شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: موضوع استهلال و احراز حلول ماه قمری برای به جا آوردن تکالیف دینی امری ضروری است؛ از این رو، بحث و بررسی پیرامون این موضوع اهمیت زیادی دارد. در این نوشتار که مطابق نظرات حضرت آیتالله جوادی آملی است، سعی شده است تا نحوه شکل‌گیری هلال ماه و شرایط استهلال و موضوع اثبات اول ماه، با مبانی فقهی و وضعیت رؤیت‌پذیری هلال ماه‌های رمضان و شوال بیان شود.
اغلب مذاهب اسلامی رؤیت هـلال را مهم‌ترین نشانه شروع ماه قمری می‌دانند و بر همین اساس نسبت به آن حساس هستند. حدیث «صُومُوا لِرُؤْیتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْیتِهِ؛ روزه بگیرید با رؤیت آن [هلال] و افطار کنید [درعید فطر] با رؤیت آن»، فـقها را بـرآن داشته است تا در موضوع رؤیت دقیق شوند و جهت استهلال ماه مبارک رمضان و شوال بویژه سفارش اکید نمایند، به گونه‌ای که بعضی فتوا بر وجوب کفایی آن نیز داده‌اند.
نحوه شکل‌گیری هـلال
زمین در فضا به دور خورشید و ماه نیز به دور زمین گردش می‌کند. مدار حرکت زمین به دور خورشید، دایرهالبروج نام دارد؛ ولی مدار مـاه بـه دور زمـین بر دایرهالبروج منطبق نیست و با آن ۵ درجه اختلاف دارد. این اختلاف اندک، آثار گوناگونی دارد؛ از جمله اینکه هر ماه پدیده‌های خورشیدگرفتگی و ماه‌‌گرفتگی روی نـمی‌دهد.
در مدار گردش ماه به دور زمین حالت‌های مختلفی وجـود دارد کـه شکل سطح روشن ماه، با توجه به محل آن در مدار و وضعیت دید ناظر تغییر می‌کند. به همه حالت‌های مـمکن در رؤیـت شـکل ظاهری ماه «اهله ماه» می‌گویند. مهم‌ترین این حالت‌ها عبارتند از:
حـالت محاق (مقارنه): در این وضعیت تمام سطح مقابل با زمین تیره و تار است و ماه در صفحه عبور‌کننده از مراکز زمـین و خـورشید، بـین زمین و خورشید قرار دارد.
هلال: پس از حداقل ۱۰ ساعت از مقارنه در بهترین حالت و ۱۵ ساعت در بـدترین وضـعیت و با حداقل ۷ درجه جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید، نخستین و نازک‌ترین هلال تشکیل شده و کم‌کم هلال ضـخیم‌تر مـی‌شود.
تـربیع اول: حدود روز هفتم، وضعیت ماه طوری است که ۵۰ درصد سطح ماه روشن اسـت و شـکل آن بـه صورت نیمه دیده می‌شود.
تثلیث اول: حدود روز دهم، ۷۵درصد سطح ماه روشن است و باز هـم سـطح مـاه روشن‌تر خواهد شد.
بدر (ماه کامل): حدود روز چهاردهم، سطح ماه کاملاً روشن شده و هلال مـاه صد درصد خواهد بود.
تثلیث دوم: حدود روز هجدهم، ۷۵ درصد سطح ماه روشن و هلال در سحرگاه و در روز نـیز دیـده مـی‌شود.
تربیع دوم: حدود روز بیست و دوم، وضعیت ماه طوری است که ۵۰ درصد سطح ماه روشن اسـت و مجدداً ماه به صورت نیمه دیده می‌شود.
هلال آخر ماه: در روزهای پایانی ماه قـمری و در حـدود روز بـیست و ششم از سن ماه.
عوامل تأثیرگذار بر رؤیت هلال
هلالی کـه در آسـمان وجود دارد، چگونه است و در چه شرایطی بهتر دیده می‌شود؟ دانشمندان علم نجوم شرایط و عوامل نجومی مهمی را در رصد هـلال مـعرفی کرده‌اند که مهم‌ترین آنان عبارتند از:
الف) سن هلال حداقل باید بیش از۱۰ ساعت بـاشد.
ب) جـدایی ماه از خورشید باید بیش‌تر از ۷ درجه باشد (حـد دانـژون).
ج) اخـتلاف سمت ماه و خورشید در زمان غروب خورشید زیـاد بـاشد.
د) ارتفاع ماه در لحظه غروب خورشید زیاد باشد. هرچه این ارتفاع بیش‌تر باشد، مـاه دیـرتر غروب می‌کند. در این صورت مـاه در مـنطقه‌ای تاریک‌تر از آسـمان حـاضر می‌شود و از خورشید بیش‌تر فاصله می‌گیرد که بـه نـوبه خود به بزرگی و درخشندگی هلال می‌افزاید.
ه) مکث ماه؛ حداقل زمان لازم بـرای رؤیـت با چشم غیر مسلح حدود ۳۰دقـیقه است.
و) زاویه توجیه هلال بـا افـق؛ برای رصد و گزارش نتیجه هلال لازم است مشخص شود که سمت تحدب هلال بـا افـق چه زاویه‌ای می‌سازد. به ایـن زاویـه، زاویـه توجیه هلال بـا افـق می‌گوییم.
ز) هرچه به مـناطق جـنوبی و غربی زمین برویم، شرایط دیدن هلال بهتر خواهد شد و ارتفاع ماه افزایش خواهد یافت؛ زیرا ماه نسبتاً بـه زمـین نـزدیک‌تر اسـت و تغییر موقعیت در چـشم‌انداز ماه تأثیرگذار است. از طرف دیگر، هرچه به غرب برویم، خورشید دیرتر غروب می‌کند، لذا ماه نیز دیـرتر غـروب کرده و در این فاصله زمانی به شرایط بهتری مـی‌رسد.
ح) عـوامل مـحیطی (ابـر، دمـا، فـشار و رطوبت، وجود گرد وغبار).
ط) قدرت ابزار اپتیکی (در صورت لزوم استفاده از ابزار)؛ ابزار اپتیکی قوی مانند تلسکوپ، دوربین دو چشمی یا تک چشمی، ابزارهای جهت‌یابی و غیره، همه و همه باید قـبل از رصد کردن بازبینی شوند و نسبت به صحت عملکردشان اطمینان حاصل شود، بخصوص نسبت به کیفیت اپتیکی ابزار و دقت درجه‌بندی‌های آن باید بسیار حساس بود.
ی) قدرت تفکیک چشم ناظر؛ اینکه راصـد از لحـاظ دید چشمش چقدر توانایی دارد، در رؤیت مؤثر است.
ک) اطمینان‌پذیری حواس و چشم؛ هلال باید چندبار و در حد چند ثانیه رؤیت شود. برای حصول اطمینان توصیه می‌شود چندبار چشمان خود را باز و بسته نـمایید و روی تـصویر متمرکز شوید.
راه‌های ثابت شدن اول ماه
این بخش بـر اسـاس نـظرات حضرت آیتالله جوادی آملی است.
اول: خود انـسان ماه را ببیند. ممکن است سؤال شود: آیا رؤیـت بـا چشم مسلح (دوربین یا تلسکوپ) نیز شرعاً حجیت دارد؟
نظر ایشان مثبت است.
دوم: عده‌ای که از گفته آنان یقین پیدا می‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم، همچنین است هر چیزی که بواسطه آن یقین پیدا شود.
سوم: شهادت: یعنی دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم، ولی اگر صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند، اول ماه ثابت نمی‌شود.
چهارم: سپری شدن سـی روز از ابـتدای مـاه قبل: اگر از ماه قبل ۳۰ روز گذشته باشد، روز بعد به طور یقین اول ماه خـواهد بـود.
پنـجم: حکم حاکم: حاکم شرع حکم کند که اول ماه است. در این صورت حتی کسی که از او تـقلید نـمی‌کند نـیز باید به حکم او عمل نماید. مگر آنکه خلاف حکم حاکم ثابت شود.مثلاً علم داشته باشیم دو عادلی که نزد حاکم به دیدن ماه شهادت داده‌اند، فاسق بوده‌اند یا حکم حاکم برخلاف مبنای خود اوست.
مبنای فقهی اختلاف در رؤیت هلال
در شریعت اسـلام بـخشی از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مبتنی بـر رؤیت هلال است، چـنانکه روزه مـاه رمضان، مراسم حج، تعیین روز عـرفه و عـید قربان، شب قدر و عید فطر، همگی به این امر وابسته است. همین امـر سـبب شده است تا به‌دلیل اخـتلاف‌نـظر میان مذاهب اسـلامی و حـتی میان مراجع تقلید در بـاب رؤیـت هلال، اختلافاتی میان مسلمانان در مسائلی چون آغاز ماه رمضان و روز عید فطر و نیز عید قـربان پدیـد آید و کشورهای اسلامی، روزه ماه رمضان را بـا اخـتلاف آغاز و بـه پایـان رسـانند. این اختلاف گاه چـنان بوده است که بحث‌هایی را نیز برانگیخته است.
در زمان نبی گرامی اسلام هم گاهی مسلمانان‌برسر این موضوع با هم اختلاف نظر داشتند و با رجوع به حضرت، اختلاف بین آنان بر طرف می‌گشت؛ اما پس از آن حـضرت چنین مرجع مورد اتفاقی وجود نداشت؛ بلکه در زمان خلفای راشدین در مسائل مهم، شخص خلیفه با مشورت دیگران یا بدون مشورت حرف آخر را می‌زد و با گفتار او عملاً اختلاف مرتفع می‌شد. بـنابراین، اخـتلاف در مسائل فقهی موضوع جدیدی نیست و به طور طبیعی این موضوع درباره استهلال نیز صادق است؛ به گونه‌ای که شیخ طوسی (در کتاب «تهذیب») نقل کرده است:
در دوران حکومت امیرمؤمنان علی(ع)مـردم پس از ۲۸روز روزه، هـلال ماه شوال را مشاهده کردند. امام(ع) به جارچیان دستور داد به مردم اعلام کنند که ماه رمضان ۲۹روزه است و یک روز روزه قضا بگیرند.
امروزه نیز عوامل مـتعددی مـوجب اختلاف در باب رؤیت هلال شـده اسـت. در میان فقهای شیعه آنچه سبب اختلاف نظر شده، آن است که برخی به وحدت افق اعتقاد دارند و می‌گویند: چنانچه در یک منطقه از جهان، هلال ماه رؤیـت شـود، برای تمام مناطق مـعتبر اسـت و آغاز ماه رمضان به حساب می‌آید؛ اما بنا به دیدگاهی که معتقد به اختلاف افق است و مناطق جغرافیایی را برحسب عرض و طول به مناطق متقارب و متباعد یا هم افق و غیر هـم افـق تقسیم می‌کند، در صورت رؤیت هلال در هر منطقه‌ای، این رؤیت تنها برای مناطق هم افق آن معتبر خواهد بود.
علاوه بر این، عده‌ای از فقها رؤیت هلال با چشم غیرمسلح را برای اثبات رؤیـت لازم مـی‌دانند و رؤیت هـلال با چشم مسلح را معتبر نمی‌شمارند. همین امر نیز یکی از عوامل اختلاف در بحث آغاز رمضان و هلال عید فـطر شده است.
این اختلاف میان علمای عامه نیز وجود دارد. حنفی‌ها، مـالکی‌ها و حـنبلی‌ها قـائل به ثبوت رؤیت هلال برای تمام نقاط عالم در صورت رؤیت در یک نقطه هستند و شافعی‌ها معتقدند اگر رأی فـقها مـختلف باشد، رؤیت هر ناحیه برای همان ناحیه حجت است.
آیا رؤیت با چشم مـسلح (دوربین و تلسکوپ) در حالی که همان هلال با چشم غیر مسلح رؤیت نمی‌شود، اول ماه را ثابت می‌کند؟
جواب مثبت است. همان گونه که عینک به چشم ضعیف کمک می‌کند، بنابراین مشاهده هلال از پشت دوربین یا تلسکوپ که در آسان دیدن مؤثرند نه در اصل دیدن موجب ثبوت اول ماه است.
آیا باید عملاً رؤیت هلال صورت بگیرد یا محاسبات نجومی که رؤیت‌پذیری یا رؤیت نشدن را در صورت صاف بودن هوا پیش‌بینی می‌کنند، برای اثبات اول ماه کافی است؟
در این خصوص آیتالله جوادی آملی می‌فرماید: اگر انسان از گفته آنها به یقین برسد، باید به آن عمل کند.
اگر در محل سکونت خود نتوانستیم هلال را ببینیم و در جـای دیـگری از دنـیا شاهدانی بر رؤیت هلال داشتیم، آیا با شهادت آنها اول ماه ثابت می‌شود؟
پاسخ ایشان به این سؤال این است که؛ اگـر در شـهری اول ماه ثابت شود، بـرای مردم شهر دیگر فایده ندارد، مگر آنکه آن دو شهر به هم نزدیک باشند، یا انسان بـداند کـه افق آنها یکی است.
سؤال دیگر این است که: آیا اتحاد افق در رؤیت هلال شرط است یا خیر؟
پاسخ ایشان این است که: رؤیت هلال در شهرهایی که در افق متحد یا نـزدیک بـه هم هستند یا در شهرهایی که در شرق واقع شده‌اند، کافی است.
نویسنده: حجت‌الاسلام مهدی رضایی، مسئول دفتر آیتالله جوادی آملی در تهران
