شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
سال ۱۳۹۹ به فرموده رهبر معظم انقلاب، سال «جهش تولید» است. اهمیت مسئله تولید در اقتصاد اسلامی، امری مخفی و پوشیده نیست و همین امر سبب گشته است تا شهید آیت‌الله صدر نیز در کتاب اِقْتصادُنا یه این مسئله بپردازند تا آنجا که یک فصل مجزّا به بحث رشد تولید پرداختند. تکیه بر امر تولید از مسائل مهم در اقتصاد اسلامی است که دیدگاه شهید صدر نسبت به مولفه‌های آن و عواملی که باعث جهش آن در جامعه اسلامی می‌شود، حائز اهمیت است.
شبکه اجتهاد: شهید آیت‌الله سید محمد باقر صدر(ره)، از مراجع تقلید در عراق و یکی از اندیشمندان نادر در حوزه مبانی حکومت اسلامی بود و به تعبیر رهبر معظم انقلاب او بیشک یک نابغه و یک ستاره درخشان بود. وی را می توان از بنیان گذاران اقتصاد اسلامی دانست چراکه با تالیف کتاب گرانقدری چون اِقْتصادُنا، قدم مهم و تاثیرگذاری در شکل گیری این موضوع حساس و حیاتی در ساختار حکومت اسلامی، برداشت.
این کتاب نظریه‌های اقتصادی مارکسیسم و سرمایه‌داری را معرفی و نقد کرده و سپس مکتب اقتصادی اسلام را ارائه کرده است. هدف از تالیف این کتاب، بیان مبانی اقتصاد اسلامی و تفاوت آن با دیگر مکاتب بزرگ اقتصادی بوده است. نظریه منطقه الفراغ، از مهم‌ترین نظرات این شهید بزرگوار در زمینه اقتصاد اسلامی است.
امروز ۱۹ فروردین، سالروز شهادت این شهید والا مقام است و اکنون که ۴۰ سال از شهادت وی می‌گذرد همچنان جای خالی اقتصاد اسلامی در حکومت اسلامی کاملا محسوس است. بیش از ۵۰ سال از نگارش کتاب اِقْتصادُنا می‌گذرد ولی بسیاری از زوایای این اثر به یاد ماندنی از معارف اقتصاد اسلامی، نظام‌های اقتصادی، فلسفه اقتصادی و روش‌شناسی ناشناخته مانده است.
این نوشتار در صدد پرده برداری و کشف مبانی اصیل اقتصاد اسلامی نیست، چراکه این مسئله با یک مقاله و پایان نامه و پروژه علمی قابل بررسی و کشف و تحلیل نیست و طبیعتا پس از آن در اقتصاد جامعه اسلامی کارایی لازم را ندارد، بلکه سال ها تلاش و پژوهش توسط تیم‌های نخبه اقتصادی که در زمینه علم اقتصاد متخصص باشند و تیم‌های متخصص نسبت به مبانی قرآن و سنت، می‌طلبد تا با کمک هم، اقتصاد اسلامی کاربردی شود و بتوان از آن در مقام عمل و در پیشبرد اهداف حکومت اسلامی استفاده کرد.
هدف این یادداشت تلنگری است به پژوهشگران، اندیشمندان، حوزویان و دانشگاهیان تا در این عرصه مهم و بسیار خطیر یعنی اقتصاد اسلامی قدم برداشته و آن قدم اولی را که شهید صدر در این حوزه برداشتند، به جلو برده و اقتصاد اسلامی واقعی را به منصه ظهور برسانند.
سال ۱۳۹۹ به فرموده رهبر معظم انقلاب، سال «جهش تولید» است. اهمیت مسئله تولید در اقتصاد اسلامی، امری مخفی و پوشیده نیست و همین امر سبب گشته است تا شهید آیت‌الله صدر نیز در کتاب اِقْتصادُنا یه این مسئله بپردازند تا آنجا که یک فصل مجزّا به بحث رشد تولید پرداختند.[۱] تکیه بر امر تولید از مسائل مهم در اقتصاد اسلامی است که اکنون به مولفه های آن و عواملی که باعث جهش آن در جامعه اسلامی می‌شود، از دیدگاه شهید صدر پرداخته خواهد شد.
۱- آزادی در تولید با شرائط خاصّ: اولین رکنی که شهید صدر در امر تولید ضروری و مهم می‌داند و یکی از ابزار رشد تولید تلقّی می‌کند، آزادی در تولید است اما در چارچوب ارزش های معنوی و اخلاقی. آزادی در این زمینه به این معنا است که هر مرکز و واحد تولیدی در شرایط برابر و عادلانه به تولید خود بپردازد و حکومت وظیفه دارد نسبت به انحصاری شدن تولید به طور جدّ جلوگیری کند.
از طرف دیگر، حکومت اسلامی موظف است که این آزادی را در مجرای صحیح خود قرار دهد؛ به این معنا که افراد در آن مسائلی که شرع مقدّس برای آنها مشخص کرده است، آزادی ندارند و موظّف به اطاعت کامل از شرع هستند اما در مقابل حکومت نیز باید امور مباح و مجاز دانسته شده در شرع را برای تولیدکنندگان فراهم کند.
به عنوان مثال اگر تولید، در انحصار گروهی خاص باشد و امکان تولید برای هر شخص، گروه و صنفی نباشد، زمینه ایجاد تفکر کاپیتالیستی و نظام سرمایه‌داری فراهم می‌گردد زیرا در جامعه سرمایه‌داری، موسسات تولیدی واحدهای کوچکی نیستند که همآورد یکدیگر باشند و از امکانات مساوی برخوردار گردند بلکه از نظر حجم، کارایی و قدرت میان آنها اختلاف بسیار است.
حرکت بر اساس تفکر کاپیتالیستی منجرّ به اصطکاک شدید میان موسسات تولیدی می‌شود و مراکز قدرتمند تولید، مراکز ضعیف را ورشکست می‌کنند و همین امر سبب شروع احتکار می‌شود زیرا هیچ رقیبی در آن مورد تولیدی دیگر وجود ندارد و همچنین قشر ضعیفی به نام کارگر آسیب پذیرتر از قبل می‌شود زیرا با تعطیلی مراکز ضعیف، شغل خود را از دست می‌دهند.[۲]
بنابراین حکومت اسلامی با کنترل شرایط، ضمن این که انحصار در تولید را می‌شکند و تولید را آزاد می‌کند، از احتکار و انحصار جلوگیری کرده و علاوه بر ایجاد رونق در چرخه تولید، ضمانت شغلی برای کارگر ایجاد می‌کند.
۲- تولید بر اساس نیاز مصرف کننده: رکن دیگری از ارکان تولید در اندیشه شهید صدر، تولید کردن بر اساس نیاز و احتیاج مصرف کننده است. اگر تولید کننده، کالایی را تولید کند که مصرف کننده نسبت به آن احساس نیاز نمی‌کند، نه تنها چرخه تولید با جهش مواجه نمی‌شود بلکه به سمت ورشکستگی و تعطیل شدن آن تولید منجرّ خواهد شد.
مانند اینکه در شرایط فعلی کشور که همگان با ویروسی به نام کرونا دست و پنجه نرم می‌کنند، تولید کننده‌ای مواد غذایی باز و بدون بسته بندی بهداشتی، تولید کند، قطعا با شکست مواجه خواهد شد و تولید وی با جهش روبه رو نمی‌گردد و در مقابل وقتی مردم در این شرایط خاص نیاز به اقلام بهداشتی چون ماسک و محلول‌های ضد عفونی کننده و … دارند و یک تولید کننده به تولید اینگونه از کالا بپردازد قطعا باعث جهش تولید خواهد شد.[۳]
۳- پرهیز از ذخیره پول و طلا و استفاده از آن در چرخه تولید: یکی از مشکلات تبادل کالا به وسیله پول و کنار گذاشتن تبادل کالا با کالا این شده است که تولید کننده اگر سرمایه‌ای دارد، تا زمانی که از سود بالای حاصل از تولید خویش اطمینان حاصل نکند، سرمایه خود را در بانک ذخیره می‌کند و سود بانک را بر سود حاصل از تولید ترجیح می‌دهد.
شهید آیت‌الله صدر با تصریح بر اینکه این مسئله یکی از معضلات اقتصادی برای هر جامعه‌ای به خصوص جامعه و حکومت اسلامی است. به همین دلیل می‌بایست از ذخیره سرمایه در بانک پرهیز کرد چراکه یکی از موانع اصلی جهش تولید است.[۴]
البته گفتنی است که اگر حکومت، شرایط و بستر تولید آسان را برای سرمایه گذار و تولید کننده فراهم کند قطعا رونق و جهش تولید بسیار خواهد شد چراکه سود حاصل از تولید اگر در شرایط مساعد و مناسب باشد، قطعا از سود حاصل از ذخیره در بانک بیشتر خواهد بود.
۴- دولت، ناظر بر تولیدکنندگان باشد: یکی دیگر از موارد لازم و ضروری در جهش تولید و اساس تولید از دیدگاه شهید صدر، نقش نظارتی دولت اسلامی است. از دیدگاه وی اسلام این اجازه را به دولت اسلامی داده است تا به عنوان ناظر، کنترل همه جانبه‌ای بر جریان گردش، بازارها و تولیدی ها داشته باشد.[۵]
از این بیان می‌توان اینگونه برداشت نمود که دولت باید ناظر باشد و نه تولید کننده و یا کاسب، چراکه اگر خود دولت وارد عرصه تولید شود هم به جهت قدرتی که دارد، زمینه تولید را برای دیگران و به اصطلاح بخش خصوصی کمرنگ می‌کند و کم کم باعث انحصاری شدن مورد تولید می‌گردد و نیز با ورود دولت به تولید، نقش نظارتی آن کمرنگ می‌شود و طبعا وقتی قدرت نظارت کم شود، جهش تولید نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.
۵- کار فرهنگی برای جهش تولید: یکی از ابزارهای مهم برای تحقق شعار سال ۹۹، کار فرهنگی و تشویق مردم نسبت به روی آوردن به امر تولید است که این مسئله در نظر شهید صدر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شهید صدر برای اثبات حرف خویش و اهمیت تبلیغ و تشویق به تولید، احادیث متعدّدی را مورد استناد قرار می‌دهد.[۶]
۶- ابزار قانونی برای جهش تولید: در بخش دیگر، شهید آیت‌الله صدر(ره) مقرّراتی را که از منظر اسلام، موجب رشد و جهش تولید می‌شود، ذکر می‌کند و معتقد است که دولت و حکومت اسلامی وظیفه دارد در برخی موارد، با إعمال قانون اسباب رشد تولید را فراهم آورد، مانند: گرفتن زمین بلا استفاده از صاحب آن، عدم جواز در اختیار گرفتن زمین بی‌فایده و عدم استفاده مفید از آن، خلع ید کردن کارفرما در صورت ناکارآمدی نسبت به منابع طبیعی، عدم جواز اجاره دادن مال اجاره شده، حرمت گرفتن بهره و سود سرمایه، عدم جواز قمار و سحر و شعبده بازی، مخالفت با ذخیره کردن سرمایه و خروج آن از جریان تولید، تحریم تولیداتی که انسان را از یاد خدا بازمی‌دارد و باعث فرصت سوزی وی می‌شود، عدم جواز تمرکز و انحصار سرمایه در دستان عده‌ای معدود، حرمت واسطه‌گری و دلّالی کردن، به ارث رسیدن اموال شخص به نزدیکان وی موجب تشویق به تولید است، لزوم اطمینان بخشی حکومت به تولیدکننده جهت ادامه روند تولید، تحریم اسراف و تجمّل گرایی، لزوم یادگیری تمام فنون و صنایع، وجوب نظارت دولت بر امر تولید.
۷- جهش تولید باید در راستای حیات بشر باشد و نه افزایش ثروت: طبق دیدگاه مولّف کتاب اقتصادنا، اسلام افزایش تولید را مشروط به عادلانه بودن توزیع و رفاه عمومی و حیات بشر دانسته است. در حقیقت افزایش ثروت یک وسیله است و نه هدف نهایی تولید. اگر سرمایه بدون توجه به حیات انسان افزایش پیدا کند و مردم در خدمت سرمایه باشند، به زودی آن سرمایه به حال بُت در آمده و به جای وسیله بودن، هدف غائی می‌گردد./ محمد حائری شیرازی – پایگاه وسائل
پی نوشت:
[۱] اقتصادنا، ترجمه عبدالعلی اسپهبدی، ص۲۴۶.
[۲] همان، ترجمه محمد کاظم موسوی، ج۱، ص۳۴۹.
[۳] همان، ص۴۰۶.
[۴] همان، ص۴۱۵.
[۵] همان، ص۴۱۶.
[۶] همان، ترجمه عبدالعلی اسپهندی، ج۲، ص۲۵۰.
[۷] همان، ص۲۶۶.
