شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
این پرونده به بررسی مفهوم نشوز در فقه و قانون، ضمانت‌های اجرایی آن در فقه و قانون، حدود و ثغور این مفهوم نشوز، وضعیت نشوز در زنان و مردان، بررسی آیات و روایات موجود و… می‌پردازد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، تمکین و نشوز یکی از مباحث حقوق خانواده است. تمکین به معنای انجام وظایف زناشویی و نشوز، نقطه مقابل آن است. نشوز اصطلاحی است از فقه و حقوق اسلامی به معنای تمکین نکردن، عدم انجام وظایف زناشویی، نافرمانی عام و خاص از سوی هر یک از زوجین.
«مهرخانه» در این پرونده به بررسی مفهوم نشوز در فقه و قانون، ضمانت‌های اجرایی آن در فقه و قانون، حدود و ثغور این مفهوم نشوز، وضعیت نشوز در زنان و مردان، بررسی آیات و روایات موجود و… می‌پردازد. عناوین این پرونده عبارتنداز:
تمکین و نشوز به چه معناست. اهمیت نهاد خانواده و تنظیم روابط زوجین بر کسی پوشیده نیست. یکی از موارد اساسی و پراهمیت در تنظیم روابط زوجین، پرداختن به مسأله تمکین و نشوز زوجین است. در نظام‌های مردسالار و تفکرات قرون وسطایی، تفکر غالب در مورد خانواده و روابط زوجین، تفکرات کام‌جویانه بوده و اصولاً زن را وسیله تلذذ جسمانی مرد دانسته و برای زن حقی در مقابل مرد قایل نبوده‌اند. در نظام خانوادگی مبتنی بر آموزه‌های اسلام برخلاف نظام‌های گذشته، برای زن ارزش قائل شده و حقوق خاصی برای او در نظر گرفته شده است، اما یکی از مسائل پرابهام درباره حقوق زنان در اسلام، مسأله نشوز و تمکین زوج و زوجه است. در مورد نشوز و تمکین، گاه این تلقی وجود دارد که تنها زن در مقابل مرد تکلیف دارد و مرد عاری از مسئولیت است و واژه تمکین و نشوز صرفاً در مورد زوجه استفاده شده است؛ و برخی نیز از این سخنان، در جهت محدودیت حقوق زنان در اسلام و ترویج فرهنگ مردسالاری استفاده می‌کنند؛ به همین دلیل نویسنده در این یادداشت به سراغ روشن‌شدن مفهوم تمکین و به‌ویژه نشوز می‌رود تا دیدگاه فقه اسلامی را در زمینه مفهوم نشوز، و چگونگی تحقق آن درباره زوج و زوجه بیان کند.
نشوز در روایات. در متون روایی، احادیثی که در خصوص نشوز زن وارد شده‌اند به حقوقی اشاره دارند که اگر استیفا نشوند زن ناشزه محسوب شده و حق نفقه او ساقط می‌شود. در این‌باره سه روایت وجود دارد که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرند تا ضابطه کلی در تحقق نشوز زن مشخص گردد.
نشوز زوج در فقه. در فقه اسلامی در باب مفهوم نشوز و به‌ویژه نشوز زوجه مطالب بسیاری بیان شده و به تعریف، مصادیق این نوع نشوز و ضمانت اجراهای موجود برای زوج به هنگام نشوز همسرش به نحو مبسوط پرداخته شده است، اما در باب نشوز زوج، با وجود آیه‌ای در این باب، اختلاف‌نظرهایی میان فقهای امامیه درباره ناشزبودن زوج و این مفهوم دیده می‌شود. برخی از فقهاء نشوز زوج را پذیرفته، اما تعاریف متعددی از آن ارائه داده‌اند و برخی از ایشان تمایل چندانی به پذیرش این مفهوم نشان نداده و گویی تنها نشوز را برای زوجه دانسته‌اند و زوج را از آن مبری می‌دانند.
نویسنده در این یادداشت قصد دارد به این پرسش که آیا مفهوم نشوز زوج در ادبیات فقهی موجود است یا خیر؟ و اگر چنین است، نشوز زوج و مصادیق مهم آن کدام است؟ پاسخ دهد.
اذن شوهر در خروج زن از منزل. یکی از حقوقی که اسلام برای مرد به‌عنوان رییس خانواده به رسمیت شناخته، این است که زن بدون اذن او از منزل خارج نشود. وجود چنین حقی برای مرد در گذشته چندان پرسش‌برانگیز نبوده، اما به‌مرور که حضور زنان در عرصه‌های مختلف پررنگ‌تر شد، این مسئله با پرسش‌های مختلف مواجه گردید؛ نظیر این‌که آیا زن به‌طور مطلق و در هر زمینه‌ای برای خروج از منزل باید از شوهر خویش اذن داشته باشد و خروج او بدون اذن و رضایت شوهر جایز نیست؟ یا برخی موارد از این حکم استثناء است؟ در صورت استثنابودن، مواردی که زن می‌تواند بدون اذن شوهر از منزل خارج شود، چیست؟ در ادامه نویسنده با استناد به ادله وارده و بررسی آرای فقها، به تبیین این مسئله در دو حیطه رفت‌وآمد و مسافرت زوجه می‌پردازد.
قانون از نشوز زنان چه می‌گوید؟ در روابط زوجین، حکومت قانون و قرارداد کمتر مصداق معنایی می‌یابد، اما ناچار قانون‌گذار بنا به ضرورت در حوزه خانواده و روابط زوجین، وارد شده و حد و مرز وظایف و حقوق هریک از طرفین را مشخص کرده است. برخی از این قوانین جنبه پیش‌گیرانه داشته و در جهت حفظ کیان خانواده بوده، و برخی دیگر نیز در جهت حل و فصل اختلافات پیش‌آمده است.
از جمله مواردی که باعث حفظ کیان خانواده است و علاوه بر آن، جنبه اخلاقی و همچنین جنبه قانونی دارد، ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی است. این ماده به صراحت و اطلاق بیان داشته است که زن و شوهر مکلف به «حسن معاشرت» با یکدیگر هستند. از دل همین «حسن معاشرت»، یک‌سری حقوق و تکالیف برای زوج و زوجه بیرون می‌آید. در صورت خروج از حسن معاشرت و عدم انجام تکالیف مربوطه، اصطلاح فقهی و حقوقی «نشوز» در مورد هریک از زن و مرد قابل تحقق است. در این‌صورت در محاکم قضایی، زن «ناشزه» بوده و دعاوی علیه او تحت عنوان الزام به تمکین مطرح شده و مرد نیز «ناشز» لقب گرفته و دعاوی علیه او تحت عنوان الزام شوهر به پرداخت نفقه و یا الزام به اقامه تکالیف قانونی چون حق مضاجعت و یا حق قسم و… مطرح می‌گردد. نویسنده در این یادداشت به وضعیت حقوقی عدم رعایت حسن معاشرت توسط زوجه و یا اصطلاحاً نشوز زوجه و آثار حقوقی آن می‌پردازد.
قانون از نشوز مردان چه می‌گوید؟ تمکین و نشوز یکی از مباحث حقوق خانواده است. تمکین به معنای انجام وظایف زناشویی و نشوز، نقطه مقابل آن است. نشوز اصطلاحی است از فقه و حقوق اسلامی‌به معنای تمکین‌نکردن، عدم انجام وظایف زناشویی، نافرمانی عام و خاص از سوی هر یک از زوجین؛ اصطلاح تمکین و نشوز غالباً نسبت به زن به کار می‌رود و آثار آن در مورد زن، منظور نظر فقیهان و حتی حقوق‌دانان بوده است. یعنی از تمکین و نشوز زن سخن می‌گویند نه مرد.
این در حالی است که زن و شوهر حقوق متقابل دارند؛ همان‌طور که مرد برعهده همسرش حقوق، خواسته‌ها و توقعاتی دارد، زن هم حقوقی بر گردن شوهرش دارد و این یک مطلب عقلی و شرعی است و در روایات متعدد بدان تأکید شده است. در «جامع‌المدارک» آمده است: «نشوز همان سرکشی هر یک از زن و مرد از فرمان دیگری است، در آن اموری که اطاعت در آن موارد بر آنان واجب است. پس هرگاه از زن نشانه‌های نافرمانی آشکار شد، شوهر او را موعظه می‌کند، اگر مؤثر نشد، در بستر از او دوری می‌کند؛ بدین صورت که در بستر به زن پشت می‌کند و اگر اثر نکرد، به‌گونه‌ای ملایم و خفیف که امید فرمان‌برداری زن برود، او را می‌زند.»
بررسی آیه ضرب/ دلیل یک راه حل. در نگاه کلی به مجموعه آیات و روایاتی که پیرامون زن و خانواده در آیین اسلام وجود دارد به نظر می‌رسد از منظر این آیین، جایگاه زن و خانواده جایگاهی خاص و ارزشمند است، اما با صرف‌نظر از این نگاه کلی، برخی زوایای آموزه‌های این آیین هر از گاهی محملی برای دیدگاه‌های پرچالش و حتی ضد و نقیض می‌گردد؛ تا جایی که در مقابل دیدگاه توأم با رأفت اسلام نسبت به زن و نقش‌های خطیر او، برخی بر این باورند که اسلام نگاهی سخت و خشن نسبت به زن داشته و به ظرایف روحی و حتی جسمی او نظر نداشته و چه بسا پاره‌ای تعالیم اسلام موجب رنجش روح و جسم زن به عنوان موجودی سراسر مهر و عاطفه می‌گردد؛ در مقابل این انگاره، برخی از صاحب‌نظران نیز با تعمق در آیات و روایاتی که حول چنین موضوعاتی صادر شده است بر آن شده‌اند تا گره از این مسایل گشوده و اذهان را به درک صحیح چنین مضامینی راهنما باشند. از جمله این موضوعات، مسأله نشوز زن است که همواره بر محملی از مباحثات پرچالش استوار و به کرات، موضوع مناظرات گوناگون بوده است. نویسنده در این مجال برآن است تا این موضوع را نگاهی دوباره افکنده و در پی پاسخ این سؤالات که:
هرگاه زنی به هر دلیلی از انجام وظایف زندگی مشترک امتناع ورزد، آیین مقدس اسلام چه راه‌حلی را پیش‌بینی کرده است؟
آیا راه‌حل ارایه شده به‌گونه‌ای است که بتواند با حفظ ارزش و منزلت طرفین به حل مشکل منجر گردد؟ آیا در این راه‌حل، ظرایف و لطایف روح زنان در نظر گرفته شده است؟
ضمانت اجرایی برای زن، در برابر نشوز مرد. در طی زندگی مشترک گاه اتفاق می‌افتد که مرد از وظایفی که در برابر همسرش برعهده دارد، سر باز می‌زند؛ در واقع شوهر ممکن است نفقه همسر را پرداخت نکند و یا از تأمین نیازهای جنسی او شانه خالی کند و یا منزل را ترک کرده باشد. ممکن است زنان بسیاری در زندگی زناشویی دچار چنین مشکلاتی از سوی شوهران خود شوند؛ بنابراین سؤالی که در ذهن افراد نقش می‌بندد این است که دین اسلام در شرایط مذکور چه راه‌کاری برای احقاق حقوق زوجه در نظر گرفته است؟ آیا زوجه حق مقابله به مثل با زوج را دارد؟ و یا راه‌کاری در باب احقاق این حقوق، از سوی مراجع قضایی تدبیر شده است؟ و آیا این راه‌کارها از ضمانت اجرایی نیز برخوردار هستند یا خیر؟
این مسأله به جهت شکایاتی که امروزه در دادگاه‌ها فراوان دیده می‌شود، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ لذا نویسنده در این یادداشت به دنبال بررسی راه‌کارهای دینی و ضمانت اجرایی آن در رابطه با نشوز مرد است.
ضمانت‌های اجرایی برای مرد در هنگام نشوز زن. خداوند حکیم با احاطه بر تفاوت‌‌های تکوینی زن و مرد، برای هر یک از زوجین وظایف و مسئولیت‌هایی را مقرر فرموده است تا نظام خانواده به عنوان بنیادی‌ترین نظام جامعه به نحو احسن اداره شود. از جمله این‌که مرد وظیفه پرداخت مهر و نفقه را دارد و در عوض، حق مدیریت و سرپرستی خانواده به او داده شده و زن موظف به اطاعت از او خصوصاً در محدوده امور زناشویی است. حال این سؤال قابل طرح است که آیا صرف تعیین این وظایف برای نیل به مقصود شارع یعنی حفظ و اداره نظام خانواده کافی است؟ اگر هر یک از زوجین از انجام وظایف و مسئولیت‌هایی که شرعاً برعهده او نهاده شده است، سر باز زند و بنا بر اصطلاح، نشوز از جانب او تحقق یابد، چه راهی برای الزام به انجام آن وظایف وجود دارد؟ اگر زن برای ارضای خواسته‌های تجمل‌گرایانه، مرد را تحت فشار قرار دهد یا از تمکین امتناع کند، و یا مرد از انجام وظایف مدیریتی و پرداخت نفقه و مهر عصیان نماید یا بی‌مسئولیت باشد، تکلیف چیست؟ مسلماً شارع در این خصوص ساکت نبوده و تنها به تعیین وظایف بسنده نکرده است، بلکه ضمانت‌های اجرایی برای تخلف و عدم انجام این تعهدات در نظر گرفته است. آن‌چه مورد بحث نگارنده در این نوشتار است، بررسی ضمانت‌های اجرایی است که در شرع برای نشوز و نافرمانی زوجه در نظر گرفته شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای مشاهده مطالب این پرونده به اینجا مراجعه کنند.
