شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
صادق‌نیا استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان اینکه حوزه دچار سکولاریسم معرفتی است و روحانیت به نقش اصلی خود قانع شده است گفت: با وجود دینی‌ترشدن مکان‌ها و تقویم، کیفیت دینداری در کشور کمتر شده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهراب صادق‌نیا، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب، در نشست علمی «حوزه سکولار؛ هشدار یا واقعیت» در مؤسسه مفتاح کرامت در قم گفت: حوزه و سکولاریسم مفاهیمی کلی هستند که ابتدا باید این دور را به درستی تعریف کنیم؛ زیرا گاهی مراد از حوزه یک سازمان اجتماعی است که معاونت‌ها و بخش‌های مختلف و وظایفی دارد که به این معنا هیچ نص و روایتی برای شکل‌گیری چنین حوزه‌ای وجود ندارد و کاملاً تجربه بشری و سکولار است.
وی با اشاره به معنای دیگری از حوزه افزود: معنای دیگر این است که بگوییم تاریخ طویلی از تعلیم و تعلم و آموزش‌های مذهبی که پیشینه طولانی دارد؛ اگر مراد از حوزه این باشد، وقتی از حوزه سکولار صحبت و سؤال می‌شود پاسخ متفاوتی دارد و گاهی هم مراد از حوزه آموزش دادن و آموزش گرفتن است که در این صورت سؤال به معرفت‌ها و محتوای معرفتی بازمی‌گردد؛ گاهی هم ناظر به کنشگران است و اینکه آیا طلاب و استادان و مدیران خودشان سکولار هستند یا خیر؟ مراد بنده از حوزه پیشینه بلند تاریخی، یعنی تعلیم دین است و منظور سازمان نیست.
صادق‌نیا با اشاره به مفهوم سکولار و تفاوت آن با سکولاریزه کردن و تأکید بر اینکه سکولار مفهومی ذهنی است، بیان کرد: سکولاریزاسیون به فرایند اجتماعی توجه دارد و اشاره به رخدادی تاریخی است که کلیسا در قرون ۱۸ به بعد طی آن را طی کرد؛ زیرا کلیسا نهاد بهداشت و حکومت و … را داشت که در نهایت هم کلیسا تمایز نقشی را پذیرفت؛ چیزی که پیش‌تر آن را نمی‌پذیرفت؛ البته بزرگان کلیسا و الهی‌دانان پذیرش تمایز نقشی را تنها راه نجات کلیسا می‌دانستند.
این استاد حوزه و دانشگاه با طرح این سؤال که آیا حوزه به این معنا سکولار شده است یا خیر؟ و تأکید بر اینکه حوزه به این معنا سکولار شده است، اظهار کرد: برخی الهی‌دانان هم تا جایی پیش رفتند که عیسی را اولین مرد دینی سکولار و انجیل را نخستین کتاب سکولار برشمردند و ماهیت مسیحیت را در همین موضوع دانستند و همین افراد هستند که موتور سکولاریزاسیون را حرکت می‌دهند و سکولار در این معنا مدافع جدایی دین از دنیا و مدافع جایگزینی تبیین‌های غیردینی به جای دینی است.
حوزه دچار سکولاریسم معرفتی است
صادق‌نیا تصریح کرد: معتقدم که حوزه علمیه امروز از نظر جایگزینی تبیین‌های غیردینی به جای دینی سکولار است؛ حوزه به مباحثی می‌پردازد که نمی‌توان دنیای امروز را با آن مدیریت کرد و از این حیث هم سکولار است. البته اگر حوزه به طراحی نظام بانکی و مدل‌های آموزشی، بهداشتی و … هم بپردازد، شاید باز هم حوزه را سکولار بدانم. اگر مراد از سکولار سکولاریزاسیون و تغییر نقش باشد، باز هم تغییراتی رخ داده است.
صادق‌نیا بیان کرد: گاهی تعبیر می‌کنیم جامعه و یا مکان‌های ما دینی‌تر شده‌اند؛ مثلاً اگر ۲۰۰ امامزاده داشته‌ایم، امروز ۴ هزار امامزاده داریم و براساس آن می‌گوییم جامعه ما دینی و حوزه علمیه دینی است و دین در جامعه برجسته‌تر می‌شود یا برخی روز‌ها مانند «دحوالارض» و «لیله الرغائب» را احیاء می‌کنیم و بعد خوشحال می‌شویم که تقویم ما دینی‌تر شده و نتیجه می‌گیریم که جامعه دینی‌تر شده، اما ممکن است مستنداتی برخلاف آن هم آورده شود؛ برای مثال کیفیت دینداری در کشور برحسب آمار رو به پایین است؛ مثلاً امانتداری، راست‌گویی، اعتماد، حسن ظن و خوش‌بینی به دیگران و به خصوص به روحانیت کمتر شده. پس کیفیت دینداری رو به افول است.
وی افزود: پیش از این روحانیت در رتبه اول مرجعیت اخلاقی بود، اما امروز مطالعات نشان می‌دهد که روحانیت بعد از بازیگران فوتبال، تلویزیون، دوستان و … در رتبه پنجم قرار دارد و این افول نشان‌دهنده سکولاریسم و کم شدن کیفیت دینداری در جامعه است یا در گذشته وقتی جامعه مدرسین حرفی می‌زد، همه به آن تکیه می‌کردند، ولی امروز در درون حوزه هم با مخالفت مواجه می‌شود.
این استاد دانشگاه بیان کرد: وقتی رحیم‌پور ازغدی سخنی گفت و تصور من این بود که طلاب به سمت دفاع از جامعه مدرسین و حوزه بروند ولی به دفاع از رحیم‌پور پرداختند و این جای تعجب داشت، حتی بخش زیادی منتقد حوزه بودند و یا شاهدیم دامنه نفوذ مراجع نسبت به گذشته با وجود رسانه‌های بیشتر، کمتر شده است؛ بنابراین تغییر نقش در حوزه رخ داده و از این منظر سکولار است.
کار فقه مدل‌سازی اجتماعی سیاسی نیست!
صادق‌نیا با بیان اینکه فقه به تصور و تصدیق امور دینی می‌پردازد، مثلاً می‌گوید جهاد و حج واجب است، افزود: هیچ فقیه و درس خارجی نمی‌گوید که فلان مدل جنگ کنید و این مدل را به عنوان تکلیف دینی بیان کند یا بگوید برای جنگ پهپاد لازم است یا نیست؛ فقه حتی حکم خراش بر بدن را می‌دهد ولی اینکه فقیه مدلی از بهداشت و امنیت را مورد توجه قرار دهد، این توقع از دین جائز نیست؛ لذا باید حوزه به نقش خود بازگردد و ورود به نقش‌هایی که نص حامی آن نیست نادرست است. البته همین پذیرش نقش و تفکیک مرز نقش حوزه از نهاد‌های دیگر سکولاریسم است (که این نوع سکولار شدن بار ارزشی منفی ندارد).
وی با بیان اینکه فقیه باید رابطه انسان و خدا را تبیین کند بیان کرد: برای نمونه در مورد تدبیر در امر بهداشت در فقه و دین چیزی ذکر نشده، ولی گاهی معرفت ذهنی خود را که از راه عقل و تجربه به دست آمده به جای فقه می‌نشانیم و مدعی می‌شویم که این مدل را دین گفته است و خود این مسئله اوج عرفی شدن و سکولاریسم است.
تفسیر علمی نوعی سکولاریسم است
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: نوعی از سکولاریسم معرفتی در حوزه وجود دارد که از نظر من تفسیر علمی، فراوانی تبیین‌های عقلانی و فلسفی و آموزش‌های جنسی که در رسانه با برچسب دین طرح می‌شود مؤید این مسئله است. این انتظار از حوزه اشتباه است که فقها مدلی از آموزش، اقتصاد، بهداشت و … را بیان کنند؛ این دگرگون کردن فقه است و با تاریخی که فقه پیموده چنین سابقه‌ای در آن نیست. وقتی از حوزه انتظار درست کردن نظام اقتصادی و سیاسی نداریم، رابطه حوزه با نظام فقط اخلاقی است و حوزه می‌تواند بگوید این سیاست یا اقتصادی که دنبال می‌کنید، اخلاقی است یا نه. بنابراین نباید انتظار داشت که یک حوزوی رئیس بهداشت کشور شود و اگر این مسئولیت را نپذیرفت، بگوییم این فرد سکولار شده است.
روحانیت تمایز نقشی را پذیرفته است
صادق‌نیا بیان کرد: امروز روحانیت قانع شده و پذیرفته است که تمایز نقشی را قبول کند. بنابراین عمدتاً افراد در حوزه به این مسئله قانع هستند که فقه فقط می‌تواند به همه موضوعات پاسخ اخلاقی و حکم کلی بدهد و قادر به ارائه مدل نیست.
در ادامه، سیدصادق حقیقت استاد دانشگاه مفید، دیگر سخنران این نشست، با اشاره به معانی لغوی و اصطلاحی سکولار گفت: در غرب مفهوم اصطلاحی سکولاریسم تنها به یک معنا و آن جدایی نهاد دین از کلیساست.
وی با اشاره به سخن یکی از سیاسیون در دهه هفتاد مبنی بر اینکه در فقه عناصری است که آن را عرفی و سکولار می‌کند تصریح کرد: در همان دوره خدمت یکی از مراجع رسیدیم و نظر ایشان را راجع به این مطلب خواستیم و ایشان هم گفت که فلانی حرف دل ما زده است.
استاد دانشگاه مفید با بیان اینکه در آمریکا دولت از دین حمایت نمی‌کند و نهاد دین و دولت از هم جدا هستند، ولی در انگلیس دولت مفهوم بزرگی است که کلیسا به عنوان نهاد کوچک در دل دولت و رئیس آن ملکه انگلیس است اظهار کرد: در فرانسه نیز کلیسا و دولت دو نهاد متعرض هستند و دولت نهاد دین را مهار می‌کند.
این محقق و پژوهشگر با بیان اینکه سکولاریسم سیاسی و فلسفی با هم تفاوت دارند تصریح کرد: سکولاریسم فلسفی در عقیده است؛ لذا ممکن است فردی سکولار سیاسی باشد اما فلسفی نباشد. در جامعه ما اشتباهی مرسوم شده که فلان فرد سکولار است، اما لائیک نیست در حالی که لائیسیته با سکولاریسم یکی است.
پیامدهای سکولاریسم
حقیقت با بیان اینکه شخصی شدن دین و جدایی سپهر سیاست از دین براساس برخی نظریه‌پردازی‌ها از پیامدهای سکولاریسم است بیان کرد: سکولاریسم در ایران قصه‌ای متفاوت از غرب دارد؛ در غرب سکولاریسم جدایی کلیسا از دولت مطرح است، اما در ایران دو معنا دارد؛ نخست جدایی دین از سیاست و دیگری جدایی نهاد دین از نهاد سیاست که مدل اول همانند غرب است، ولی عمدتاً در ایران معنای اول به ذهن متبادر به ذهن می‌شود، مثلاً طبق نظریه ولایت فقیه، فقیه باید در رأس حکومت باشد ولی اگر از آخوند خراسانی بپرسیم که آیا باید در رأس باشد می‌گوید نه یا کسانی مانند آیات سیستانی و خویی هم به این امر معتقدند؛ یعنی اگر از کسی بپرسیم که آخوند و خویی و … سکولار هستند هیچ کسی آن را نمی‌پذیرد.
حقیقت با تأکید بر اینکه اسلام سیاسی گفتمانی است که معتقد به وجود شریعت در رأس حکومت و سیاست است گفت: از این رو برخی اندیشمندان مصری معتقدند که پیامبر رسالت و نه حکومت آورده، ولی بنیادگرایان این کشور می‌گویند جدایی این دو ممکن نیست.
وی با اشاره به سخن برخی مبنی بر اینکه اسلام از ابتدا سکولار بوده و بحث در این زمینه موضوعیتی ندارد و با رد این مطلب بیان کرد: در اسلام نماز جمعه، نماز جماعت، حج و … سیاسی است؛ بنابراین اسلام خودش به حکومت پرداخته و گرایش به دنیا به این مفهوم در ذات اسلام وجود دارد؛ در روایت آمده است کسی که معاش ندارد معاد هم ندارد؛ یعنی اسلام از ابتدا سکولار نبوده و نمی‌توانیم آن را سکولار بدانیم.
حوزه فعلی سکولار نیست
استاد دانشگاه مفید با اشاره به سخنان رحیم‌پور ازغدی در مورد حوزه سکولار تصریح کرد: آنچه امروز به عنوان حوزه می‌شناسیم یعنی حوزه به عنوان یک نهادی که در درون آن معرفت، تبیین‌های دینی، مراجع، طلاب و آموزش‌های دینی وجود دارند، سکولار نیست؛ زیرا کلیت حوزه معتقد نیست که دین گزاره‌هایی ندارد که در سیاست دخالت نکند، بلکه برعکس، گزاره‌هایی دارد. همچنین حوزه نظریه ولایت فقیه را قبول دارد و معتقد است که یک فقیه باید در رأس حکومت باشد و از این جهت میان حوزه ایران و نظام اسلامی تفاوت وجود ندارد. بنابراین از این حیث هم حوزه سکولار نیست.
سخنان آقای رحیم‌پور نادرست بود/ حادثه فیضیه؛ تسویه‌حساب با حوزه بود
حقیقت با بیان اینکه در بُعد فلسفی هم حوزه سکولار نیست تصریح کرد: به نظر بنده بهترین برداشت از سخنان رحیم‌پور این است که مقصود وی از سکولار بودن حوزه، سکولاریسم در عرصه اجتماعی بوده است که باز به نظر من این برداشت هم اشتباه است؛ زیرا حوزه در آموزش و پروش، فقه تربیت، خانواده و … بحث‌هایی دارد و از این جهت نیز حوزه سکولار نیست.
وی با بیان اینکه حوزه سکولار هشدار است و نه واقعیت، تصریح کرد: اگر متن رحیم پور را در زمینه قرار دهیم حدس من این است که شاید با بروز نوعی رادیکالیسم روبه‌رو هستیم که می‌تواند ریشه در کلیسای ارتدکس روسیه داشته باشد؛ به تعبیری دقیق‌تر، حوزه سکولار واقعیت نیست و حوزه سکولار نمی‌شود، ولی نوعی رادیکالیسم در حال برآمدن است که ریشه در نوفردیدی‌ها، فرهنگستانی‌ها و کلیسای ارتدکس روسیه دارد و نشست فیضیه هم با این مسئله مرتبط است؛ این جلسه تسویه‌حساب با حوزه علمیه بود؛ یعنی گفتند شما نباید حرف بزنید و تنها ما باید تعیین تکلیف کنیم.
حقیقت تصریح کرد: معتقدیم که انتظار از دین این نیست که مدل ساخت پل بدهد یا به مدل ساخت تفنگ، تانک و … بپردازد و کسی هم مدعی این مسئله در حوزه امروز نیست ولی ارتباط سیاست و دین مهم‌ترین عرصه در بحث سکولاریسم است. البته معتقدم که یکی از مشکلات جامعه ما این است، در حالی که جامعه به سرعت سکولار می‌شود و حوزه در برابر آن مقاومت می‌کند و این شکاف در حال ایجاد شدن است.
باید میان طیف‌های مختلف در حوزه تفاوت گذاشت
بنابر گزارش ایکنا، همچنین عبدالوهاب فراتی، دبیر جلسه، با بیان اینکه باید میان طیف‌های مختلف در حوزه تفاوت گذاشت و نمی‌توان روایتی یکدست داشت گفت: برخی می‌گویند چون مراجع سنتی عمدتاً به مسائل حکومت نمی‌پردازند یعنی وقتی از درس خارج، ولایت فقیه خارج می‌شود؛ یعنی دولت به عرف سپرده شده و طبیعتاً حوزه سکولار می‌شود ولی این مسئله هم در سطح حوزه یکدست نیست.
