرد.
استاد واعظی به ویژگی‌های اساسی آگاهی انسانی مانند کانتکستوال بودن آگاهی و غیرقابل مدل‌سازی بودن آن اشاره کرد و بیان داشت که تلاش برای ایجاد یک انسان مصنوعی با تمام ویژگی‌های ذهنی انسان با مشکلات فلسفی و علمی اساسی روبرو است.
بررسی مباحث فلسفی و کلامی مرتبط با هوش مصنوعی
استاد هادی صادقی، به بررسی مباحث فلسفی و کلامی مرتبط با هوش مصنوعی پرداخت و با اشاره به اینکه مباحثی مانند ماهیت انسان، حیات، اختیار، قدرت، علم و مسئولیت در علم کلام همواره مطرح بوده‌اند، بیان داشت که با ورود هوش مصنوعی، باید این مباحث را در مورد این فناوری نیز مورد توجه قرار داد.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، تأکید کرد که هوش مصنوعی می‌تواند تعاریف و مفاهیم علمی کلام را تغییر دهد و بسیاری از مفاهیم نیاز به بازنگری و تجدید نظر داشته باشند.
وی به تأثیر هوش مصنوعی بر مفاهیم اخلاقی و دینی مانند پاداش، مسئولیت، جزا، ایمان، طاعت و معصیت اشاره کرد و بیان داشت که حتی مفاهیم مرتبط با قدر و مرگ نیز می‌توانند تحت تأثیر این فناوری قرار گیرند.
استاد صادقی، تأثیر هوش مصنوعی بر مفاهیم الهی مانند نبوت، شریعت، امامت و ولایت و همچنین مفهوم «خدا» را عمیق‌تر از دیگر مفاهیم فلسفی و دینی دانست.
وی به مسئولیت‌های اخلاقی، حقوقی و کیفری هوش مصنوعی پرداخت و بیان داشت که در حال حاضر، هوش مصنوعی به دلیل نبود شخصیت انسانی و اراده آگاهانه، مسئولیت اخلاقی ندارد و مسئولیت کیفری نیز برای آن متصور نیست.
هوش مصنوعی و الهیات: تغییر الگوهای آموزشی و ظرفیت‌سازی در علوم دینی
استاد رضا اکبری، به بررسی ابعاد الهیاتی هوش مصنوعی پرداخت و با استفاده از استعاره، هوش مصنوعی را به عنوان یک ابزار تقلب یا کمک آموزشی مورد بررسی قرار داد و تأکید کرد که استفاده از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار تقلب، بدترین نوع استفاده از آن است و باید تلاش کرد تا افراد را به استفاده از آن به عنوان یک همیار مطالعاتی تشویق کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) بیان داشت که برای این امر، استاد باید به خوبی با هوش مصنوعی آشنا باشد و دانشجویان را ترغیب کند که از منابع مختلف هوش مصنوعی بهره ببرند، پاسخ‌ها را استخراج کرده، کشف کنند و سپس نگاه نقادانه نسبت به آن‌ها داشته باشند.
وی معتقد بود که در چنین الگویی، استاد باید از مقام یک معلم صرف به یک مربی تبدیل شود و مدیریت گفتگوهایی را که بین دانشجویان و هوش مصنوعی شکل می‌گیرد، بر عهده بگیرد.
استاد اکبری در ادامه سخنان خود، به مشکلات استفاده از هوش مصنوعی به عنوان ابزار تقلب، به ویژه در زبان فارسی، اشاره کرد و بیان داشت که با توجه به توانایی هوش مصنوعی در دسترسی به منابع مختلف از جمله زبان‌های دیگر، ممکن است در منابع انگلیسی و دیگر زبان‌ها پاسخ‌های دقیق‌تری دریافت کنیم و دانشجویان در دام تفاسیر اشتباه گرفتار شوند.
این استاد حوزه و دانشگاه به کاهش نقش استاد و تغییر در الگوهای آموزشی با استفاده از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار کمک آموزشی اشاره کرد و بیان داشت که با استفاده از هوش مصنوعی، دانشجویان می‌توانند در مدت زمان کوتاه‌تری به نتایج مختلف دست یابند.
وی تأکید کرد که این تغییر در الگوی استفاده از ابزارهای آنلاین و تغییر در نحوه آموزش ممکن است منجر به تغییرات اساسی در نهادهای آموزشی و به ویژه در آموزش‌های سنتی شود.
استاد اکبری به ظرفیت‌سازی و استفاده از داده‌ها برای تقویت علوم دینی با استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، استفاده از این ابزارها در تولید پادکست‌ها، طراحی چت‌بات‌ها برای آموزش تخصصی در فلسفه و الهیات، تحلیل محتوای متون فلسفی و گسترش دیدگاه‌ها و آشنایی با سنت‌های فلسفی مختلف اشاره کرد.
