شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
علامه حاج شیخ حسن حسن‌زاده آملی، از علما و اساتید مبرز حوزۀ علمیۀ قم ساعتی قبل در بیمارستان امام رضا علیه‌السلام آمل، پس از عمری مجاهدت‌های علمی در سن ۹۳ سالگی دارفانی را وداع گفت.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، علامه حسن‌زاده امروز صبح در بیمارستان به علت عارضه ریوی بستری شد و متاسفانه ساعاتی پیش در ایام اربعین حسینی، دارفانی را وداع نمود.
این عالم ۹۳ ساله، فقه، اصول، عرفان و فلسفه را از محضر آیات محمدتقی آملی، طباطبایی، الهی قمشه‌ای، محمدحسن الهی، شعرانی، احمد آشتیانی و رفیعی قزوینی بهره برد و سالیان متمادی به تدریس حکمت و عرفان و ریاضیات و نجوم اهتمام داشت.
این عالم برجسته و شهره جهان اسلام در ادبیات، ریاضی، هیئت و …. تبحر خاص داشت و به زبان‌های فرانسوی و عربی نیز مسلط بود و آثار فلسفی و عرفانی مهمی مانند شرح منظومه، اشارات، اسفار اربعه و شرح فصوص قیصری را در دوره‌های متعدد تدریس کرد و نیز تاکنون حدود ۱۹۰ اثر از علامه حسن‌زاده آملی به ثبت رسیده است.
«الاصول الحکمیه»، «شرح فصوص الحکم»، «مشکات القدس علی مصباح الأنس»، «رسالۀ لقاءالله»، «اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال»، «انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه»، «مجیزه‌ای در مناسک حج» و «انسان و قرآن» از جمله آثار آن عالم ربانی است.
«تحریریه شبکه اجتهاد» ضمن تسلیت به ساحت مقدس امام عصر ارواحنا فداه و رهبر فرزانه انقلاب، حوزه‌های علمیه، شاگردان، بیت شریف و همه علاقه‌مندان آن عالم ربانی تسلیت عرض می‌نماید و علو درجات آن حکیم فرزانه را از خداوند سبحان مسئلت دارد.
مروری بر زندگی و فعالیت‌های علمی
زندگینامه و تحصیلات: حسن حسن‌زاده، در اواخر سال ۱۳۰۷ش، در یکی از روستاهای لاریجان آمل در استان مازندران در ایران متولد شد. در ۶ سالگی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه آموخت و در سال ۱۳۲۳ش دروس حوزوی را آغاز کرد. ادبیات عربی و درس‌های مقدماتی را در آمل از محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی، ابوالقاسم رجائی، میرزا ابوالقاسم فرسی و دیگران آموخت. همزمان چند کتاب از درس‌های مقدمات حوزوی را تدریس کرد.
مهاجرت به تهران: آیت‌الله حسن‌زاده، همزمان با اتمام دروس مقدماتی حوزه، لباس روحانیت پوشید و در ۲۲ سالگی، در شهریور ۱۳۲۹ش برای ادامه تحصیل، وارد تهران شد. سید احمد لواسانی، یکی از اساتید او در تهران بوده و حسن‌زاده، بخش‌هایی از کتاب‌های شرح لمعه و قوانین الاصول را از وی آموخت.
ایشان سال‌های طولانی در درس علامه شعرانی شرکت کرد و کتاب‌های بسیاری در علوم مختلف را از او آموخت؛ از جمله در فقه: مکاسب و بخش‌هایی از جواهرالکلام، در اصول فقه: رسائل و کفایه، در فلسفه: شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا، اسفار اربعه، بخشی از کتاب شفای ابن سینا، در قرآن و تفسیر: تفسیر مجمع البیان، شرح شاطبیه (در قرائت)، در ریاضی و هیئت و نجوم: فارسی هیئت قوشچی، شرح چغمینی قاضی‌زاده رومی، اصول اقلیدس و اُکَر مانالاؤوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی، شرح علاّمه خفری بر تذکره خواجه، زیج بهادری، مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجه طوسی، در طب: قانونچه چغمینی و تشریح کلیات «قانون» بوعلی سینا و در رجال و درایه: دوره دو جلدی جامع الرواه اردبیلی و درایه از تالیفات خود علامه شعرانی.
حسن‌زاده آملی از علامه شعرانی اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرده است. همچنین با راهنمایی وی، در دروس آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی همچون اسفار ملاصدرا، شرح علاّمه فناری بر مصباح الانس و دروس خارج فقه و اصول شرکت نمود.
حسن‌زاده، ۱۱ سال نزد مهدی الهی قمشه‌ای، حکمت «منظومه» سبزواری، مبحث نفس اسفار و حدود نصف «شرح خواجه بر اشارات» ابن سینا را فرا گرفت. همچنین در جلسات تفسیر قرآن او حاضر شد. الهی قمشه‌ای، همچنین بر دیوان شعر حسن‌زاده مقدمه نوشته است.
آیت‌الله محمدتقی آملی، استاد درس خارج فقه و اصول حسن‌زاده در تهران بوده است. حسن‌زاده، شرح قیصری بر فصوص الحکم و قسمتی از اوائل طبیعیات شفای شیخ الرئیس را در درس شیخ محمدحسین فاضل تونی شرکت کرد. همچنین بخشی از شفای ابوعلی سینا را نزد میرزا احمد آشتیانی خواند.
مهاجرت به قم: حسن‌زاده آملی در سال ۱۳۴۲ش از تهران به قم رفت و به مدت ۱۷ سال در دروس علامه طباطبایی، برادر علامه و سید محمدحسن الهی حاضر شد. در این مدت، بخش‌هایی از کتاب بحارالانوار محمدباقر مجلسی و تمهید القواعد را نزد علامه طباطبایی خواند. همچنین در دروس فلسفی و عرفانی سید محمدحسن الهی شرکت کرد. حسن‌زاده از این دوره به نیکی یاد کرده و بخش‌هایی از تأثیرپذیری اخلاقی را به این دوره نسبت داده است. استاد دیگر او سید مهدی قاضی طباطبایی، فرزند سید علی قاضی بود که در علوم غریبه و حکمت و عرفان، شهره بود.
تدریس: حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه، و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله تدریس‌های اوست. او همچنین حدود ۱۷ سال دروس ریاضیات، هیأت، وقت و قبله را درس داده که کتاب دروس «معرفه الوقت و القبله» محصول آن درس‌هاست.
شاگردان: در طیّ سالیان طولانی تدریس آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی تعداد فراوانی از دروس او بهره برده‌اند؛ از جمله: مهدی شب‌زنده‌دار، سید محمدرضا مدرسی یزدی، اسماعیل منصوری لاریجانی، داوود صمدی آملی، حسن رمضانی، مهدی احدی، سید یدالله یزدان پناه، نورالله طبرسی، سید حسن شجاعی کیاسری.
اندیشه‌ها و آثار: علامه حسن‌زاده آملی، آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، ریاضیات، نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی نوشته، اما عمده آثار و اندیشه‌های او بر محور قرآن، فلسفه و عرفان است.
فلسفه: سید یدالله یزدان‌پناه، از شاگردان حسن‌زاده آملی، معتقد است استادش، فلسفه و عرفان اسلامی را در مسیر واحدی می‌بیند و دین، فلسفه و عرفان را یکپارچه می‌داند. وی همچنین معتقد است حسن‌زاده آملی بیشترین تاثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است. حسن‌زاده آملی ادعای «یونانی بودن فلسفه اسلامی» را رد می‌کند و معتقد است که اندیشه‌های فلاسفهٔ پیش از اسلام سطحی است و فیلسوفان اسلامی این اندیشه‌ها را عمق داده و به تعبیر او «پخته‌اند».
آیت‌الله حسن‌زاده آملی، آثار فلسفی فراوانی دارد؛ از جمله «الاصول الحکمیه»، «رساله جعل»، «رساله رؤیا»، «رساله نفس الأمر»، «رساله نهج الولایه»، «رساله فی التضادّ»، «ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین»، «ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات»، «تصحیح و تعلیق شفا»، «تصحیح و تعلیق اشارات»، و «تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام کلامی».
قرآن سرچشمه معارف: حسن‌زاده آملی، قرآن را سرچشمه معارف الهی می‌داند. از نظر او نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، اصول کافی، بحار الانوار و دیگر جوامع روایی از قرآن سرچشمه گرفته‌اند و مرتبه نازل قرآن هستند. به باور او، گفتارهای امامان معصوم بازگشت به قرآن دارد.
عرفان: دین از نظر علامه حسن‌زاده آملی، شناخت خداست و این معرفت، از آنجا که دامنه‌دار و گسترده است، شامل معرفت اسماء افعال، احکام و کتاب خدا می‌شود. به باور او، حقیقت عرفان همین معرفت‌هاست و عرفان اصیل انسان‌ساز، در اتصال به قرآن است، و امامان معصوم، معلمان بشر و سفیران الهی هستند که دستورالعمل‌های انسان‌ساز، یعنی قرآن را برای بشر توضیح می‌دهند.
بخشی از آثار حسن‌زاده آملی، درباره عرفان است؛ از جمله «الهی نامه»، «رساله لقاءالله»، «رساله إنه الحق»، «شرح فصوص الحکم»، «عرفان و حکمت متعالیه»، «تصحیح رساله مکاتبات، «رساله مفاتیح المخازن» و «رساله‌ای در سیر و سلوک».
آثار ادبی: بخشی از آثار آیت‌الله حسن‌زاده آملی، تألیفات ادبیِ فارسی و عربی است؛ از جمله «تصحیح کلیله و دمنه»، «تصحیح گلستان سعدی»، «مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین(ع)»، «تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان»، «دیوان اشعار»، «ده رساله فارسی»، «هزار و یک نکته» و «الهی نامه».
تصحیح و حاشیه‌نگاری: علامه حسن‌زاده آملی، به تصحیح بسیاری از آثار مهم و همچنین حاشیه‌نگاری بر آنها پرداخته است؛ از جمله «تصحیح نهج البلاغه»، «تصحیح تفسیر خلاصه المنهج»، «تصحیح کتاب شفا»، «تصحیح اسفار اربعه»، «تصحیح کتاب کشف المراد»، «تصحیح و حاشیه بر تمهید القواعد صائن الدین» و «شرح بر فصوص قیصری». او همچنین کتاب الخزاین احمد نراقی در علوم غریبه را به همراه علی اکبر غفاری تصحیح و حاشیه زده است.
مشی سیاسی: استاد حسن رمضانی از شاگردان آیت‌الله حسن‌زاده، در پاسخ به سؤالی درباره مشی سیاسی استاد خود، به رغم تأکید بر عدم دخالت حسن‌زاده آملی در امور جزئی سیاسی، از رابطه خوب وی با آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران سخن گفته است.
علامه حسن‌زاده آملی چنانکه خود گفته، پیش از تبعید امام خمینی به ترکیه در سال ۱۳۴۲ش، به قم رفته و با وی بیعت کرده است. حسن‌زاده همچنین در سفر آیت‌الله خامنه‌ای به آمل در سال ۱۳۷۷ش، کتاب انسان در عرف عرفان را با نوشتن مقدمه‌ای، به آیت‌الله خامنه‌ای تقدیم کرد. آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۹۱ش، با حضور در یکی از بیمارستان‌های تهران، از آیت‌الله حسن‌زاده آملی عیادت کرده بود.
