شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در دهمین پیش نشست پنجمین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، با شعار «اندیشه تمدنی امام رضا(ع) عدالت برای همه ظلم به هیچ کس»، مناسبات فقه و عدالت با تأکید بر آموزه‌های امام رضا(ع) تحلیل و بررسی شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، نویسنده و پژوهشگر فقه اجتماعی در این نشست که در تالار اجتماعات مدرسه عالی فقاهت حرم مطهر رضوی برگزار شد، به روایتی از امام رضا(ع) با این مضمون که «به کار بستن عدالت و نیکوکارى، خبر از دوام نعمت می‌دهد» اشاره کرد.
حجت‌الاسلام علی الهی خراسانی، ابراز کرد: به عدل و احسان رفتار نمودن تداوم نعمت را به همراه دارد و تداوم نعمت نتیجه به کارگیری عدالت و احسان است، با توجه به تاکیدات فراوان در مصادر شیعی نسبت به رعایت عدل و انصاف کمتر می‌بینیم عدالت به عنوان یک اصل فقهی مورد توجه فقیهان باشد و به صورت مستقیم می‌شود رگه‌‌ها و جایگاه این بحث را در جایگاه عدل و انصاف دید.
وی تصریح کرد: در کتاب «قاعده فقهی عدالت» که به بحث قاعده و انصاف پرداخته‌ام به این موضوع اشاره شده است امروزه عدالت به عنوان یک قاعده فقهی فراگیر، دستمایه برخی پژوهشگران عرصه فقه شده است تا بدین‌وسیله به فقه، پویایی و کارآمدی ببخشند و بتوانند چالش‌های امروزین اجرای احکام را برطرف سازند.
این نویسنده ادامه داد: در میان تراث فقیهان، از عدالت به عنوان یک قاعده فقهی کمتر سخن به میان آمده و بیشتر در بحث تقسیم حقوق از آن به «قاعده عدل و انصاف» یاد کرده‌اند. در این کتاب تلاش شده تا به نظریاتی که پیرامون عدالت به مثابه یک قاعده فقهی فراگیر عنوان شده پرداخته شود و زوایای این بحث مهم و پرکاربرد تا حدّ ممکن روشن شود.
این محقق حوزوی گفت: در خلال این نوشتار به این نتیجه رسیدیم که اگر چه تأثیر عدالت در استنباط فقهی به عنوان قید احکام و در قالب قاعده‌ای فقهی با چالش روبه‌رو است و به نظر می‌رسد عدالت از حکمت احکام فراتر نرود، اما در واقع عدالت، معیاری برای حکم حکومتی است و تأثیری تام و مهم در تحقق احکام اسلام در عینیت بیرونی دارد.
الهی خراسانی ابراز کرد: عدالت در فقه را می‌توانیم در سه سطح مطرح کنیم، نخست اینکه عدالت به عنوان قاعده فقهی تعیین‌کننده آموزه‌های امام رضا(ع) باشد تا بتوانیم از یک قاعده گسترده در فقه دفاع کرد.
وی به سطح دوم عدالت در فقه اشاره کرد و افزود: بنابر برخی دیدگاه‌ها، عدالت به مثابه قاعده فقهی می‌تواند در اجتهاد فقهی و استنباط احکام شرعی نقش داشته باشد. روشن است که با حکمت احکام نمی‌توان دست به استنباط زد. حکمت فقط علت جعل است و آنچه علت حکم و قید موضوع در مرحله جعل است، می‌تواند تأثیری در استنباط داشته باشد.
این پژوهشگر ادامه داد: در سطح دیگر عدالت را به عنوان اهداف دین و شریعت مطرح می‌کنیم که زوایای مختلفی دارد، اگر عدالت یکی از مقاصد شریعت باشد که قطعا هست می‌توانند نحوه دلالت‌ها و جمع روایت‌ها را بیان کنند.
وی گفت: نظام‌سازی فقهی به ویژه در حوزه اقتصاد که شهید صدر در کتاب «اقتصادنا» مطرح کرده است تاکید می‌کند عدالت یکی از عناصر ثابت ساخت نظام‌های فقهی است.
عدالت موضوعی ارزشمند در حوزه فقه و حقوق ایران و جهان
استاد گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز به عنوان ناقد در این نشست، بحث فقه و عدالت را موضوع ارزشمند و دغدغه در حوزه فقه و حقوق ایران و جهان دانست.
دکتر محمود حکمت‌نیا، تصریح کرد: ما اگر این مسئله را بتوانیم به درستی تبیین کنیم یکی از بزرگ‌ترین مسائل نظام حقوقی و فقهی خود را در بحث جهانی حل کرده‌ایم، در واقع این بحث برای همه نظام‌های حقوقی اهمیت دارد و هر چه در این خصوص کار کنیم کم است.
وی ادامه داد: طیف نظریه‌ها بسیار وسیع است و این بحث قبل از اینکه فقهی باشد یک بحث عقلایی است زیرا با یک دستگاه فقهی روبرو هستیم که اصول موضوعه دارند./ رضوی آی‌آر
