شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی، تاکید کرد: متاسفانه تلقی غلطی در بین برخی روشنفکران وجود دارد یعنی یک دوگانه غلطی درست می‌کنند و آن دوگانه مبارزه با استبداد یا استعمار است و در این دوگانه غلط، میرزای نائینی را جزء رهبران مبارزه با استبداد قرار می‌دهند و نه استمعار.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد متقیان تبریزی، عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی، چهارم آبان ماه در اولین جلسه نشست علمی «بررسی اندیشه سیاسی میرزای نائینی»، گفت: اگر بخواهیم درک درستی از فکر نائینی به دست بیاوریم باید به رساله‌های وی و آثار دیگر او مراجعه کنیم چون اگر وحدت و افتراقی وجود داشته باشد برجسته خواهد شد. روش دیگر رفتن سراغ مذاکرات دوره مشروطه است چون این مذاکرات متن وقایع مشروطه را حکایت می‌کند، همچنین رجوع به رساله‌های حقوقی مانند رساله فروغی.
وی افزود: مفهوم آزادی و حریت از مفاهیم مهمی بود که در دوره مشروطه مطرح و استقبال زیادی از آن شد و البته برخی علمای مشروطه‌خواه با آزادی مخالفت هم کردند. در بیرون از فضای علمایی هم افرادی بودند که رساله‌هایی نوشتند و آزادی و مساوات را معنا کردند و توضیح دادند که باید سراغ ثمرات مشروطه رفت و آزادی و مساوات از ثمرات آن است.
متقیان تبریزی با بیان اینکه ما باید بررسی کنیم چیزی که در اندیشه نائینی در موافقت با آزادی آمده ریشه در کدام تلقی دارد، افزود: الان در برخی جلسات که اندیشه نائینی را شرح می‌دهند کلمات آزادی و مساوات را در چارچوب و پایگاه دیگری شرح می‌دهند و تا زمانی که این مقایسه‌ها صورت نگیرد عده‌ای نائینی را آستانه تجدد و برخی هم سرمایه فقه انقلابی در نظر می‌گیرند لذا باید جایگاه ایشان و مفاهیمی که طرح کرده را بدانیم و روشن کنیم.
وی با طرح این پرسش که آیا ایشان تصویری از حکومت در دوره غیبت دارد یا خیر؟ گفت: تلقی‌هایی از وی وجود دارد که او تلقی از حکومت اسلامی در دوره غیبت ندارد و مهمترین تلقی هم شرح فیرحی است که در جلسات بعد توضیح خواهیم داد.
پیش‌قراول عرصه سیاسی
وی با بیان اینکه میرزای نائینی در فضای حوزه به علمیت و بیشتر به اصول مشهور و به عنوان اصولی تراز مطرح است، افزود: وقتی به زندگینامه وی مراجعه کنیم با شخصیت خاصی مواجه هستیم که عجیب هم هست و او جزء پیش‌قراولان عرصه سیاست هستند. او در سال ۱۲۷۷ قمری در نائین متولد شد، چند سالی در نائین بودند و بعد به اصفهان مهاجرت کردند و هفت سال در آنجا ماندند. در اصفهان با آقانجفی اصفهانی و خانواده ایشان مرتبط بودند و در منزل ایشان اقامت کردند و از جهانگیرخان قشقایی هم بهره برده و بعد به سمت عراق و نجف رفتند و بعد وارد سامراء شدند؛ در دوره وی حوزه بزرگ سامرا، حوزه میرزای شیرازی از شاگردان شیخ اعظم انصاری بود.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی ادامه داد: میرزا در سال ۱۳۰۳ وارد سامرا و حوزه میرزای شیرازی، صاحب فتوای تحریم تنباکو شد. ارتباط آخوند نائینی با میرزای شیرازی به تدریج گسترده شد به گونه‌ای که آقابزرگ آورده او محرر و نویسنده میرزای شیرازی بود و میرزا قبل از فتوای تحریم تنباکو چند نامه به ناصرالدین شاه نوشت؛ بنابراین میرزای نائینی از نزدیک در جریان ماجرای تحریم تنباکو و مبارزه با استعمار هست تا اینکه به سمت کربلا هجرت کردند و البته از سال ۱۲۱۶ وارد نجف شدند.
وی ادامه داد: گزارشاتی از ارتباط سیدجمال الدین اسدآبادی با میرزای شیرازی وجود دارد و به واسطه حضور سیدجمال در سامرا و نامه‌های وی، میرزای نائینی با این افکار هم آشنا شد و گفته شده او مجله عروه الوثقی را هم می‌خوانده است. میرزا در سن ۳۹ سالگی وارد حوزه نجف شد در حالی که مقام استادی و قوت علمی بالایی داشت و اینکه برخی گفته‌اند در حلقه شاگردان آخوند خراسانی بود درست نیست.
این مدرس حوزه علمیه توضیح داد: آخوند حلقه‌ای با حضور خواص اصحاب داشتند و میرزای نائینی هم در آن مجلس حاضر می‌شدند و جای مباحثه بود و شاگردی مطرح نیست. او ۱۳ سال با آخوند خراسانی بوده است و تحولات مشروطه هم در همین دوره است.
پیچیدگی مشروطه
متقیان تبریزی با بیان اینکه معمولا آخوند خراسانی به عنوان رهبر مشروطه مطرح بود و بعد ملاعبدالله مازندرانی و دیگران، تصریح کرد: مشروطیت ماجرایی بسیار پیچیده است که باعث ایجاد اختلاف و دو دستگی جدی بین علما شد و این دودستگی هم صرفا بین ایران و نجف نبود؛ در ایران دو دستگی بین شیخ فضل‌الله و بهبهانی و در نجف هم بین آخوند و سیدکاظم یزدی بود و حتی تهدیدات جانی هم وجود داشت.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی بیان کرد: در سال ۱۳۲۴ مشروطه امضاء شد و متعاقب آن، مظفرالدین شاه از دنیا رفت و در دوره محمدعلی شاه، استبداد صغیر ایجاد و مجلس به توپ بسته شد. بعد از تسلط کوتاه محمدعلی شاه، مشروطه‌خواهان، تهران را فتح کردند و مستقر شدند؛ میرزا کتاب تنبیه‌الامه را در همین دوره نوشت و البته در اواخر مشروطه آن را نوشت. این عملکرد، تئوریزه کردن واقع مشروطه است یعنی اینکه چه باید کرد تا جلوی استبداد گرفته شود و راه‌کارهایی ارایه می‌دهد و علمای دیگری هم در این زمنیه مطلب نوشتند. او تاکید داشت که باید جلوی استبداد گرفته شود و طرح خود را ارائه می‌دهد.
وی افزود: کتاب وی دو بخش دارد؛ یکی فقه سیاسی و دیگری تقنین و بخش مهم آن رابطه فقه و قانون است که از چالش‌های مهم امروز است و این کار میرزا مسبوق به سابقه نبوده و خیلی مهم هم هست.
متقیان تبریزی بیان کرد: بعد از اینکه مشروطه‌خواهان مسلط شدند مشروطه منحرف شد و شیخ فضل‌الله هم اعدام شد و این آغاز سرافکندگی علما نسبت به این واقعه است که مسیر طی شده به کجا انجامید؟ یکی از پیامدهای این واقعه آن بود که علما باید از عرصه سیاسی کنار بکشند چون دیگران آنچه را که علما بذر آن را کاشتند بهره‌بردرای کردند ولی وقتی علما نسبت به ادامه مشروطه نومید شدند جنگ جهانی اول و اشغال نظامی ایران از شمال و جنوب رخ داد.
وی ادامه داد: اشغال نظامی توسط روس و انگلیس، سبب شد تا آخوند خراسانی فتوای جهاد بدهد و در همین اثنا، مرگ آخوند رخ داد به همین جهت مرگ او را مشکوک می‌دانند. سه هفته بعد از آخوند، در کاظمین هیئت ۱۱ نفره‌ای از علما برای مقابله با حمله استعمار تشکیل شد و از جمله این علما، میرزای نائینی بود و حیات سیاسی ایشان تداوم یافت.
دوگانه غلط مبارزه استعمار و استبداد
این محقق حوزوی با بیان اینکه متاسفانه تلقی غلطی در بین برخی روشنفکران وجود دارد یعنی یک دوگانه غلطی درست می‌کنند و آن دوگانه مبارزه با استبداد یا استعمار است، تصریح کرد: مبارزه با استبداد متوجه درون و مبارزه با استعمار هم متوجه مبارزه با دشمن بیرونی است و بعد می‌گویند ما باید بین این دو یکی را انتخاب کنیم در حالی که این دوگانه غلط است و در قانون اساسی هم وجود دارد و در این دوگانه غلط، میرزای نائینی را جزء رهبران مبارزه با استبداد قرار می‌دهند و نه استمعار و به نحو غلطی هم اندیشه وی را تحلیل می‌کنند.
متقیان تاکید کرد: میرزا را نمی‌توان صرفا به مشروطیت منحصر کرد و اینکه او توجه به استقلال و مسئله حفظ کشور اسلامی ندارد حرف غلطی است. میرزای نائینی با اینکه استاد برجسته‌ای بود ولی مرجعیت عامه بر عهده کسانی مانند میرزامحمدتقی شیرازی و … بود و بیشتر محل رجوع خواص بود ولی وقتی این مراجع عام از دنیا رفتند جایگاه مرجعیت وی برجسته شد.
وی افزود: ایشان دقت‌های بالای اصولی داشت و در عین حال تحرکات و فعالیت‌های سیاسی فاخری هم داشت. وقتی انگلیس از جنوب به ایران حمله کرد، سیدکاظم یزدی و میرزا محمدتقی شیرازی فتوا علیه انگلیس می‌دهند و ایشان هم در اینجا نقش دارد.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی با بیان اینکه گاهی برخی تحلیل‌هایی دور از اخلاق نسبت به برخی شخصیت‌ها مطرح می‌کنند که اصلا در شان شیخ عبدالکریم و مرحوم نائینی نیست، گفت: ارتباط رضاخان با میرزای نائینی بخشی دیگر از حیات سیاسی میرزا است و میرزا تمثالی برای رضاشاه فرستاد که البته این مقطع سیاسی ایشان هم مورد نقد قرار گرفته است.
این پژوهشگر فقه سیاسی افزود: ایشان در سال ۱۳۴۲ به قم آمدند و در سال ۴۳ به نجف برگشت و هنوز با رضاخان مرتبط بود تا اینکه رضاخان به حکومت رسید و چهره واقعی خود را نشان داد. میرزا ۱۲ سال بعد از بازگشت از قم و سفر مجدد به نجف در آنجا وفات کردند و در سن نه چندان بالایی هم وفات یافت.
متقیان تبریزی اظهار کرد: حیات سیاسی وی پرتحرک بود و از برجستگی‌های وی تولید اندیشه سیاسی است به گونه‌ای که اثر ایشان از منابع فقه سیاسی است. او فردی است که در عرصه سیاست‌ورزی تجارب مختلفی داشته و ما با چنین فرد بزرگی روبرو هستیم.
اندیشه سیاسی میرزای نائینی
متقیان تبریزی در ادامه مباحث خود، گفت: اولین بحث درباره اندیشه سیاسی میرزای نائینی این است که وی چه مبنا و فکری درباره برقراری حکومت اسلامی در عصر غیبت کبری دارد؟ دو تقریر از دروس مکاسب وی مهمترین منابعی است که می‌توان به آنها رجوع کرد.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی افزود: ذیل بحثی که شیخ انصاری در مکاسب در بیع با عنوان اولیاء در تصرف کرده، میرزای نائینی هم دیدگاه خودش را مطرح کرده است؛ بحث ایشان از دامنه ولایت نبی مکرم و ائمه هدی (ع) شروع می‌شود که بحثی اختلافی است و فقهایی که وارد این بحث شده‌اند مانند آیت‌الله خویی، محقق اصفهانی، محقق نائینی، محقق ایروانی و آخوند خراسانی دیدگاه مشترکی ندارند. لذا از آن عبور می‌کنیم و تمرکز بحث ما بر ولایت فقیه است.
متقیان تبریزی اظهار کرد: اختلافاتی در تقریرات موجود از میرزای نائینی وجود دارد که برخی تصور کرده‌اند وی قائل به ولایت عامه نیست. اولین فرق بین این دو تقریر استناد به آیه النبی اولی بالمؤمنین است که باید در جای خود بحث شود، ولی در مورد ولایت فقیه هر دو تقریر با عبارت‌پردازی‌های خودشان، دو شأن ولایت در سیاسات و افتاء و قضا را قابل تفویض به غیرمعصوم می‌دانند. البته در تقریر میرزا محمدتقی آملی صحبت از دوگانه ولایت و قضاست و در تقریر مرحوم خوانساری هر سه ولایت سیاسات، افتاء و قضا وجود دارد.
مدرس حوزه علمیه با بیان اینکه گرچه برخی ولایت در سیاست را برای فقیه قائل نیستند، ولی فقها ولایت در افتاء و قضا را برای ولی فقیه قائل هستند، گفت: شأن افتاء و قضا برای فقیه امری بدیهی است، ولی آنچه محل اختلاف است شأنی بیشتر از این دو یعنی ولایت در سیاسات و ولایت عامه و اداره جامعه است. آیا فقیه همان شأن حاکمان و سلاطین را دارد؟ در دو تقریر پذیرفته شده که فقیه ولایت عامه در عصر غیبت کبری دارد.
روایات مؤید ولایت عامه فقها
متقیان تبریزی با اشاره به اینکه برای اثبات ولایت عامه فقیه به روایاتی مانند «و اما الحوادث الواقعه…»؛ «روایت ابی خدیجه»؛ «علماء امتی کعلماء بنی اسرائیل» و … استناد شده است، اظهار کرد: میرزای نائینی این ادله‌ها را نقد کرده و گفته است که این روایات چیزی بیشتر از شأن قضاء و افتا و تبلیغ را ثابت نمی‌کند. میرزا فقط روایت مقبوله عمربن حنظله را پذیرفته، زیرا در این روایت سخن از مراجعه به سلطان است. میرزا می‌گوید که اگر در روایت ابوخدیجه تعبیر؛ جعلته علیکم قاضیا، آمده یعنی صرفاً سخن از قضاوت است؛ بنابراین میرزای نائینی از روایت عمربن حنظله برای اثبات ولایت عامه فقیه در عصر غیبت کبری استفاده کرده است و ولایت عامه هم یعنی تمام شئونی که یک حاکم و ولات دارند، مانند قضاوت، گرفتن خمس و زکات و برپایی نماز جمعه. البته نقطه اختلافی بین دو تقریر عبارت مرحوم خوانساری در منیه هست که او گفته بعید است که برپایی نماز جمعه جزء وظیفه فقیه باشد.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی با طرح این پرسش که آیا این اختلاف تقریر، ولایت عامه فقیه را در دیدگاه نائینی نفی کرده است؟ افزود: آقای فیرحی در شرح تنبیه‌الامه در صفحه ۱۳۷ ذیل حاشیه ۶۷ با آوردن این دو تقریر گفته است که از مجموع این عبارات چنان برمی‌آید که نائینی به سمت ولایت عامه فقیه در عصر غیبت تمایل ندارد و شاید به همین دلیل جایگزینی را برای جانشینی ولایت معصوم در دوره غیبت نمی‌بیند.
متقیان تبریزی تصریح کرد: از منظر فیرحی، اگر میرزای نائینی به سمت قانون اساسی و مجلس رفته است، به این دلیل است که برای فقیه، سِمَت ولایت عامه قائل نیست. این شرح به نظر بنده خیلی عجیب است، زیرا تعارض بین دو تقریر از میرزا را به مخالفت میرزا تلقی کرده است. لذا از نظر بنده، فیرحی اندیشه میرزای نائینی را تحریف کرده است و گفته میرزای نائینی چون تمایل به ولایت فقیه ندارد قانون اساسی را مطرح می‌کند. آقای ورعی هم که دیدگاه فیرحی را دارد در جلسه نقدی وقتی با این نوع اشکالات مواجه شد گفت که من احساسم این است؛ یعنی ما جواب منطقی از ایشان نشنیدیم. اگر تقریر خوانساری از میرزای نائینی را با دقت تأمل کنیم خواهیم دید که او ضمن پذیرش اصل ولایت عامه برای فقیه، در برخی مصادیق مشکوک مانند گرفتن زکات و اقامه نماز جمعه تردید دارد.
خدشه‌ای در ولایت عامه فقها وجود ندارد
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی تأکید کرد: بنابراین در اصل اثبات ولایت عامه برای فقیه خدشه‌ای وجود ندارد و او قصد عبور از ولایت عامه را ندارد. لذا مرحوم خوانساری تاکید می‌کند اینکه برای فقیه ولایتی را ثابت کنیم که اقامه نماز جمعه هم جزء آن باشد مشکوک است. نکته‌ای را بنده از برخی اساتید شنیده‌ام و البته تاریخ آن را یافتم و آن اینکه مرحوم نائینی متوفای ۱۳۵۵ قمری است؛ تقریر محمدتقی آملی در سال ۱۳۵۳ قمری نوشته شده است؛ یعنی دو سال قبل از وفات ایشان ولی تقریر خوانساری قبل از وفات ایشان است؛ یعنی اشکال ظاهری در کلام این دو مقرر از این طریق هم قابل حل است. همچنین دو تقریر فی‌الجمله ولایت عامه را ثابت می‌کنند و فقط در مصادیق اشکال دارند.
وی تاکید کرد: مرحوم فیرحی کتاب تنبیه‌الامه میرزای نائینی را شرح داده و آقای ورعی آن را تصحیح کرده و عجیب است که وی توانسته براساس محتوای این کتاب به جمع‌بندی برسد و نظر عجیبی را به میرزا نسبت دهد. در صفحه ۴۹ این شرح درباره مشروعیت نظارت هیئت منتخبه مبعوثان بنابر اصول اهل سنت بحث کرده و گفته است: «مشروعیت این هیئت بنابر اصول اهل سنت مانند حل و عقد و امت به نفس انتخاب ملت، محقق خواهد شد و متوقف بر امر دیگری نیست ولی بنابر اصول طائفه امامیه که این امور نوعیه را از وظایف نواب عام می‌دانیم …»؛ آیا عبارت از این صریح‌تر؟ یعنی میرزا نه تنها نظر خودش را با صراحت بیان کرده، بلکه آن را به طایفه امامیه هم نسبت داده است.
متقیان تبریزی افزود: در صفحه ۶۸ هم آورده که در دوره غیبت که دست امت از دامان امام کوتاه است مقام نیابت و ولایت نواب عام در اقامه وظایف مذکوره برعهده فقیه است و در صفحه ۱۷۵ کتاب هم بر این بحث تأکید کرده است و عبارات دیگری با صراحت دال بر این مسئله است؛ بنابراین تردیدی وجود ندارد که میرزای نائینی برای فقها قائل به ولایت عامه (همان شئون ولات و حاکمان مانند دفاع و اداره امور) در عصر غیبت بود. اگر آقای فیرحی صدر و ذیل عبارات منیه را می‌آورد، این عبارات هم گره‌گشا بودند. ضمن اینکه تلقی‌ای که فقهای بعد از نائینی مانند امام (ره) و آیت‌الله خویی از عبارات و اندیشه ایشان داشتند هم دال بر اثبات ولایت عامه است. به تعبیر امام در کتاب ولایت فقیه در صفحات ۷۵ و ۷۶ برخی مانند مرحوم نراقی و نائینی همه شئون اعتباری امام معصوم را برای فقیه ثابت می‌دانند. آیت‌الله خویی هم در موسوعه، دیدگاه مرحوم نائینی را در تمسک به روایت عمربن حنظله برای اثبات ولایت عامه را نقد کرده و این امر نقد گویای آن است که ایشان پذیرفته که استادش با استناد به این روایت به دنبال اثبات ولایت عامه بوده و آن را نقد کرده است.
فیرحی اندیشه میرزای نائینی را تحریف کرده است
مدرس حوزه علمیه ادامه داد: تلقی آقای خویی به عنوان شاگرد ایشان این است که میرزای نائینی تردیدی در ولایت عامه فقها در عصر غیبت نداشته و آن را کاملا پذیرفته است و مصداق مشکوکی هم که در یکی از تقریرهای دوگانه از او وجود دارد مخل اصل مطلب نیست.
بنابر گزارش ایکنا، متقیان تبریزی در پایان تاکید کرد: مطلبی که آقای فیرحی در سخنرانی‌های خود مطرح کرده و مکررا در شرح وی هست تلقی درستی از اندیشه میرزای نائینی نیست و متاسفانه تحریف اندیشه نائینی هم در آن صورت گرفته است. میرزای نائینی با شواهد متعدد و با صراحت ولایت عامه فقها را اثبات کرده و اگر در تنبیه‌الامه متوجه سلطنت مشروطه شده از باب قدر مقدور است، زیرا فرموده حالا که مقام نیابت غصب شده و فقها نمی‌توانند این جایگاه را پس بگیرند، باید سلطنت را مشروطه کنیم که شرح داده می‌شود.
