شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی راه‌های متعدد و بعضاً پرخطر برای تحدید نسل و پیشگیری از بارداری در جامعه رواج پیدا کرده است. موضوع سقط جنین در تمام جوامع به‌منزله یک معضل اجتماعی تلقّی می‌شود به‌طوری که سلامت خانواده و جامعه را با مشکل مواجه کرده است. از این جهت بررسی این راه‌ها و بررسی موارد جواز سقط جنین نیاز به بحث همه جانبه، موضوع شناسی و روشن شدن احکام تکلیفی و وضعی مرتبط با خود را دارد که حجت‌الاسلام سید محسن مرتضوی در کتاب جدید خود به مباحث استدلالی و اجتهادی آن پرداخته است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، از جمله وظائف خطیر فقه پویا و غنی شیعه، پاسخ دادن به مسائل نوپیدا و موضوعات جدیدی است که جامعه اسلامی به آن نیاز پیدا کرده است و عالمان و فقیهان شیعه نیز همواره در اعصار مختلف با تلاش‌های علمی و مجاهدت‌های خستگی‌ناپذیر خود به این مهم پرداخته‌اند.
از مسائل و موضوعات جدید و محل ابتلاء امروز جوامع بشری و به‌خصوص جامعه اسلامی دو موضوع راه‌های پیشگیری از بارداری و سقط جنین است. گرچه نظر دین مبین اسلام همواره بر تشویق و تأکید بر تکثیر نسل بوده است ولی از آن طرف اجازه تحدید نسل و کنترل آن را هم به خاطر اغراض مختلف خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داده است و امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی راه‌های متعدد و بعضاً پرخطر برای تحدید نسل و پیشگیری از بارداری و انعقاد نطفه همانند انواع داروها، عمل‌های جراحی و به‌کارگیری وسائل ضدبارگیری و جاگذاری آن‌ها در بدن وجود دارد که باید حکم استفاده از این راه‌ها را از منظر فقه اهل‌بیت (ع) مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
سید محسن مرتضوی در پژوهش خود با عنوان «پیشگیری از بارداری و سقط درمانی در آیینه فقه» ضمن اثبات اصل مشروعیت تحدید نسل به‌طور تفصیلی وارد یک‌یک این راه‌ها و روش‌های جدید پیشگیری از بارداری شده و احکام شرعی مرتبط با هریک را مطرح نموده است.
همچنین موضوع سقط جنین امروزه در تمام جوامع به‌منزله یک معضل اجتماعی تلقّی می‌شود به‌طوری که سلامت خانواده و جامعه را با مشکل مواجه کرده است، بر اساس آمارهای جهانی سالیانه حدود ۲۱۰ میلیون بارداری در سراسر جهان شکل می‌گیرد که حدود ۴۶ میلیون از این موارد (۲۲ درصد) آن به دلایل مختلف سقط می‌شوند؛ و سقط‌های غیرقانونی و غیربهداشتی به خاطر عللی همچون مخفی نمودن روابط نامشروع و گریز از بارداری ناخواسته و مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیار رائج و شایع شده است و آمارهای غیررسمی نشان می‌دهد که در کشور خودمان ایران بیش از ۲۵۰ هزار سقط غیرقانونی در سال انجام می‌پذیرد و این امر موجب بسیاری از بیماری‌های بهداشتی و به خطر افتادن سلامت مخصوصاً در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم شده است و علیرغم همه تلاش‌هایی که دانشمندان و خیر اندیشان جهت جلوگیری یا کاهش آن داشته‌اند نتیجه مطلوبی حاصل نشده است.
دین اسلام نیز اهمیت و حرمت ویژه‌ای برای انسان از بدو خلقت‌اش حتی در مرحله نطفه بودن قائل شده است و از همان مرحله آغازین پیدایش احکام ویژه‌ای برای حفظ حیات جنین وضع نموده است لذا در شریعت مقدس اسلام اسقاط جنین مطلقاً گرچه نطفه یک روزه باشد حرام شده است و برای از بین بردن آن در هر مرحله از انعقاد نطفه تا زمان تولد مجازات سنگینی جعل نموده است. از این جهت این موضوع و بررسی موارد جواز سقط جنین نیاز به بحث همه جانبه، موضوع شناسی و روشن شدن احکام تکلیفی و وضعی مرتبط با خود را دارد.
نگارنده سعی کرده است با استفاده از منابع دست اول روایی و فقهی، مباحث استدلالی و اجتهادی حول این موضوع را به‌تفصیل مطرح نماید. طبعاً پس از مشخص شدن احکام شرعی و ابعاد مختلف این مساله، نیاز جدی به فرهنگ‌سازی آن در سطح جامعه اسلامی توسط علما، مبلغان دینی و عموم مردم متدین خواهیم داشت تا احکام نورانی و سعادت بخش اسلامی در جامعه اسلامی نهادینه شود.
مباحث کتاب، بخش‌ها و فصل‌ها
این کتاب در سه بخش و یک خاتمه تنظیم شده است: در بخش نخست مبحث «مشروعیت تحدید نسل در اسلام (مطلوبیت تکثیر نسل در اسلام، جواز و مشروعیت تحدید نسل، مروری بر سیاست کنترل جمعیت در ایران، سیاست‌های کلی جمعیت» مورد بحث قرار گرفته است، در بخش دوم «حکم شرعی راه‌های مختلف پیشگیری از بارداری (عزل و استفاده از وسایل جلوگیری‌کننده از ورود منی به رحم، استفاده از داروهای گیاهی و شیمیایی، حکم استفاده از آی یو دی و نظرات مراجع، بستن لوله‌ها به‌وسیله عمل جراحی و بررسی نظرات فقها، برداشتن رحم یا تخمدان زن» مطرح شده است و در بخش سوم نیز به «احکام وضعی و تکلیفی مرتبط یا سقط جنین و سقط درمانی (مفاهیم و کلیات، حکم تکلیفی سقط جنین، احکام وضعی مرتبط با سقط جنین» پرداخته شده است؛ و نیز در قسمت خاتمه موضوعاتی همچون بحث مهم «ملاک در ولوج روح» و «مجوزات معاینات پزشکی مشتمل بر حرام» و «تجهیز و دفن جنین سقط شده» بررسی شده است.
بررسی نظر آیت‌الله تبریزی (ره) در حرمت عقیم‌سازی
مؤلف در بخش دوم از کتاب، نظر مرحوم آیت‌الله تبریزی در حرمت عقیم‌سازی را بررسی می‌کند و می‌آورد: اکثر فقها قائل به حرمت مطلق عقیم‌سازی شده‌اند اما مرحوم آیت‌الله تبریزی در حرمت عقیم‌سازی قائل به‌تفصیل شده‌اند مبتنی بر اینکه اگر شخص فرزندان زیادی دارد عقیم‌سازی برای او حرام نیست ولی اگر صاحب فرزندان زیادی نیست، عقیم‌سازی برای او حرام است.
وجهی که ایشان برای فتوای خود ذکر کرده در حرمت اضرار به نفس بر این مبنا است که اضرار به نفس اگر به مرتبه ضرر واضح و جنایت بر نفس برسد، حرام است و در صورتی که شخص فرزندی ندارد و اقدام بر عقیم کردن خویش می‌کند، در این صورت عنوان جنایت بر نفس و ظلم بر نفس صادق است، ولی در صورتی که شخص فرزندان زیادی داشته باشد و اقدام بر عقیم‌سازی کند، عنوان جنایت بر نفس صادق نیست.
ولی اشکال به فرمایش ایشان این است که اولاً مدرک و مستند حرمت عقیم‌سازی منحصر در وجه اول که ضرر و جنایت بر نفس باشد، نیست بلکه وجه دوم که ادله حرمت تغییر خلقت بود، نیز تام بود، همچنین ادله جعل دیه بر از بین بردن قوه تناسلی و کشف حرمت از آن‌ها نیز مورد قبول بود که این ادله دلالت بر حرمت عقیم‌سازی به نحو مطلق می‌کنند. ثانیاً اگر عقیم‌سازی جنایت و ظلم بر نفس باشد، در صدق آن فرقی بین وجود فرزندان زیاد و نبود آن نمی‌باشد، چون اگر چه شخص فعلاً بچه‌های زیادی دارد ولی تضمینی وجود ندارد و احتمال از بین رفتن آن‌ها در آینده وجود دارد، به‌اضافه اینکه در صدق عنوان ضرر و جنایت بر نفس وجود غرض عقلایی دخیل نیست، بلکه غرض عقلایی فقط توجیه کننده عمل است و در عقیم‌سازی به خاطر نقص در بدن، عنوان جنایت و ظلم بر نفس صادق است اگر چه وجود فرزندان زیاد می‌تواند توجیه کننده این اقدام باشد، ولی تافی عنوان جنایت و نقص بر بدن نمی‌باشد.
دیدگاه فقها درباره زمان ولوج روح
مرتضوی همچنین در بخشی به تبیین دیدگاه فقها درباره زمان ولوج روح می‌پردازد: در رابطه با زمان ولوج روح سه دیدگاه وجود دارد: نظریه اول که مشهور فقها می‌گویند این است که ولوج روح بعد از چهار ماهگی می‌باشد. نظریه دوم این است که ولوج روح بعد از پنج ماهگی است که مرحوم شیخ صدوق و آیت‌الله خویی، این نظر را فرموده‌اند. نظریه سوم این است که زمان واقعی ولوج روح چهار ماهگی نیست و زمان خاصی برای آن معین نشده است بلکه اگر از راه علائمی حرکات ارادی جنین کشف بشود، می‌توان قبل از چهار ماهگی مثلاً اواخر ماه سوم یا بعد از آن نیز قائل به ولوج روح شد. منشأ اختلاف در اقوال، اختلاف روایات و احادیث وارده و ملاحظه تحقیقات و نظر متخصصین و اهل خبره می‌باشد.
نویسنده پس از بررسی مدارک نظریات در نتیجه و جمع‌بندی بحث می‌آورد: می‌توان از نظر ادله به همان روایت پنج ماهگی استدلال نمود و روایات چهار ماهگی نیز منافات با آن ندارد، بلکه آن‌ها دلالت دارد که ولوج روح بعد از اتمام چهارماهگی اتفاق می‌افتد، ولی زمان دقیق آن مشخص نیست پس ملاک همان پنج ماهگی است، منتها اگر از طریق تصویربرداری و آزمایشات پزشکی و نظر متخصصین علم به ولوج روح و حرکت قطعی جنین قبل از اتمام پنج ماهگی پیدا شد، حکم به ولوج روح و ترتب احکام آن می‌شود. همان‌طور که امروزه کارشناسان و متخصصین پزشکی قانونی اتفاق نظر بر ولوج روح در ۱۹ هفتگی جنین نموده‌اند و همین نظر در کشور قانونی شده و به آن عمل می‌شود.
گفتنی است، چندی قبل مراسم رونمائی از کتاب «پیشگیری از بارداری و سقط درمانی در آیینه فقه» با حضور دکتر قاضی‌زاده هاشمی، نائب رئیس اول مجلس شورای اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین کندری، معاون پژوهش حوزه علمیه خراسان، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدوی مهر، مدیر امور فرهنگی آستان قدس رضوی و جمعی از اساتید و فضلا حوزه علمیه و دانشگاه فردوسی و علوم پزشکی مشهد برگزار شد.
قابل‌ذکر است، کتاب «پیشگیری از بارداری وسقط درمانی در آیینه فقه» به قلم حجت‌الاسلام سید محسن مرتضوی پژوهشگر و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه، در ۳۰۴ صفحه و به قیمت ۱۸ هزار تومان از سوی انتشارات حوزه علمیه خراسان روانه بازار نشر شده است و علاقه‌مندان برای تهیه اثر می‌توانند به آدرس مشهد، امام خمینی (ره) بین خیابان ۳۲ و ۳۴، همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۲۰ مراجعه کنند و برای راهنمایی با شماره ۳۲۰۰۸۶۰۹-۰۵۱ تماس حاصل نمایند.
یادآوری می‌شود، «پیشگیری از بارداری و سقط درمانی» ششمین کتاب از مجموعه مسائل مستحدثه پزشکی در آیینه فقه است که بعد از «کالبد شکافی»، «پیوند اعضا و مرگ مغزی»، «شبیه‌سازی انسان» و «قتل از روی ترحم، اتانازی»، «تلقیح مصنوعی» از سوی سید محسن مرتضوی تألیف و به زیور چاپ آراسته شده است.
