طالقانی حد فاصل اندیشه سیاسی مکتب نجف و قم

این پژوهش ضمن تشریح مکتب نجف و مکتب قم در مقام دو مکتب مهم و تأثیرگذار در تاریخ حوزه‌های علمیه، مبانی اندیشه سیاسی آیت‌الله سید محمود طالقانی به‌تفصیل بررسی کرده و در نهایت نتیجه‌گیری می‌کند که وی حد واسط این دو مکتب به حساب می‌آید.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، اندیشه‌‌های آیت‌الله سید محمود طالقانی در مقام یکی از فقهایی که در عصر حاضر در حوزه اندیشه سیاسی اسلام تأملات و نظریات متعددی داشته است، تاکنون کمتر بررسی و تجزیه و تحلیل شده است. شاگردی او در محضر میرزای نائینی و زمینه فکری لازم برای دریافت اصول و قواعد حاکم بر اندیشه مکتب نجف را فراهم کرد و این در حالی است که هم‌عصری او با تأسیس حوزه علمیه قم و بهره‌مندی از محضر شیخ عبدالکریم حائری و مراوده با حضرت امام خمینی(ره) نیز مکتب قم را برای او به منزله مکتبی دست‌یافتنی در آورده است.

طالقانی در مقام یکی از فقهای نامدار معاصر، جدای از فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی برجسته، صاحب آرا و نظریاتی است که می‌توان آن‌ را فاصل این دو مکتب جدی فقه سیاسی شیعه دانست.

در این پژوهش سعی بر آن است تا با بررسی اندیشه‌ سیاسی این فقیه بزرگ، به این سؤال اساسی پاسخ داده شود که آیا می‌توان حدفاصل میان مکاتب نجف و قم تلقی کرد یا خیر؟ دستیابی به این پرسش مستلزم بازشناسی مکاتب نجف و قم است.

مکتب نجف از کهن‌ترین مکاتب حوزه‌های علمیه است و از دیرباز به منزله جریانی شناخته می‌شود که به دنبال تعمیم ولایت فقها در عصر غیبت در حوزه سیاست نبوده است. آخوند خراسانی را نماد این مکتب می‌دانند.

مکتب قم نیز در جایگاه یکی از مکاتب مهم تاریخ حوزه علمیه قم قرار دارد که مؤسس آن امام خمینی (ره) است و شاخصه اصلی آن تعمیم ولایت در حوزه سیاست به شکل نظریه مترقی ولایت مطلقه و فقیه است که همان شکل تکامل‌یافته‌تر مکتب سامراست.

از این‌رو آیت‌الله طالقانی در مکتب فقهی خود گرایش آشکاری به مکتب نجف و بزرگان آن از جمله میرزای نائینی دارد و از همین‌رو رساله تنبیه‌الامه وی را حاشیه‌نویسی کرده است، اما در عمل به گونه روشنی بر همراهی با نماد مکتب قم (امام خمینی) تأکید دارد. به‌گونه‌ای که یکی از السابقون انقلاب محسوب شده است و تلاش‌های نظری آشکاری نیز برای معرفی اسلام به منزله اندیشه‌ای اجتماعی و مخالف سکولاریسم دارد.

مقاله «کندوکاوی پیرامون اندیشه سیاسی آیت‌الله سید محمود طالقانی حد واسط مکتب قم و نجف» ضمن تشریح مکتب نجف و مکتب قم در مقام دو مکتب مهم و تأثیرگذار در تاریخ حوزه‌های علمیه، مبانی اندیشه سیاسی آیت‌الله طالقانی به‌تفصیل بررسی می‌کند.

«مکتب نجف»، «مکتب قم»، «طالقانی و اعتقاد به لزوم تشکیل حکومت دینی در عصر غیبت»، «استبداد ستیزی و تلاش برای نیل به آزادی، رکن اندیشه سیاسی آیت‌الله طالقانی»، «تشکیل شورا: رکن اصلی حکومت مطلوب در نگاه طالقانی» مباحثی است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.

اگر محورهای اصلی اندیشه سیاسی مرحوم طالقانی را اعتقاد به تشکیل حکومت دینی در زمان غیبت و به رهبری فقیه جامع‌الشرایط، اعتقاد به لزوم استبدادستیزی و نفی ظلم و لزوم اداره کشور بر مدار شورا استوار دانست، می‌توان به‌خوبی به این نتیجه رسید که طالقانی حد فاصل اندیشه سیاسی مکتب نجف و قم به‌ شمار می‌رود.

اعتقاد به لزوم تشکیل حکومت دینی در عصر غیبت از سوی فقیه جامع‌الشرایط، طالقانی را به مکتب سیاسی قم متصل کرده است و تلاش‌های علمی وی و تحمل زندان و سختی برای نیل به این هدف او را در زمره مروجین مکتب قم آورده است.

اما از سوی دیگر اصرار بر اصول سیاسی حاکم بر اندیشه مکتب نجف همچون اولویت در لزوم نفی ظلم و استبداد و وجوب اداره جامعه از طریق شورا که بیشتر در ذیل شرح کتاب مرحوم نائینی شکل‌گرفته است، از وی اندیشمندی متناسب با رویکردهای حوزه نجف ساخته است. شاید بتوان طالقانی را از حیث مبنای حکومت متعلق به مکتب قم و از حیث روش عمل و اقدام سیاسی متعلق به مکتب نجف دانست، امری که وی را به اندیشمندی‌ متفاوت از فقهای دو مکتب قم و نجف تبدیل کرده است.

این مقاله علمی-پژوهشی توسط محمدمهدی اسماعیلی استادیار علوم سیاسی دانشگاه تهران، فرهاد زیویار استادیار پژوهشگاه علوم انسانی، سیدرضا حسینی پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و امیرحسین ثابتی منفرد کارشناسی ارشد علوم ‌سیاسی ‌دانشگاه تهران، نگاشته شده است و در زمستان ۱۳۹۲ در فصلنامۀ علمی پژوهشی «جستارهای سیاسی معاصر» به صاحب‌امتیازی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ و منتشر شده است.

علاقه‌مندان می‌توانند برای دریافت و مطالعه اصل مقاله اینجا کلیک کنند.