شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
رفق و مدارا در روابط اجتماعی در مقابل خُرق و تندی است. رفق و مدارا آیا واجب است یا مستحب؟ در فقه روابط اجتماعی تعبیرات رفق، لِین، مداراه و تعابیر دیگر که در روایات آمده، آیا وجوب را می‌‌رساند؟
به گزارش شبکه اجتهاد، گزیده‌ای از مباحث «اصول و روش‌‌های تربیتی» که توسط آیت الله علیرضا اعرافی در قالب کرسی خارج فقه، با عنوان «فقه تربیتی» اصل قدرت و استطاعت مربی و متربی (رفق و مدارا) برای طلاب حوزه علمیه قم تدریس می‌گردد را در ادامه می‌خوانید.
اشاره به مباحث قبل:
در جلسۀ قبل یک برگشت به ما سبق کردیم و مطالب دیگری [مانند رابطه فقه و اخلاق] بیان شد؛ حال به ادامه بحث خود برمی گردیم. در بحث رعایت حال طرفِ ارتباط و توان دیگری، دو مقام بحث وجود دارد؛
یک مقام، «فقه روابط اجتماعی» و دیگر «فقه تعلیم و تربیت» است؛ رفق و مدارا در هر دو مقام قابل بررسی است.
رفق و مدارا در روابط اجتماعی
رفق و مدارا در روابط اجتماعی در مقابل خُرق و تندی است. هر دو (مدارا و خُرق) در روایات مطرح شده است. برخی از روایات و مصادر آن‌ها در جلسات قبل اشاره گردید. بعد از نقل روایات نیز، چهار مطلب در بررسی روایات اشاره شد.
حکم رفق و مدارا
مطلب پنجم در بررسی روایات این است که رفق و مدارا آیا واجب است یا مستحب؟ در مقابل خُرق و عُنف چه حکمی دارد؟ در فقه روابط اجتماعی تعبیرات رفق، لِین، مداراه و تعابیر دیگر که در روایات آمده، آیا وجوب را می‌‌رساند؟
حکم استحباب رفق
این نرمی و ملاطفت از جلوه‌‌های حُسن خُلق بوده و دارای مراتب است. مجموعه ۳۰ ـ ۴۰ روایت که بیان گردید به طوایفی تقسیم میشود اما مجموع روایات بر وجوب دلالت ندارد.
دسته بندی روایات
الف) بخشی از روایات اشاره به ثواب‌های مترتب بر رفق و مدارا دارد؛ عرض کردیم بیان ثواب اخروی، افاده وجوب نمیکند.
ب) بخشی از آن روایات به آثار دنیوی اعمال و از جمله رفق و مدارا اشاره کرده است؛ اینکه موجب برکت یا افزایش روزی میشود. این آثار هم موجب تکلیف الزامی برای فرد نمی‌‌گردد.
پرسش: اگر ثواب و جزاء به صورت حتمی و حصری بیان شده باشد، چه؟
پاسخ استاد: در هیچ کدام از روایات حصر وجود ندارد. البته در خُرق نکتهای وجود دارد که عرض خواهم کرد.
ج) بخشی از روایات فضیلت، کمال، یُمن، خیر بودن و … را بیان میکند؛ این دسته روایات هم بر وجوب دلالت نمیکند.
د) تعدادی روایت نیز وجود دارد که به صورت مستقل نیاز به بررسی دارد. باید جداگانه خوانده شود و ببینیم چه حکمی از آن به دست می‌‌آید.
بررسی روایات خاص
روایاتی بیان شده که تعبیر «امر» دارد:
روایتی در باب ۴۲ کتاب العشره بحار الانوار آمده است. برخی از این روایات در کتاب وسایل هم آمده است؛ در بحار چنین میباشد:
باب ۴۲ الرفق و اللین و کف الأذى و المعاونه على البر و التقوى حدیث ۱۳؛ «الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ (ع) قَالَ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِنَّا أُمِرْنَا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ بِمُدَارَاهِ النَّاسِ کَمَا أُمِرْنَا بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ». (۱)
این مضمون با چند سند آمده است. دو قرینه بر وجوب در این روایت وجود دارد:
قرینه اول؛ تعبیر «أُمِرْنَا»؛ صیغه و ماده «امر» ظهور در وجوب است و بر وجوب دلالت دارد.
قرینه دوم؛ تعبیر «کَمَا أُمِرْنَا بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ»؛ این بخش تأکید مؤکد حکم وجوبی است؛ زیرا مدارا در ردیف «فرائض» دینی قرار گرفته است؛ امر فرایض دینی، الزامی بوده، پس مدارا هم واجب است.
در مورد سند باید گفت؛ سند نجاشی در این مورد معتبر نیست، ولی سند دیگری هم دارد که آن سند معتبر است. سند دیگر در باب ۸۷ با عنوان «التقیه و المداراه» (۲) آمده است. در این باب بیش از ۱۰۹روایت نقل شده است. روایات این باب در فقه تقریب و روابط بین شیعه و اهل سنت قابل بررسی است و این باب خیلی مهمی است.
حدیث ۱۰۷ از کافی نقل شده که سندش معتبر میباشد. این روایت ممکن است سندهای دیگری هم داشته باشد.
عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ حَمْزَهَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاهِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ». (۳)
استدلال به این روایت همان است که در روایت بالا مطرح شد.
جواب این روایت این است که این روایت مربوط به انبیاء (ع) بوده و در مورد مدارا در مقام تبلیغ و تربیت است نه روابط اجتماعی. با اینکه از اصل «خطابات» به پیامبر اکرم (ص) الغای خصوصیت میشود اما مواردی احتمال قرینیت قوی دارد مبنی بر اینکه خصوصیت دارد و ملغی نمی‌‌شود.
در اینجا احتمال اینکه مدارا از جایگاه تبلیغ و تربیت باشد، قوی است لذا از حیث روابط اجتماعی الغای خصوصیت نمی‌‌شود؛ بعید است الغای خصوصیت شود. احتمال «خصوصیت» کاملاً بر جسته است. این روایت از همان روایات خاص است. تعبیر «أَمَرَنِی» قرینه است مبنی بر اینکه روایت بیانگر مقام نبوت بوده و در فضای تبلیغ صادر شده است. قرینیّت آن این است که می‌‌فرماید: «إِنَّا أُمِرْنَا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ» یعنی در مقام نبوت نظر دارد. این روایت را در بحث از مدارا در مقام تربیت و تبلیغ مجدد بررسی خواهیم کرد که آیا بر وجوب دلالت میکند یا خیر؟ بنابراین این روایت از مدارا در روابط اجتماعی بیرون است.
پرسش: تعبیر «کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ» می‌‌رساند که مأمورٌ به، از امور الزامی باشد؛ با توجه به مشبّهٌ به که جنبۀ عمومی دارد و دستورالعمل عمومی است.
پاسخ استاد: این که می‌‌فرمایید، نکتهای است اما الغای خصوصیت نیاز به قرینه قاطع دارد. این روایت و آیاتی مانند «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک» (۴) در مقام تاثیرگذاری پیامبر (ص) بر غیر وارد شده است.
البته نوعی قرینیّت در تحلیل تفسیری مرحوم مجلسی (ره) وجود دارد؛ ایشان می‌‌فرماید: مراد از فرائض عبارت است از:
۱ـ صلوات خمس؛
۲ـ مطلق واجبات؛
۳ـ گاهی هم تعبیر فرائض بر غیر واجبات اطلاق شده است.
در جمع بندی می‌‌توان گفت: روایت دال بر وجوب رفق و مدارا در مطلق ارتباطات نیست.
تعبیر دیگر که ممکن است مورد استشهاد قرار بگیرد در روایت ۱۹ باب ۴۲ از کتاب العشرۀ بحار وارد شده است.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «لِأَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ کُفَّ أَذَاکَ عَنِ النَّاسِ فَإِنَّهُ صَدَقَهٌ تَصَدَّقُ بِهَا عَلَى نَفْسِکَ». (۵)
در ادامه آورده است؛
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَا مِنْ عَمَلٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ إِلَى رَسُولِهِ مِنَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ الرِّفْقِ بِعِبَادِهِ وَ مَا مِنْ عَمَلٍ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الْإِشْرَاکِ بِاللَّهِ تَعَالَى وَ الْعُنْفِ عَلَى عِبَادِهِ». (۶)
این روایت را باید به طور خاص مورد توجه قرار داد؛ زیرا رفق در کنار و همسنگ ایمان قرار گرفته، لذا رفق ضرورت دارد و واجب است.
جوابش این است که ایمان، درجات دارد؛ همۀ درجات ایمان واجب نیست، پس همه درجات رفق هم واجب نیست. بنابراین سیاق روایت بر وجوب دلالت نمیکند زیرا در روایات متعدد امور الزامی و رجحانی (واجب و مستحب) در کنار هم و مختلط نقل شده است.
روایت دیگری که مورد استشهاد قرار گرفته، حدیث ۱۰۵ از باب ۸۷ بحار است:
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَراً (ع) یَقُولُ جَاءَ جَبْرَئِیلُ (ع) إِلَى النَّبِیِّ (ص) فَقَالَ: «یَا مُحَمَّدُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ دَارِ خَلْقِی». (۷)
در سند این روایت دقت نکردم، در مورد حسین بن حسن شک دارم که آیا معتبر است یا خیر؟
در این روایت هم «امر» به مدارا شده است و امر ظهور در وجوب دارد. احتمال اینکه خطاب از حیث نبوت و تبلیغ باشد، قوی است و این ارتکاز، مانع از الغای خصوصیت میشود.
بنابراین نمی‌توان در باب مدارا و رفق به دلیل متقن رسید و وجوب آن را اثبات کرد؛ اما استحباب مؤکد آن جای حرف نیست.
حکم حرمت خُرق و عُنف
مطلب ششم این است که در صورت عدم وجوب مدارا، آیا خرق و تندی و خشونت در رفتار حرام است؟ تندی و خشونت نوعی مصداق بداخلاقی است. باید ادله را بررسی کرد که آیا بر حرمت دلالت دارند؟ البته در خشونت هم استثناء داریم، اما علی الاصول جای سؤال دارد که تندی و خُرق حرام است؟ یا مکروه؟
ادله حرمت خشونت
برخی از روایات باب ۴۲ مفید حرمت است. بعضی از روایات درباره سوء خُلق میباشد؛ سوء خلق حرام است. در باب ۱۳۵ بحار الانوار، باب سوء الخلق (۸) روایات نقل شده است.
در باب ۶۹ کتاب وسایل، بَابُ تَحْرِیمِ إِسَاءَهِ الْخُلُق (۹) ارائه شده و همچنین در باب ۱۰۴ بَابُ اسْتِحْبَابِ حُسْنِ الْخُلُقِ مَعَ النَّاس (۱۰) بیان شده است.
صاحب بحار در «تتمه أبواب الکفر و مساوی الأخلاق» باب ۱۳۵ سوء الخلق (۱۱) هم روایت‌هایی را نقل میکند.
برخی از روایات که در باب سوء خُلق وارد شده دارای سند معتبر است لذا بر حرمت دلالت دارد.
از این جهت ادلۀ نقلی بر حرمت عُنف و خُرق دلالت میکند؛ با اینکه ممکن است، رفق و مدارا واجب نباشد، اما خُرق، عُنف و تندی حرام است.
مدارا، مستحب مؤکد است اما خُرق مطلقا یا درجاتی از آن حرام است. این دو «ضدان» هستند اما «متناقضان» نیستند. حالت واسطه و حالت سوم بین مدارا و خُرق وجود دارد که می‌‌تواند نه مدارا و نه عُنف و خُرق باشد. فضیلت و رذیلت که حالت سوم و واسطه دارد، می‌‌تواند یک طرف آن حرام باشد، طرف مقابل مستحب باشد نه واجب. این در اوصاف و رفتارهای اخلاقی وجود دارد. لذا روایت بعدی هم مثل همین روایت، بیانگر نوعی ضدیت بین رفق و خُرق میباشد.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَا وُضِعَ الرِّفْقُ عَلَى شَیْءٍ إِلَّا زَانَهُ وَ لَا وُضِعَ الْخُرْقُ عَلَى شَیْءٍ إِلَّا شَانَهُ فَمَنْ أُعْطِیَ الرِّفْقَ أُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ مَنْ حُرِمَهُ حُرِمَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ (۱۲) وَ قَالَ النَّبِیُّ (ص) مَنْ مَاتَ مُدَارِیاً مَاتَ شَهِیداً». (۱۳)
در این روایت هم بیان ثواب و خیر برای رفق و مدارا ذکر شده که مفید حکم وجوبی نیست، در طرف مقابل احتمال دارد که حرمان از خیر دنیا و آخرت حرام باشد، اما بالملازمه دال بر وجوب رفق نمی‌‌باشد.
عنوان دیگر که قابل بررسی است، «ایذاء» و «اهانت» است که هر دو عنوان حرام است. گرچه این دلیل اخص از مدعا است؛ اما دلیل سوء خُلق ملازم با خُرق و تندی است.
در وسایل الشیعه، ذیل ابواب جهاد النفس روایات در ابواب مختلف از جمله باب ۶۸ آمده است. در کتاب العشره بحار هم باب ۴۲ حدیث ۱۹ همین معنی آمده و دال بر حرمت بغض و تندی است: نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ …
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَا مِنْ عَمَلٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ إِلَى رَسُولِهِ مِنَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ الرِّفْقِ بِعِبَادِهِ وَ مَا مِنْ عَمَلٍ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الْإِشْرَاکِ بِاللَّهِ تَعَالَى وَ الْعُنْفِ عَلَى عِبَادِهِ». (۱۴)
اینجا تعبیر «ابغض» دارد که نشان دهنده حرمت است؛ البته این تعبیر ابغض در مورد طلاق «أبغض الحلال إلى اللَّه الطّلاق» (۱۵) هم به کار رفته است که آنجا دال بر حرمت نیست زیرا به حلال بودن تصریح شده است.
در وسایل الشیعه باب ۶۸ روایات خُرق وارد شده است؛ شیخ کلینی در کافی نیز نقل میکند. در برخی روایات آمده که خُرق حجاب ایمان است، بعید نیست این نوع روایات بر حرمت دلالت کند.
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَى عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: «مَنْ قُسِمَ لَهُ الْخُرْقُ حُجِبَ عَنْهُ الْإِیمَانُ». (۱۶)
پس از مجموع روایات که با عناوین عام و خاص وارد شده، می‌‌توان حرمت خُرق و تندی را به دست آورد اما مدارا و رفق، مستحب مؤکد است. رفتارهای خشونت آمیز و پرخاشگرانه و تند حرام است.
جمع بندی
این الگو که اینجا بیان شد مبنی بر اینکه دو رفتار یا صفت متضاد، یکی مستحب و ضدش حرام باشد، یک قاعده فقهی است. در بسیاری از موارد واسطه وجود دارد لذا در طرف رذیلت، حرام است اما در طرف فضیلت و حُسن، واجب نیست بلکه استحباب دارد.
اگر واسطه نباشد، طرف فضیلت هم حداقل وجوب بالغیر و عقلی دارد و بین حرمت یک طرف و وجوب طرف مقابل ملازمه است. اما بیشتر موارد مانند حسن خُلق و سوء خُلق، بین شان واسطه است، رفتار بینابین هم وجود دارد لذا در حالت‌های سه گانه یک طرف حرام است اما نقطه مقابلش مستحب است نه واجب.
پس هر چیزی که سوء خُلق نباشد، حُسن دارد اما به معنای عام، عدم القبح نوعی حُسن است.
چند مطلب دیگر هم وجود دارد، عرض خواهیم کرد ان شاء الله./ حوزه
———————————————————————————————-
پاورقی:
(۱)- أمالی الطوسیّ ج ۲ ص ۱۳۵؛ بحار الأنوار، ج۷۲؛ ص۵۳٫
(۲)- بحار الأنوار، ج۷۲، ص ۳۹۳۹
(۳)- الکافی ج ۲ ص ۱۱۷؛ بحار الأنوار، ج۷۲؛ ص۴۴۰٫
(۴)- آل عمران، ۱۵۹
(۵)- نوادر الراوندی ص ۳؛ بحار الأنوار، ج۷۲، ص۵۴٫
(۶)- لا یوجد فی المصدر المطبوع.
(۷)- الکافی ج ۲ ص ۱۱۶؛ بحار الأنوار، ج۷۲، ص۴۳۸٫
(۸)- بحار الأنوار، ج۷۰، ص۲۹۶٫
(۹)- تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، ج۱۶، ص۲۷٫
(۱۰)- همان، ج۱۲، ص۱۴۸٫
(۱۱)- بحار الأنوار، ج۷۰، ص۲۹۶
(۱۲)- المصدر ص ۴٫
(۱۳)- لا یوجد فی المصدر المطبوع؛ بحار الأنوار، ج۷۲، ص۵۵
(۱۴)- لا یوجد فی المصدر المطبوع.
(۱۵)- نهج الفضاحه ص ۱۵۷٫
(۱۶)- کلینی، کافی ۲- ۳۲۱؛ تفصیل وسائل الشیعه، ج۱۶؛ ص۲۶
