فتح باب علامه سیدجعفر مرتضی عاملی در تحلیل زندگانی امام رضا(ع)

شبکه اجتهاد: دانش‌پژوه دوره دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران و پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در یادداشتی به مناسبت ارتحال علامه جعفر مرتضی به بررسی کتاب ایشان در مورد امام رضا(ع) پرداخته و آورده است: تبیین سیره رضوی در اثر علامه سیدجعفر مرتضی عاملی به خاطر جمع میان «تسلط»، «روش»، «خلاقیت»، «انسجام» و «مکتبی بودن» و «ساده‌نویسی» نوعی فتح باب است.

متن یادداشت حجت‌الاسلام روح‌الله توحیدی‌نیا، پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به نقل از ایکنا به شرح زیر است:

با رحلت مورخ ژرف‌نگر تاریخ اهل بیت(ع)، علامه سید جعفر مرتضی عاملی و در سالگرد شهادت امام رضا(ع)، شایسته است نگاهی دوباره به کتاب «الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)» از نخستین آثار ایشان داشته باشی؛ اثری که تا مدت‌ها محققان تاریخ و سیره امام رضا(ع) برای نوآوری و نقادانه عمل کردن نیازمند مطالعه دقیق آن بودند. در یک بررسی کلی می‌توان مهم‌ترین ویژگی اثر یاد شده را «فتح باب بودنش در مسیر تحقیقات مربوط به امام رضا(ع) در دوره معاصر و به جهت جمع میان چندین ویژگی مثبت دانست». امری که سبب می‌شد محصول نهایی هم برای پژوهشگران و هم مخاطبان دوستدار اهل بیت(ع) قابل استفاده باشد و «وزین و خواندنی» تلقی شود.

در ادامه به برخی ویژگی‌های مثبتی این اثر و مؤلف، اشاره می‌شود:

ویژگی نخست، مسلط بودن نویسنده بر منابع متقدم و به دنبال آن رویدادهای سده‌های نخست هجری، ابعاد گوناگون شخصیت امام در مکتب تشیع و سیره و روش امام رضا(ع) است. این تسلط را برای نمونه می‌توان از ورود ایشان در فصل نخست با تحلیل چگونگی روی کار آمدن عباسیان و سیاست‌هایشان در برابر علویان و دیگر مسلمانان و خروج از فصل با تحلیل نیازمندی حکومت در بهره‌جویی از شخصیت امام رضا(ع) مشاهده کرد. ایشان از ابتدا متوجه هدف و تصویر نهایی خویش بوده و پس از بحث از زمینه‌ها و عوامل شکل‌گیری رویداد، تصویر را به صورتی منطقی و قابل درک ارائه داده است.

ویژگی دیگر اثر، روشمندی کار علامه جعفر مرتضی عاملی بود. برای نمونه در بررسی ابعاد گوناگون موضوع ولایتعهدی امام(ع) تلاش شده تا ابتدا تمامی احتمالات موجود در نظر گرفته شود و سپس با در نظر داشتن عنصر زمان و مکان، رخداد و شواهد تاریخی در کنار ملاک‌های دیگر نقد و ارزیابی روایات، به قبول یا رد آن بپردازد. روش دیگر او در برخی موارد، بهره‌مندی حداکثری از محتوای منابع برای اثبات فرضیه مورد نظر بود. ویژگی‌های روش بحث ایشان سبب می‌شد تا از جهت اقناع مخاطب در سطح بالایی قرار گیرد.

سومین ویژگی قابل مشاهده در الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع) خلاقیت علامه در طرح نظریات است. این موضوع تنها با مراجعه به تیترهای اصلی و فرعی و ملاحظه ارتباط کلی میان آنها قابل فهم است. تنها یک ذهن خلاق است که می‌تواند دائما موضوع را از دیدگاه شخصیت‌های مختلف حاضر در صحنه و رخداد مشاهده و تحلیل کند. این ویژگی مهم بیش از هر چیز می‌تواند حاکی از جسارت علمی مؤلف باشد.

ویژگی دیگر اثر مورد نظر را باید انسجام محتوایی آن دانست. کمتر کسی می‌تواند دست بر بخشی از کتاب نهاده و مطالب را غیر مرتبط با هم ببیند. این انسجام درونی مطالب از آن جهت است که مولف در خوانشی که از منابع داشته، هرگاه گوشه‌ای از اخبار را در تنافی با نظر خود می‌بیند بدان پرداخته و وجه اختلاف را توضیح می‌دهد. در همین راستا گاه با عباراتی چون «والسر ذلک واضح» هر گونه ابهام را برطرف می‌نماید یا گاه با عبارت «ویلاحظ هنا» بر تایید نظر خویش بوسیله نکته ای در یک خبر تاکید می‌کند.

ویژگی بارز دیگر اثر علامه، در نظر داشتن ملاحظات و خط‌کشی‌های مذهب امامیه در تحلیل رویدادها است. دغدغه مؤلف در این زمینه سبب شده تا گاه چندین صفحه با کاستن از سرعت تحلیل رویدادها با تامل و صبر تمام به نقد نظرات دیگر در مورد امام رضا(ع) بپردازد. فرقی نمی‌کند شبهه موجود در مورد شخصیت و تصمیم‌های امام رضا(ع) مربوط به منابع نخستین باشد یا در تحقیقات معاصر بدان پرداخته شده باشد؛ در هر صورت تلاش می‌شود تا پس از تبیین نظر مخالف، با دقت و قدرتی عالمانه با آن برخورد شود.

و در نهایت نوع نگارش نویسنده را باید مثال‌زدنی دانست. مطالب اثر با حفظ صورت علمی و محققانه، آنچنان ساده ارائه شده که مخاطب نیازی به مراجعه به منابع دیگر برای فهم مطالب ندارد. علامه توجه دارد که مخاطب را چگونه با خود همراه نماید، او را ابتدا در مورد دشواری‌های تحلیل آگاه نموده و سپس قدم به قدم با مخاطب در تبیین رویدادها پیش رود و در نهایت به صورت ساده و روان نتیجه‌گیری هر بخش را ارائه دهد.

به گمان تبیین سیره رضوی در اثر علامه سیدجعفر مرتضی عاملی به خاطر جمع میان «تسلط»، «روش»، «خلاقیت»، «انسجام»، «مکتبی بودن» و «ساده‌نویسی» نوعی فتح باب در مسیر پژوهش درباره شخصیت و رفتار امام رضا(ع) در دوره معاصر تلقی می‌شود.

رحمت و مغفرت الهی و حشر با حضرت علی بن موسی الرضا(ع) را از درگاه خداوند متعال برای این عالم فرهیخته مسئلت می‌کنم.