شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه از تغییرات مصوب شورای عالی برای فقه و اصول سطوح عالی حوزه‌های علمیه خبر داد و گفت: وقت آن رسیده کتبی که برای آموزش بهتر است انتخاب شود و فرصت‌های طلاب بی‌جا هزینه نشود، لذا قسمت «قطع» و قسمت «تعادل و تراجیح» کتاب رسائل حذف می‌شود و برای اولین بار رسماً «حلقه ثالثه» بدیل کفایه قرار گرفته و از آن امتحان گرفته خواهد شد. همچنین بخش‌های غیرمهم از برنامه آموزشی مکاسب حذف شده و برای مطالعه قرار داده شده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار، عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه و رئیس دفتر فقه معاصر، در درس «حکم فقهی شخصیت‌های اعتباری و حقوقی بر اساس آیه تجارت، ادله اتباع حق» که این روز‌ها در مدرسه علمیه عالی نواب مشهد در حال برگزاری است؛ از تغییرات مصوب شورای عالی برای فقه و اصول سطوح عالی حوزه‌های علمیه خبر داد و گفت: بعد از تصمیم شورای عالی حوزه‌های علمیه قم، مبنی بر تغییر اساسی برنامه درسی سطوح عالی آزاد و رشته‌های تخصصی، یک تحولی در برنامه دراسی آن‌ها ایجاد شد.
مباحث «قطع و تعادل و تراجیح» از کتاب رسائل حذف می‌شود
وی ابراز داشت: در سطح ۲ و پایه هفتم، بحث «قطع» و «تعادل و تراجیح» رسائل حذف می‌شود و دیگر الزامی برای خواندن آن‌ها نیست. به این علت که مبحث قطع رسائل همان فکرهای اولیه شیخ اعظم است که برای تدریس از انسجام و دسته‌بندی برخوردار نیست، مثلاً شیخ اعظم در اول بحث برای ترتیب مباحث اصولی، دوضابطه را بیان می‌فرماید، اما هر دو ضابطه محل اشکال است. در اول مبحث برائت هم یک ضابطه سومی ذکر می‌کند و آن هم محل اشکال است. جناب شیخ در مباحث قطع فکرهای اولیه خود را وقتی بیان می‌فرماید، قهراً از آن انسجام و پختگی که در مراحل نهایی ایجاد می‌شود، برخوردار نیست؛ بنابراین مبحث «ظن» و مبحث «اصول عملیه» از کتاب رسائل در پایه هفتم خوانده می‌شود.
این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با اشاره به مقدمه مرحوم مظفر که برای حواشی محقق اصفهانی بر مکاسب بیان کردند، تصریح نمود: جناب مظفر می‌فرماید: افکار اندیشمندان مبتکر را باید دیگران مرتب کنند، زیرا شخص متفکر در حال ابداع مطالب است، اما اینکه آن را مرتب کند و به نحو دراسی دربیاورد معمولاً رخ نمی‌دهد؛ لذا مبحث قطع رسائل و همچنین مباحث تعادل و تراجیح برای محصلی که تازه می‌خواهد این مباحث را فرا بگیرد، مناسب نمی‌باشد. البته معنایش این نیست فضلایی که می‌خواهند ارتقاء بیشتری پیدا کنند، این مباحث را نخوانند! بلکه الزام خواندن برداشته شده و امتحان از آن گرفته نمی‌شود.
وی خاطرنشان کرد: مباحث ظن؛ حجیت خبر واحد، حجیت اجماع منقول، اجماع محصل؛ این مباحث از سابق بوده و فقط نحوه استدلال جناب شیخ تفاوت کرده اما ایشان در مسئله «حکومت و ورود» مباحث خاصی را طرح کردند که قبلاً نبوده است.
رئیس دفتر فقه معاصر در ادامه افزود: اگرچه سالیانی در حقیقت از آن گذشته اما به برکت تلاش شیخ اعظم و تلامیذ ایشان، پیشرفت علم اصول به ید اساتین علم اصول، خیلی پخته و منسجم‌تر شده است، از این جهت وقت آن رسیده، کتاب‌هایی که برای آموزش بهتر هستند آن‌ها انتخاب شوند و فرصت طلاب و فضلا بی‌جا هزینه نشود.
آیت‌الله خویی فرمود هنوز گرفتار قوانین هستید!
استاد شب‌زنده‌دار سپس به مجله‌ای به نام «مدرس» که سالیانی قبل در خراسان به چاپ می‌رسید، به مصاحبه‌ای اشاره کرد که استادی مُدرس کتاب قوانین بود و بعد از سفر حج به عراق سفر کرده و خدمت مرحوم آیت‌الله خویی رسیده بود. وی می‌گفت: آیت‌الله خویی از من سؤال کردند که در مشهد چه کتابی تدریس می‌کنید؟ گفتم قوانین، فرمودند: هنوز گرفتار قوانین هستید! لذا درست است که قوانین در موقع خود کتابی بسیار مهم و عمیقی در اصول بوده است، اما گذشت زمان باعث می‌شود علم مترقی و پیشرفت کند؛ بنابراین باید کتاب درسی بعد از مدتی بخصوص ۴۰ – ۵۰ سال بر اساس پیشرفت علم در محتوا و در کیفیت ارائه، تبدیل بشود.
«الفائق» مکمل اصول متعارف بوده و گام نهایی نیست
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه سپس به مباحث اصولی پایه هشتم پرداخت و گفت: کتاب الفائق از سوی لجنه علمی قوی به نگارش درآمده و در حقیقت مکمل اصول متعارف بوده است. لذا الفائق حرف و گام نهایی نیست، بلکه زمینه‌‌ای برای طرح برخی مباحث است؛ مباحثی در فقه مورد نیاز هست و کثیراً مورد استدلال واقع می‌شود، لکن در اصول متعارف آن‌ها مطرح نشده‌اند ولی در الفائق مطرح شدند.
وی ادامه داد: مباحث کتاب «الفائق» در گام‌های اولیه هست و مقصود آن است که به محافل علمی راه پیدا کند و مورد بررسی، گفتگو، تدریس و تدرس واقع شود و با امعان نظری که اساتید معظم می‌فرمایند، راه ترقی و تکامل را پیدا نماید. همان‌طور که سایر مباحث هم چنین بوده، ابتدائا عالم بزرگی بحثی را طرح کرده و در محافل علمی مورد گفتگو واقع شده و بعد حواشی و تعلیقه‌هایی مکتوب گشته تا آن بحث ترقی پیدا کرده است.
بخش‌های غیرمهم از برنامه آموزشی مکاسب حذف شده است
مدیر مؤسسه تحقیقاتی آموزشی بقیه‌الله (عج) نیز بر پالایش کتاب مکاسب محرمه اشاره داشت و اظهار کرد: از مجموع ۱۰ سالی که طلاب به تحصیل سطوح اشتغال دارند تا به مرحله سطح خارج برسند؛ رهبری تأکید دارند که سطح ۲ و ۳ از چهار سال بیشتر نشود؛ طبعاً حجم مکاسب مناسب با چهار سال نیست و فراتر می‌رود؛ لذا از مکاسب شیخ اعظم مواردی غیرمهم حذف شده و برای مطالعه قرار داده شده است. می‌دانیم همه مباحثی که در مکاسب طرح شده، از وزن علمی برخوردار نیست، قسمت‌هایی تفریعی است و وزن علمی ندارد و قهراً وقت را می‌گرید که آن‌ها حذف شده است.
وی خاطرنشان کرد: در کتاب مکاسب تحقیق و دقت شده تا مباحثی که دارای بار علمی است و فضلایی که اشتغال به مکاسب دارند با خواندن آن مباحث قوت علمی پیدا کنند و برای شرکت در درس خارج آماده شوند تا قدرت تفریع فرع بر اصل که همان معنای اجتهاد در آن‌ها پیدا بشود.
استاد شب‌زنده‌دار بیان کرد: مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی حسب نقل می‌فرمود: ما هفت سال مکاسب را خدمت مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی (میرزای دوم) می‌خواندیم و ایشان هم روزی دو بار صبح و عصر برای تدریس می‌آمدند. هفت سال، روزی دو بار با آن تعطیلات خیلی کم؛ و احتمالاً در سال ۲۰۰ روز را تحصیل می‌کردند، البته آن‌طور خواندن هم، خروجی آن مرحوم اصفهانی خواهد بود؛ اما با شرایط امروز و درس‌های عمومی و مطالباتی که امروز از حوزه‌های علمیه و فضلای آن می‌شود، این مقدار زمان با این مطالبات سازگاری ندارد.
حلقه ثالثه به‌صورت رسمی بدیل کفایه‌الاصول قرار گرفت
رئیس دفتر فقه معاصر به تبیین بخش‌های اصول پایه ۹ و ۱۰ پرداخت و گفت: در سال نهم برای اولین بار رسماً حلقه ثالثه شهید سید محمدباقر صدر به‌عنوان بدیل کفایه پذیرفته شده است و فضلایی که مایل‌اند می‌توانند به‌جای کفایه، حلقه ثالثه را بخوانند و امتحان بدهند.
این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با بیان اینکه برای معمول طلاب حلقه ثالثه کفایت می‌کند و این کتاب در حقیقت با اصول امروز هماهنگ‌تر است؛ ابراز کرد: علم اصول بعد از محقق خراسانی خیلی پیشرفت کرده است و مباحثی که شهید صدر در حلقه ثالثه عنوان می‌کند با آنچه پیشرفت علم اصول اقتضا می‌کند، هماهنگ‌تر است و شخص را زودتر وارد فضای علم اصول می‌کند و به فرد برای فهم مطالب و تطبیق این علم توانایی بیشتری می‌دهد.
وی افزود: برای اینکه به همه ذوق‌ها و سلیقه‌ها احترام گذاشته شود، اگر کسی می‌خواهد کفایه را بخواند، کفایه هم مقبول قرار داده شده است؛ اگر کسی هم جمع بین هما بکند، نور علی نور است و طبعاً قوت بیشتری خواهد داشت، اما الزام ندارد.
کتاب «الشخص الاعتباری» منبعی جدید فقهی برای پایه دهم
استاد شب‌زنده‌دار همچنین به مکاسب ۳ و ۴ در پایه دهم اشاره کرد و گفت: در سال دهم منابع جدید فقهی دیده شده است، این مباحث جدید فقهی مورد ابتلا است و نیاز دارد در محافل درسی سطح و خارج حوزه علمیه مورد بحث و تحقیق و پژوهش قرار بگیرد.
در این بخش علاوه بر مکاسب، در نیمه دوم سال دهم، دو منبع برای فقه جدید دیده شده که در شورای عالی حوزه‌های علمیه قم مصوب شده است. کتاب «الشخص الاعتباری» نظیر کتاب «الفائق» است، همان لجنهای که «الفائق» را نگاشته و تدوین کرده، همان لجنه «الشخص الاعتباری» را نگاشته است که یکی از موضوعات بسیار مبتلابه جامعه بشری است. لازم است علما و فضلا از احکام فقهی شخصیت‌های اعتباری مطلع باشند و مورد بحث و بررسی قرار دهند.
وی در ادامه گفت: بنا است بدیلی برای کتاب «الشخص الاعتباری» قرار داده شود که اگر در حوزه‌‌ای و استادی می‌خواهد به‌جای آن کتاب دیگری استفاده کند، مجالی هم برای او باشد. فعلاً به‌طور مشخص کتاب خاصی دیده نشده و ان شاء الله اعلام خواهد شد.
فقه و اصول دیگر رشته‌های تخصصی
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه در ادامه سخنان خود به کتب اصولی دیگر رشته‌های تخصصی اشاره و بیان داشت: به‌خاطر فرصت اندک در رشته‌های تخصصی غیر فقهی در سطح ۲ و ۳؛ رسائل به‌طور کامل حذف شده و خوانده نمی‌شود، بلکه جلد اول کفایه را می‌خوانند و به‌جای جلد دوم، حلقه ثالثه شهید صدر خوانده می‌شود.
وی نیز به کتب فقهی دیگر رشته‌های تخصصی اشاره کرد و گفت: طلابی که رشته‌های تخصصی غیرفقه و اصول اشتغال دارند، در مباحث فقهی علاوه بر مکاسب شیخ اعظم، به آن‌ها بیشتر اختیار داده شده که بتوانند مباحث فقهی جدید را مناسب با آن رشته‌‌ای که دارد تدریس می‌شود، انتخاب نماید. منتهی برای اینکه هرج‌ومرج صورت نگیرد و یا سلیقه‌ای و یا کتاب علمی مناسبی نباشد، یک لجنهای تعریف شده که پیشنهادات را ارائه دهند و اگر محتوا کتاب انتخابی مناسب دیده شود، اجازه داده خواهد شد که از آن کتاب بهره‌مند باشند.
راه را برای انتخاب‌های مختلف باز بگذاریم
رئیس دفتر فقه معاصر سپس ناکید کرد: ما باید راه را برای انتخاب‌های مختلف باز بگذاریم تا ابتکارهای مختلفی که به اذهان افراد می‌آید، مجالی برای ظهور و بروز پیدا کنند و این‌طور نباشد که به نحو دستوری و بخش‌نامه مدیریتی اجرا شود، کار دستوری قهراً باعث می‌شود ابتکارات قابلیت ظهور و بروز پیدا نکنند.
استاد شب‌زنده‌دار به چگونگی نگارش حلقات شهید صدر اشاره داشت و گفت: حلقات شهید صدر برای کجا نوشته شده است؟ آیا برای حوزه نجف نوشته شده یا حوزه قم یا حوزه مشهد؟ همان‌طور که در مقدمه چاپ اول حلقات آمده، شهید صدر کتاب را برای یک حوزه علمیه کوچک در اردبیل آن زمان نوشتهاند. مرحوم آقای سید عبدالغنی اردبیلی یکی از شاگردان شهید، به شهرش اردبیل برمی‌گردد و حوزه کوچکی را تشکیل می‌دهد و از شهید صدر می‌خواهد که برای ما یک کتاب اصولی بنویسید و شهید برای این مدرسه کتاب حلقات را نوشته است. اگر سید عبدالغنی این اجازه را نداشت که غیر از کتب مرسوم حوزه‌های علمیه، یک اصول دیگری را انتخاب کند، اصلاً این مجال و خواسته انجام نمی‌شد که یک کتاب اصولی این‌چنینی نوشته شود. این آزادی در انتخاب در یک استاندار مشخص، این مقدار علمیت را ایفا کند.
لازم است مباحث جدید مورد ابتلا، در حوزه‌های علمیه مجال طرح پیدا کند
رئیس دفتر فقه معاصر با ابراز امیدواری که مباحث جدید مورد ابتلا، مجال طرح و بررسی در سطوح عالی حوزه‌های علمیه پیدا کند، خاطرنشان کرد: چند سال پیش لجنه مبارکی در قم تشکیل شد و اساتید به نامی این دعوت را اجابت فرمودند و هفته‌ای جلسه دارند و بعد از مباحث کتاب «الفائق»، مباحث کتاب «الشخص الاعتباری» را مورد بحث و بررسی قرار دادند. کتاب یاد شده ۳۰۰ صفحه است و مباحثی از آن باقی مانده که مجموعه کتابی ۵۰۰ یا ۶۰۰ صفحه‌‌ای خواهد بود.
وی در ادامه اعلام داشت: در برنامه هست کتاب جامعی در اصول نوشته بشود که با پیشرفت علم اصول هماهنگ باشد و نیز از نظر قواعد و ضوابط تعلیم و تعلم و کیفیت طرح مباحث در آن مراعات تدرسی شده باشد.
استاد شب‌زنده‌دار در پایان سخنان خود یادآور شد: حتماً و حتماً مباحث شیخ اعظم، منبع مطالعاتی بسیار شایسته و قوی برای اهل پژوهش است. کسی که قدرت پیدا کرد، می‌تواند آن‌ها مطالعه کند؛ مگر ما الآن جواهر را تدریس می‌کنیم، ولی یک کتاب مهم فقهی است که هر فقیهی نیازمند مراجعه به آن است و شخص وقتی قوت پیدا کرد خود مستقل به استفاده از کتاب جواهر می‌پردازد. باید بتوانیم طلاب را طوری تربیت کنیم که بعداً خود به رسائل و مکاسب جناب شیخ اعظم مراجعه کند و مطالب شیخ را در آن ابواب استخراج نمایند.
