شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آن زمان که مرحوم صاحب عروه استفتاء را در باب بیمه پاسخ داد، باید بحث‌های استدلالی را در این باره پیش می‌بردیم. امروزه می‌بینیم که بحث‌های صورت گرفته در باب اجاره چقدر زیاد است؛ اما در باب بیمه بحث‌های استدلالی کم است! پرداختن به مسئلۀ بیمه از ضرورت عصر جدید به شمار می‌آید و باید این بحث را شروع کنیم و هر چقدر دیرتر به این موضوع بپردازیم، ضرر می‌کنیم. هر چقدر زمان می‌گذرد، فاصلۀ ما از نیاز عصر جدید بیشتر می‌شود.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، امروز چتر بزرگ بیمه سایه خود را در زمینه‌های مختلف روی زندگی مردم، جوامع بشری و فعالیت‌هایشان گسترانده است و نقش اساسی را در حمایت از طبقات مختلف مردم در مقابل اتفاقات و خسارات وارد شده ایفا می‌کند. موضوع بیمه تحت عنوان مسائل مستحدثه به ویژه در سال‌های پس از انقلاب مورد توجه فقها و علما قرار گرفت. تبیین دیدگاه نظرات فقهی حضرت امام خمینی(ره) به عنوان پیشتاز فقهای معاصر در تشریح مبانی فقهی بیمه و سایر فقها و بررسی ابعاد فقهی آن از ضروریاتی بود که محور گفتگوهای این شماره از «حریم امام» قرار گرفت.
حجج‌اسلام والمسلمین سیدعبدالهادی شاهرودی، حسن آقا نظری، عباس ظهیری، سیدرضا حسینی، مجید رضایی و محمدحسین شیخی در گفتگوهای مجرا به مسئله بیمه از منظر فقه و زوایای آن پرداخته و اشارتی به نظرات حضرت امام خمینی(ره) و دیگر فقها نیز داشته‌اند.
سید عبدالهادی شاهرودی: مسئله بیمه نیاز به شورای فقهی دارد
حجت‌الاسلام والمسلمین سید عبدالهادی شاهرودی فرزند آیت‌الله سید محمد شاهرودی؛ نماینده مردم استان گلستان در مجلس خبرگان رهبری و عضو سابق شورای فقهی بیمه با ارائه گزارشی کوتاه از فعالیت‌ها و آغاز و انجام شورای فقهی بیمه، در گفتگویی به پاره‌ای از مبانی فقهی آن پرداخت.
او در این گفتگو اظهار می‌کند: مرحوم آیت‌الله مطهری در آثارش مسئلۀ بیمه را مطرح کرده و آن را از نوع ضمان جریره برشمرده است. استاد شهید صدر مسیر دیگری را برای مسئلۀ فقهی بیمه طی کرده است. ایشان همچنین کتاب «البنک اللاربوی فی الاسلام» را تألیف کرده که اکنون در کشورهای مختلف در مسئلۀ بانکداری مورد توجه است.
عضو مجلس خبرگان رهبری تأکید دارد: مسئلۀ بیمه نیاز به شورای فقهی دارد، اما نه برای اصل بیمه. در مؤسسات اقتصادی ما به‌طور مرتب طرح‌هایی می‌آید اغلب از نظر فقهی اشکال دارند. در باب اصل بیمه دو یا سه جلسه می‌توان بحث کرد و اثبات کرد که از نظر شرعی مشکلی ندارد؛ اما طرح‌های جانبی دیگر در باب بیمه ممکن است شرعی نباشند و باید هر کدام را جداگانه بررسی کرد.
حجت‌الاسلام شاهرودی معتقد است شورای فقهی بانک مرکزی باید شکل بگیرد و مسئلۀ فقهی امور بیمه هم در همان شورا اداره بشود؛ چون به هر حال بیمه به نوعی وابستگی به همان‌جا دارد.
او نیز در بخشی از سخنان خود بیان دارد: از نظر فقهی بعضی از بانک‌ها طرح‌هایی دارند که قطعاً حرام هستند. برای مثال به افراد می‌گویند که پول خود را به مدت دو سال نزد ما نگه دارید تا به شما وام بدهیم. این طرح از نظر شرعی حرام است؛ اما این طرح در اغلب بانک‌ها با عناوین مختلف و متنوع اجرا می‌شود.
حسن آقا نظری: در باب بیمه بحث‌های فقهی استدلالی کم است
حجت‌الاسلام والمسلمین حسن آقا نظری رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، عضو جامعه مدرسین و، در این گفتگو ضرورت بیمه در روابط مالی اجتماعی و نیز لزوم اهتمام جدی حوزه‌ها به مقوله بیمه و نقش دولت‌ها در تأمین اجتماعی را مورد توجه قرار داده است.
او در پاسخ به این سؤال که کدام یک از فقهای معاصر ما روی بحث بیمه کار کرده است؟ می‌گوید: حضرت امام در دورۀ تعطیلات تابستانی بحث بیمه را مطرح فرمودند و مرحوم آیت‌الله گیلانی آن جلسات درسی را تقریر کرد و در قالب دو مقاله در مجلۀ فقهی وابسته به دائره‌المعارف به چاپ رساند. بعضی دیگر از آقایان نجف مانند مرحوم شیخ حسین حلی در باب بیمه بحث فقهی داشتند. همین‌طور در قم بعضی از بزرگان به صورت استدلالی و فقهی روی این موضوع کار کرده‌اند؛ اما بیمه امروزه ابعاد گسترده و مختلفی پیدا کرده و در باب آن به‌طور جدی از نظر فقهی و استدلالی روی آن کار نشده است.
امام جمعه اسبق شاهرود ادامه می‌دهد: بحث بیمه در فقه به مرحوم سید محمدکاظم یزدی صاحب عروه برمی‌گردد. ایشان مقلدی در هندوستان داشت که کمپانی هندوستان از او مطالبۀ بیمه می‌کرد. آن فرد هندی که شیعه و مقلد آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی بود، از ایشان استفتاء می‌کند. صاحب عروه به عنوان مرجع تقلید جوابی به او می‌دهد و پس از توضیحاتی بیمه را صلح دانست؛ بنابراین بیمه از آن زمان مطرح بوده و تا به امروز که چندین دهه از مسئلۀ بیمه بر ما گذشته، در فرع فتوایی چندین مسئله در باب بیمه مطرح شده است.
وی با اشاره به اینکه علی‌رغم کار صورت گرفته روی موضوع بیمه از سوی فقها، کماکان نیاز برجای مانده به درستی رفع نشده است، اظهار کرد: قصد نداریم که زحمات فقها را در این باره نادیده بگیرم، اما باید عرض کنیم که آن نیاز هنوز رفع نشده و نیاز به کار گسترده‌تری در این زمینه داریم. به خاطر اینکه بیمه انواع گوناگون دارد و نمی‌توان آن را در قالب یک عقد مطرح کرد.
حجت‌الاسلام نظری با بیان اینکه بیمه در فقه بحث‌های بسیار گسترده‌ای دارد که طلاب حوزه باید با این نیازهای تعددی که با بیمه ارتباط دارند، آشنا باشد، بیان کرد: در حال حاضر هیچ خانواده‌ای در ایران نیستند که با بیمه رابطه‌ای نداشته باشد. از آن طرف بحث‌های فقهی صورت گرفته در این زمینه کم هستند و به‌روز نیستند. انواع بیمه بحث‌های فقهی گسترده‌تری را می‌طلبند و نیاز است که حوزۀ علمیه با بحث‌های فقهی به این موضوع رسیدگی کند. حوزویان همان‌طور که مسائل عقد نکاح، بیع، اجاره و… را به بحث می‌گذارند و به این مباحث پر و بال می‌دهند، باید به عقد بیمه هم توجه لازم و کافی را داشته باشند.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در بخشی از گفتگوی خود خاطرنشان می‌کند: امام خمینی(ره) در تحریر الوسیله احتمالات مختلف را در باب بیمه مطرح فرمودند؛ از قبیل هبۀ معوضه، صلح و…؛ اما ترجیح می‌دهند که هبۀ عقد جدید باشد. با این حال همچنان می‌توان بحث کرد که خود عقد جدید چند نوع است. مرحوم آیت‌الله خویی بیمه را هبۀ معوضه برمی‌شمرد. متأسفانه ما در امور فقهی این بحث را دیر شروع کردیم. آن زمان که مرحوم صاحب عروه استفتاء را در باب بیمه پاسخ داد، باید بحث‌های استدلالی را در این باره پیش می‌بردیم. امروزه می‌بینیم که بحث‌های صورت گرفته در باب اجاره چقدر زیاد است؛ اما در باب بیمه بحث‌های استدلالی کم است! پرداختن به مسئلۀ بیمه از ضرورت عصر جدید به شمار می‌آید و باید این بحث را شروع کنیم و هر چقدر دیرتر به این موضوع بپردازیم، ضرر می‌کنیم. هر چقدر زمان می‌گذرد، فاصلۀ ما از نیاز عصر جدید بیشتر می‌شود.
عباس ظهیری: بیمه امری کاملاً عقلایی است
حجت‌الاسلام والمسلمین عباس ظهیری مدرس خارج فقه و اصول و عضو شورای استفتائات رهبری و نویسنده کتاب «معتمد تحریر الوسیله» ضمن اشاره به ضرورت پرداختن به مسائل مستحدثه و دیدگاه‌های مختلف بزرگان معاصر در این باب، در گفتگویی به نظریات فقهی حضرت امام در مورد بیمه اشاره دارد.
او تأکید دارد: اقتضای زمان و شرایط زمانی می‌طلبید که حوزۀ علمیه در مسائل نوظهور ورود پیدا کند. درس و بحث‌هایی هم که در حوزه مطرح می‌شد، عمدتاً در زمینۀ مسائل عبادی و اقتصادی کهن بود. البته این به آن معنا نیست که فقها و مراجع عظام در مسائل مستحدثه ورود پیدا نکرده بودند؛ بلکه پس از امام راحل، یعنی پس از سال ۱۳۴۰ دیگر مراجع عظام مانند مرحوم آیت‌الله حکیم، مرحوم علامه شیخ حسین حلی، مرحوم آیت‌الله خویی و… به مسائل مستحدثه ورود پیدا کردند. در واقع این بزرگان پس از امام راحل به مسائل مستحدثه پرداختند. اولین کسی که احکام فقهی مسائل مستحدثه را در کتاب فتوایی خود ذکر فرمود، مرحوم حضرت امام بود. مراجع عظام پس از ایشان در کتب فقهی خودشان و در بخش پایانی رساله‌های توضیح المسائل خودشان برخی از مسائل مستحدثه را مطرح کردند. چه‌بسا در جلسۀ استفتائات خودشان و گاهی به تناسب در ضمن مباحث فقهی خودشان جسته و گریخته وارد این مباحث می‌شدند.
عضو شورای استفتائات رهبری نیز می‌گوید: اینکه اخیراً برخی مطرح کردند که حوزۀ علمیه به‌طور کلی از مسائل مستحدثه و نوظهور فاصله داشته و با آن مسائل بیگانه بوده است، درست نیست. فقها و مراجع عظام در طول این چند دهه، به‌خصوص پس از انقلاب اسلامی در عرصۀ فتوا مسائل مستحدثه را مطرح می‌کردند.
مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در این گفتگو بیان دارد: ماهیت بیمه، ماهیتی کاملاً عقلایی است و همین عقلایی بودنش منشأ این قضیه شده که عقلای عالم در همۀ اصناف مختلف رانندگی، تجاری، درمانی و… در صدد برطرف کردن نگرانی‌های احتمالی از وقوع حوادث باشند. این نگرانی ایجاب کرده که افراد به سراغ سازمان بیمه بروند و مال خودشان را بیمه کنند. سازمان بیمه این نگرانی‌ها را با دریافت مبلغی از بین می‌برد و خاطر شخص طالب بیمه را آسوده می‌کند تا اگر حادثه‌ای پیش بیاید تا حد خاصی خسارت‌ها را جبران نماید. گاهی صددرصد خسارت را جبران می‌کنند و گاهی کمتر. این تعریفی است که امام راحل در باب بیمه حدود شصت سال پیش بیان فرمودند.
تعریف دیگر از تأمین و بیمه از آن آیت‌الله خویی است. ایشان در منهاج الصالحین در تعریف بیمه این چنین فرموده است: «و هو تفاق بین المؤمن (الشرکه أو الدوله) و بین المؤمن له (شخص، أو أشخاص) على أن یدفع المؤمن له للمؤمن مبلغا معینا شهریا أو سنویا نص علیه فی الوثیقه (المسمى قسط التأمین) لقاء قیام المؤمن بتدارک الخساره التی تحدث فی المؤمن علیه على تقدیر حدوثها». تعریف فقهی آیت‌الله خویی از بیمه چندان تفاوتی با تعریف امام راحل ندارد و به ارکان عقد بیمه اشاره می‌کند که عبارت است از: مؤمن، مؤمن‌له (مستأمن) و مؤمن علیه. این دو تعریف اشکال مختصری دارند که آن را در شرح تحریر الوسیله فی مسائل المستحدثه به نام معتمد تحریر الوسیله مطرح کردیم.
سیدرضا حسینی: فقهای شیعه نوعاً بیمه‌های تجاری را می‌پذیرند
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا حسینی، دکترای اقتصاد و مدیر گروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، نویسنده کتاب «الگوی تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام و غرب» در این گفتگو به بررسی بحث بیمه و سابقه آن در حوزه علمیه پرداخته است.
او بیان می‌کند: اولین باری که مسئلۀ بیمه در حوزۀ علمیه مطرح شد، از زمان سید محمدکاظم یزدی صاحب عروه بود. گویا در باب بیمه استفتایی شد و ایشان هم آن را پاسخ داد. از آن به بعد در قالب پاسخ استفتایی برخی دیگر از مراجع تقلید به مسئله بیمه‌های تجاری پرداختند. حضرت امام هم انواع بیمه‌های تجاری و حتی بیمۀ عمر را جایز می‌دانند. بعضی از فقهای ما بیمۀ عمر را جایز نمی‌دانستند؛ به دلیل اینکه مقداری شبهۀ ربا در آن پررنگ‌تر بود. حضرت امام دربارۀ بیمۀ عمر فرمودند که اگر شکل و قرارداد بیمه‌ای داشته باشد، مشکل شرعی ندارد؛ بنابراین در حد پاسخ به استفتاء همۀ فقهای شیعه با بیمۀ تجاری مشکلی ندارند.
او نیز می‌گوید: چند تن از فقها و علما کتاب مستقلی در این باب نوشته‌اند. مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی کتاب مستقلی در باب بیمه دارد. یکی از خاندان آیت‌الله حکیم هم کتاب دوجلدی به نام عقد التأمین دارد که به نظرم کتاب ارزشمندی است. با این حال هیچ کدام از فقها را ندیدم که در باب مقولۀ تأمین اجتماعی در اسلام کار فقهی انجام داده باشند. البته بعضی از محققین کتاب‌هایی در این باره نوشته‌اند؛ از جمله کتاب «اسلام و تأمین اجتماعی» از مرحوم احمد قابل.
حجت‌الاسلام حسینی معتقد است: دولت وظیفه دارد که در برابر مشکلات اجتماعی طرح‌هایی ارائه کند؛ اما یک راه دخالت دولت از راه بیمه‌های اجتماعی است که همان‌طور که عرض کردم مشکلاتی پیدا کرده است؛ راه دیگر آنکه به نظرم می‌توان از دیدگاه حضرت امام استفاده کرد، نگاه حکومتی ایشان در مدیریت جامعه است. ایجاد نهادهای حکومتی و استفاده از مالیات برای حل مشکلات تأمین اجتماعی بر مبنای همین نگاه امام است. در واقع طراحی سیستم مالیات محور به جای سیستم بیمه‌محور، راهکاری است که می‌تواند در تأمین اجتماعی برای ما راهگشا باشد.
مجید رضایی: بیمه قراردادی جدید و مستقل است/ راهی که حضرت امام در باب بیمه طی کردند، پرثمرتر است
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مجید رضایی عضو هیئت علمی دانشگاه مفید و نویسنده کتاب «فقه التأمین» در گفتگویی تفاوت میان بیمه و تأمین اجتماعی و سازوکارهای بیمه در گذشته و امروز و نگاه علمای اهل سنت در این باب را مورد توجه قرار داد و از پیشتازی حضرت امام خمینی در طرح مبحث بیمه سخن به میان آورد.
او بیان می‌کند: حضرت امام خمینی(ره) بحث بیمه را در درس خارج خودشان مطرح فرمودند و این یکی از کارهای بدیع و خاص ایشان به شمار می‌آید. در واقع مسئلۀ بیمه را از صرف پاسخ استفتایی خارج کردند و در مباحث درس خارج فقه مطرح فرمودند. طرح مسائل جدید برای فقها خطر دارد؛ چون ممکن است مسئله‌ای ابعاد گسترده‌تری داشته باشد که از نظرگاه آنان غایب باشد و هر کسی که در حد مرجع تقلید باشد و فتوای اشتباهی را صادر کند، به مقام مرجعیت او صدمه می‌زند. طرح مسئلۀ بیمه از نظر امام نشان می‌دهد که ایشان روی این مسئله به خوبی کار کرده بودند و هنوز هم فتوای ایشان جزو بهترین فتواها به شمار می‌آید.
عضو هیئت علمی دانشگاه مفید نیز خاطرنشان می‌کند: در میان علمای اهل سنت بعضی‌ها راه فقهای شیعه را رفتند و مسئلۀ شرعی آن را رفع کردند؛ اما به نظر می‌رسد که برای عده‌ای دیگر مسئله به دقت باز نشده است. مسئلۀ بیمه دارد بازار بورس اسلامی را فراهم می‌کند و چون بازار بورس هم بر اساس احتمالات کار می‌کند، عده‌ای از علمای اهل سنت گمان کرده‌اند که بازار بورس هم نوعی قمار است. آنان معمولاً به این نکته توجه ندارند که بیمه آمده است که خطر را کم کند و نه اینکه خودش مبتنی بر خطر باشد. راهی که حضرت امام در باب بیمه طی کردند، پرثمرتر است؛ چون ایشان عقد بیمه را عقدی جدید و مستقل معرفی کردند که احکام خاص خودش را دارد.
محمدحسین شیخی: نیازمند ترویج اندیشه‌های امام هستیم
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین شیخی عضو هیئت علمی موسسه آموزشی امام خمینی در گفتگویی الگوی بیمه و عناصر و مباحث کلیدی در آن را از منظر حضرت امام خمینی(ره) تبیین می‌کند.
او در این گفتگو مطرح می‌کند: در اسلام بحثی است که روی آن تأکید زیادی شده است. یکی از وظایف اساسی دولت از منظر اسلام خود تأمین اجتماعی است. حضرت امام هم یکی از اهداف انقلاب را انقلاب پابرهنگان می‌دانند. می‌فرمایند این انقلاب به وجود آمد تا رفع فقر و محرومیت کند. به راحتی می‌توان اندیشه‌های حضرت امام را در این زمینه به دست بیاوریم. دولت نقش در مسئلۀ تأمین اجتماعی و حمایت اجتماعی نقش فرعی ندارد، بلکه نقش اصلی و کلیدی دارد.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی امام خمینی معتقد است در شرایط اقتصادی فعلی جامعه، واقعاً نیازمند این هستیم که اندیشه‌های حضرت امام تبیین و ترویج بشوند تا الگوی استخراج بشود که ان‌شاءالله در جامعۀ ما کاربردی و عملیاتی باشد.
سید یاسین احمدی: جایگاه صنعت بیمه در اقتصاد ایران
همچنین در یادداشتی سید یاسین اسدی به جایگاه صنعت بیمه در اقتصاد ایران می‌پردازد که سرفصل‌های این یادداشت عبارتنداز: «شاخص‌های ارزیابی صنعت بیمه»، «شاخص‌های اقتصادی و درآمدی»، «شاخص‌های نیروی انسانی»، «شاخص‌های کارآیی»، «شاخص‌های مالی صنعت بیمه» و «چالش‌های پیش روی صنعت بیمه»: ۱ -فقر فرهنگ بیمه در کشور: ۲ -نبود تعرفه مشخص در رشته‌های بیمه مسئولیت: ۳ –ریسک ناپذیری مدیران دولتی: ۴ -ضعف در قوانین و مقررات بیمه‌ای: ۵ -عدم وجود فضای رقابت شرکت‌های بیمه داخلی و خارجی: ۶ -فراهم نبودن بسترهای لازم برای حرکت به سمت نظام غیرتعرفه‌ای.
گفتنی است، شماره ۳۴۶مین هفته‌نامه «حریم امام» به مناسبت سیزدهم آذرماه «روز بیمه» به صاحب امتیازی آستان مقدس امام خمینی(ره) و مدیرمسئولی علی جوادی راد و سردبیری علی عباسی در ۳۲ صفحه چاپ و به قیمت ۵ هزار تومان منتشر شد.
علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعه و دانلود این ویژه‌نامه اینجا کلیک کنند.
