ملزومات وحدت اسلامی از دیدگاه علامه کاشف الغطاء

او تنها از «ضرورت وحدت اسلامی» سخن نگفت و در این زمینه به سخنرانی و مقاله نویسی اکتفا نکرد، بلکه برای تحقق این آرمان بلند راه کارهایی نیز ارائه نمود. او به جدّ به وحدت امت اسلامی اعتقاد داشت و معتقد بود که وحدت مسلمانان ملزوماتی هم دارد.

شبکه اجتهاد: علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء از منادیان وحدت اسلامی در جهان اسلام بشمار می‌رود. او تنها از «ضرورت وحدت اسلامی» سخن نگفت و در این زمینه به سخنرانی و مقاله نویسی اکتفا نکرد، بلکه برای تحقق این آرمان بلند راه کارهایی نیز ارائه می‌نمود. او به جدّ به وحدت امت اسلامی اعتقاد داشت و تنها راه حل اساسی مشکلات مسلمانان را «وحدت اسلامی» و «کنار نهادن اختلافات مذهبی» می‌دانست و البته معتقد بود که وحدت اسلامی ملزوماتی دارد. آن چه از لابلای نوشته‌ها و گفته‌های وی در این زمینه می‌توان به دست آورد، عبارتند از:

۱- توجه به انفتاح باب اجتهاد و لوازم آن

از نظر کاشف الغطاء باب اجتهاد از زمان رسول خدا (ص) بین اصحاب آن حضرت رواج داشت چه رسد به غیر اصحاب و زمان‌های بعدی؛ با این تفاوت که در آن زمان اجتهاد به خاطر قرب زمان و وجود قرائن و امکان سئوال و یقین پیدا کردن به پاسخ آن امری آسان بود، ولی به مرور زمان که اعراب با غیر اعراب مخلوط شدند و فهم کلام عرب دشوار و احادیث و روایات زیاد شد و جعل و تحریف و دروغ بستن به پیامبر افزایش پیدا کرد، اجتهاد و اخذ حکم شرعی مشکل شده و آراء زیاد گردید. حتی به نظر شیخ کسی که اهل تدبر باشد می‌فهمد که اجتهاد امری بدیهی است.(رساله الاسلام، سال اول، ش ۱ـ۴، ص ۲۳۹ ـ ۲۴۳)

اگر بپذیریم که لااقل پاره‌ای اختلافات مذهبی از مفتوح بودن باب اجتهاد ناشی می‌شود، دیگر چنین اختلافی به دشمنی و بغض و کینه بَدَل نخواهد شد. هم چنان که بین دو مرجع تقلید امامی و مقلدان آن‌ها دشمنی و کینه‌ای نسبت به یکدیگر نیست، بین شیعه و سنی نیز که هر کدام از یک مذهب و یک مجتهد پیروی می‌کند، علی رغم وجود اختلاف مذهبی، دشمنی و کینه‌ای نخواهد بود. از نظر شیخ ما باید به این واقعیت توجه کنیم که دست کم مقداری از اختلافات شیعه و سنی در فروع احکام و حتی مسائل کلامی و تاریخی از اختلاف در اجتهاد ناشی می‌شود، و نباید به بغض و دشمنی و دوری از یکدیگر منتهی شود.

ارتباط شیخ با علمای اهل سنت و تعامل علمی او با ایشان در کشور‌های مختلف اسلامی، حضور در مجامع علمی اهل سنت و حتی حضور در درس علمای مصر و هم نشینی با ایشان و تجلیل از عالمان منصف و شهیر اهل سنت همگی در پرتو باور او به انفتاح باب اجتهاد بود. از نظر او اختلاف نظر علمی و فتوایی که برخاسته از اجتهاد و استنباط است، لزوماً ناقض «اخوت اسلامی» که از وظائف حتمی مسلمانان به ویژه عالمان و نخبگان جهان اسلام می‌باشد نیست.

۲- ارتباط علمی علمای اسلام

کاشف الغطاء در گفتار و کردار خود الگویی را به نمایش گذاشت که می‌تواند راه کاری مؤثری در تحقق وحدت اسلامی باشد. او بی آنکه از مبانی اعتقادی خود تنازل کند، با علمای اهل سنت ارتباط مستمری داشت. از گفته‌ها و نوشته‌های آنان انتقاد می‌کرد، به رساله‌ها و مقالاتشان نقد می‌نوشت و با کمال احترام و ادب به پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد،او هرگز در نقد علمی از ادب نقد خارج نشد و از جاده انصاف منحرف نگردید و تعصبات مذهبی را با مباحث علمی مخلوط نکرد، به همین دلیل مورد احترام عالمان اهل سنت بود، آنان در مواردی متعددی به تذکرات شیخ ترتیب اثر داده و او را به خاطر ادب و وقارش می‌ستودند. او از سفر خود به قاهره در سال۱۳۳۱هـ . ق گزارشی کوتاه نوشته، ملاحظه چکیده این گزارش منش او را در تعامل با علمای اهل سنت به خوبی نشان می‌دهد.

بی شک خدمتی که او با اتخاذ چنین روشی به مکتب تشیع نمود، در نوع خود کم نظیر است. اینک چکیده‌ای از گزارش او:

حضور در الازهر و مراوده با علمای اهل سنّت اوائل سال۱۳۳۱هـ به قاهره رفته و سه ماه در آن جا توقف کردم و بیشترین هدفم ملاقات بزرگان و رجال و علمای برجسته آن دیار مثل علمای ازهر بود. شیخ ازهر در آن زمان مرحوم شیخ سلیم البشری بود که شیخ پیرمردی بود که عمری از او سپری شده بود. در حوزه درسش صبح ها حاضر شدم. صحیح «مسلم» را همراه می‌آورد، دو یا سه حدیث می‌خواند و بعضی از جملات حدیث را شرح می‌کرد. من در او سلامت و سلاست و بساطت و برکت یافتم ولی غور و تحقیق و عمق و تدقیق نیافتم.

سپس نزد علامه شیخ محمد نجیت المطیعی رفتم که در آن روز مفتی حقانیّه بود. در جامع رأس سیدنا الحسین درس اصول فقه، بحث «عام و خاص» می‌گفت، با او انس و الفت علمی یافتم و دریافتم که آرزو و گمشده من است. به هنگام مغرب در رواق ازهر نماز اقامه می‌کرد و بر منبر می‌رفت و تفسیر آیات قرآن می‌گفت. در این جلسه درس هم حاضر شدم. بر شگفتی‌ام افزوده شد و مصمّم شده و در طول اقامت این دو درس را رها نکردم. فراوان اشکال می‌کردم و به مجادله می‌کشید، ولی او به سخنم خوب گوش می‌داد و با سعه صدر مجادلاتم را تحمل می‌کرد تا شبهه‌ام برطرف شود. شاگردان گردن می‌کشیدند تا صاحب صدای نامأنوس را بشناسند، چون این قبیل مباحثات برای آنان غیر متعارف بود.

انس و تعلق خاطر او اعلی الله مقامه نسبت به من بیشتر از انس و تعلق من با او شد. بعد از نماز از در خارج می‌شد و به سؤالات و ایرادات شاگردان پاسخ داد. در اثناء محاورت وسط خیابان می‌ایستاد و از طلاب می‌پرسید: آن شیخ بغدادی کجاست؟ مرا صدا می‌زدند و به حضورش می‌رفتم. دستش را در دست من می‌نهاد و هر شب مرا با خود به زیارت بعضی از دوستانش در بیوتات علما و اعیان مصر می‌برد و بیش از یک ساعت می‌نشست و مرا کنار خود می‌نشاند. در شبانه روز یک مرتبه غذا می‌خورد. تعدادی از تألیفاتش را به من هدیه کرد و من نیز تألیف مشهورم (الدین و الاسلام) را به او هدیه کردم. تعجب کرد و بر آن تقریظی نگاشت که خطش نزد من موجود است… بنا داشتم روز دهم ربیع الاول سفر کنم که او مرا ملزم کرد تا شب دوازدهم، شب میلاد نبوی بمانم و شبی مرا با خیمه‌ای که برای خدیوی آماده شده بود، برد…

وی در تمام محاوراتش بسیار با وقار و سکینه بود… در بسیاری از علوم مثل فقه، اصول، تفسیر، حدیث، فلسفه و تاریخ متبحر بود و برایم علمای قرون وسطی مثل زمخشری و بیضاوی و همه آنان که دارای احاطه علمی و تحقیقات عمیق و دقت نظر توأم با وزانت و متانت بودند، متمثل شد. احساس آرامش کردم که در اسلام شخصیت‌هایی هستند که پناهگاه مسلمانان به هنگام سختی‌ها و گرفتاری‌هایند و همواره در خود این آرامش و طمأنینه را احساس می‌کردم تا این که خبر رحلت او به من رسید. گفتم:

انا لله و انا الیه راجعون، قد خسر الاسلام ذلک الکنز الثمین وانهد ذلک المعقل الحصین الدهر اخسر و المکارم صفقه من ان یعیش لها الهمام الاورع رفع الله درجاته و اجزل الجزاء و جعل لنا فی بقیه علماء المسلمین احسن الاء عز و جمعنا الله و ایاهم فی مستقر رحمته مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و حسن اولئک رفیقا»

سخنرانی‌ها، مباحثه‌های شفاهی و کتبی او با عالمان اهل سنت در بلاد اسلامی فصل دیگری از تلاش و مجاهدت این عالم هوشیار در راه تحقق وحدت اسلامی است. بسیاری از عالمان اهل سنت و مشاهیر جهان اسلام پس از سخنرانی او در قدس او را «منادی وحدت اسلامی» شمردند و او بدین وسیله شهرت جهانی یافت. دو تن از مدرسان دانشکده فاروق اول در بیروت در کتاب خود به نام «الاسلام بین السنه و الشیعه» از سخنرانی او و اقتدای همه علما اعم از شیعه و سنی در نماز جماعت با شکوه قدس به وی و نیز کتاب «الدعوه الاسلامیه» اثر ماندگار شیخ که علمای اهل سنت قبل از علمای شیعه آن را دریافت کرده و مطالعه نمودند، تجلیل کرده و آن را در راستای تحقق اهداف والای وی دانستند. (به نقل از شبکه اینترنتی علمای ایران و عراق)

بسیاری از آثار و تألیفات وی مانند «اصل الشیعه و اصولها» و «الدین و الاسلام»، «المحاورات الریحانیه»، «الجنه المأوی» و «الفردوس الاعلی» همگی در راستای تحقق وحدت اسلامی قابل ارزیابی است. استقبال علمای اهل سنت از شیخ و آثار او گواه بر این واقعیت است. در معرفی هر یک از آثار یاد شده نیز در این زمینه توضیح خواهیم داد. حمایت جدّی او از دارالتقریب که در سال۱۳۲۵ق در مصر و به همت رؤسای الازهر و شیخ محمد تقی قمی که پیش از دهه۲۰ برای تدریس به مصر رفته بود، اقدام دیگر کاشف الغطاء در جهت پشتیبانی از آرمان وحدت اسلامی است.

این حرکت تقریبی در ایران از سوی مرجع بیدار جهان تشیع آیت‌‌الله بروجردی، در لبنان از سوی مصلح معروف سید عبدالحسین شرف الدین و در عراق از جانب شیخ محمد حسین کاشف الغطاء حمایت شد. کاشف الغطاء خود با اشاره به مجاهدت چهل ساله‌اش در راه وحدت اسلامی و به گواه گرفتن نوشته‌ها و سخنرانی‌هایش در پایتخت‌های کشورهای اسلامی از گسترش اختلافات گلایه می‌کند و از علمای ازهر می‌خواهد که جماعت تقریب را در آن دیار طرد نکنند. وی با اشاره به اقدامات تنی چند از علمای گذشته مانند سید جمال الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی و … در راه وحدت اسلامی، اقدامات آنان را فردی دانسته و فراخوانی این جمعیت را فراخوانی جمعی می‌شمارد که باید مورد حمایت قرار گیرد.

از این رو، اینکه هر از چند گاهی کتاب یا رساله‌ای بر علیه شیعه نوشته و انتشار می‌یابد، اظهار تأسف می‌کند چرا که این اقدامات باعث می‌شود که علمای شیعه عکس العمل نشان داده و به دفاع از مکتب تشیع برخیزند و روز به روز بر کینه‌ها و فاصله‌ها افزوده شود و دشمنان و استعمارگران را خشنود سازد. وی با صراحت می‌گفت:

۳- احترام به معتقدات یکدیگر

پیشنهاد دیگر کاشف الغطاء برای تحقق وحدت اسلامی به هر دو گروه شیعیان و سنیان است. او از هر دو گروه می‌خواهد که در یک چیز تساهل نمایند و از سختگیری و تصلّب بپرهیزند تا اختلافات مذهبی که جنبه عرضی دارند، به حداقل برسد. از شیعه می‌خواهد که کرامت سلف و سابقین در اسلام و خدمات آنان را در پیشبرد جامعه اسلامی پاس بدارد و تلاش‌های مسلمانان صدر اسلام را در عهد نخستین ارج بنهد، البته تا آن زمان که خلافت اسلامی برپا بوده و هنوز به سلطنت تبدیل نشده بود. و در برابر، از اهل سنت می‌خواهد که به روش علمای سلف برگردد، محبت اهل بیت رسول خدا را بر خود فرض بداند و این امر ممکن نیست مگر آن که کتب کسانی چون ابن تیمیّه و ابن حزم و سلف آنان از بنی امیّه که در این مسأله به انحراف گراییدند، کنار نهاده شود و به مانند امام شافعی بگویند:

ان کان حبّ الوصیّ رفضا       فانّـــی ارفض العباد

اگر محبت جانشین پیامبر رفض(و شیعه بودن) است، پس من از همه بندگان خدا شیعه ترم.

محبت راستین با برائت از دشمنان آنان امکان پذیر است، چرا که خداوند سبحان فرمود: لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِالله … یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ الله وَرَسُولَهُ (مجادله، آیه۲۲) (المراجعات الریحانیه، ص۳۸۱)

۴- کنار نهادن مباحث اختلافی

کاشف الغطاء معتقد بود که مهمترین مسأله مورد نزاع میان شیعه و سنی مباحث امامت و خلافت است. از این رو، باید از طرح این بحث و آن چه در سقیفه رخ داده، پرهیز نمود. زیرا امروزه پرداختن به این مباحث سمّ قاتل بوده و پایه‌ها و اصول اسلام را قلع و قمع می‌کند. نه به عنوان مذاکره و نه به عنوان نشر نباید این بحث در کتب و مقالات انتشار یابد. این بحث باید تنها در میان افراد نادری مطرح گردد که با احاطه به شرایط زمان و مکان در مواقع مخصوصی آن را مطرح نمایند تا ضرری برای اسلام و مسلمین نداشته باشد.

با صراحت می‌گفت، آن چه او در این موضوع می‌گوید و می‌نویسد تنها جنبه دفاعی دارد نه هجومی؛ زیرا هرگز اقدام به طرح ابتدایی این مباحث نکرده و نمی‌کند. اگر طرف مقابل این بحث را رها کند، او نیز انگیزه‌ای برای مطرح کردن آن‌ها ندارد. او در عین حال که خود را کاملاً در پاسخگویی به تهمت‌ها و سخنان ناروای ابن تیمیه و ابن حزم علیه تشیع، توانا می‌دانست، اما از طرح آن‌ها نا خشنود بود. (همان، صص۳۸۲ ـ ۳۸۳)

از سخن شیخ برمی‌آید که مقصود او مسائل تاریخی و نزاع‌های قدیمی در خصوص ماجرای سقیفه است که جز ضرر و زیان برای مسلمانان سودی ندارد، والاّ طرح مباحث کلامی امامت که از سوی متکلمان و محققان در کتب کلامی و تخصصی مطرح شده، منظور نظر وی نیست. او طرفین را هشدار می‌داد که نه اعتقاد به «امامت» موجب خروج از اسلام است، نه عدم اعتقاد به آن و ارتباطی به جامعه اسلامی و احکام آن مثل: «حرمت خون مسلمان و آبرو و مال» و «وجوب برادری و حفظ حرمت» و «عدم جواز غیبت» و بسیاری از احکام اسلامی، ندارد. (رساله الاسلام، سال دوم، ش ۷، مقاله «بیان للمسلمین»)

کاشف الغطاء از یک مسئله اختلافی دیگر نیز که اهل سنّت بر شیعیان خرده می‌گیرند، سخن گفته و پاسخ می‌دهد و می‌نویسد:

اولا: «جواز سبّ و طعن بر خلفا» رأی همه شیعیان نیست، چه بسا اکثر آنان با چنین رفتاری موافق نیستند. ائمّه هم در روایات سبّ و لعن را منع کرده اند.

ثانیا: اگر شیعه چنین اعتقادی هم داشته باشد، موجب خروج از اسلام نبوده و نهایتش این است که یک معصیت است و چه بسیار اهل معصیت در میان هر دو گروه!

ثالثا: اگر به خاطر خطای در اجتهاد باشد، معصیت هم نبوده و موجب فسق نیست.(همان) به هر تقدیر، به جز او معروف است که آیت الله بروجردی نیز از طرح مسائل اختلافی در موضوع امامت و جانشینی پیامبر اکرم در صدر اسلام ناخشنود بود و بر این باور بود که زنده نگاه داشتن آن مباحث امروزه ثمری ندارد. آن چه لازم است مورد تأکید قرار گیرد و پیگیری شود مرجعیت علمی اهل بیت رسول خدا است که اگر مورد توافق فریقین قرار گیرد، فقه اهل سنت دچار تحول اساسی خواهد شد. (مجله حوزه، ش ۴۳ـ۴۴، سال هشتم، ش۱و۲، مصاحبه با آیت الله فاضل لنکرانی)

۵- عبرت آموزی از سرنوشت مسلمانان

یکی از سفارش‌های اکید کاشف الغطاء در مناسبت‌های مختلف یادآوری ضرباتی بود که مسلمانان در طول تاریخ به خاطر اختلاف و تفرقه متحمل شده‌اند. هر ملتی عزت و اقتدار را می‌پسندد، به ویژه امت اسلامی که هم آموزه‌های دینی او عزت و اقتدار برای او به ارمغان آورده بود و هم پیشینه افتخار آمیز آنان در ایجاد تمدن بزرگ اسلامی در پرتو برادری اسلامی و وحدت کلمه. یادآوری گذشته افتخار آمیز مسلمانان و نیز افول ستاره‌ اقبال آنان به ویژه در دویست سال اخیر می‌توانست بانگ بیداری اسلامی برای همه مسلمانان باشد.

شیخ که از ترفندهای استعمار به خوبی آگاه بود، از هر فرصتی بهره می‌جست تا سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کنِ» استعمارگران را به مسلمانان گوشزد کند و به آنان هشدار دهد که امروز بزرگترین ابزار استعمار «دامن زدن به منازعات مذهبی و مناقشات بی فایده» است.(دائره المعارف العلیا، ج۱، ص۱۹۲، نامه شیخ به رشید رضا)

او عاقبتِ اختلاف مسلمانان در قرون ششم و هفتم هجری را که به جنگ‌های صلیبی و چیرگی مغول و تاتار بر کشور‌های اسلامی منتهی شد؛ تفرقه آنان را در قرون سیزدهم و چهاردهم که ‌آنان را گرفتار استعمار اروپا نمود؛ و نیز اختلاف پیروان مذاهب اسلامی را پس از جنگ جهانی دوم که به غصب سرزمین فلسطین و تشکیل دولت غاصب صهیونیستی منجر شد، را یاد آوری می‌کرد تا مسلمانان از خواب غفلت بیدار شوند و دست اتحاد و یکپارچگی به یکدیگر دهند.

کاشف الغطاء در خصوص مسأله قدس و فلسطین مطالب فراوانی دارد که «قلّه مواضع سیاسی و اجتماعی» اوست و در بخش مستقلی مطرح و راهکار‌های مشخص او را برای حلّ این معضل پیچیده جهان اسلام در آن زمان نقل خواهیم کرد. در این بحث تنها به یکی از آن‌ها اشاره کرده و می‌گذریم. و آن «وحدت مسلمانان» از یک سو و «رفع اختلافات کشور‌های اسلامی و دول عربی و مسلمان و همبستگی و اتحاد ‌آنان» از سوی دیگر است. (المثل العلیل فی الاسلام لا فی بحمدون، صص۹۱ ـ ۹۵)

۶-  تهذیب نفس

یکی دیگر از راهکارهای تحقق وحدت اسلامی از نظر کاشف الغطاء کنار نهادن هوی و هوس‌ها، کدورت‌ها، کینه‌ها و حسدها از سوی پیروان مذاهب اسلام است. در یک کلمه «تهذیب نفس» و «تقویت برادری اسلامی» از سوی شیعه و سنی شرط رسیدن به وحدت اسلامی است.

شیخ در مقاله‌ای تحت عنوان «چگونه مسلمانان متحد می‌شوند؟» از ضرورت اقدامات عملی سخن گفته و می‌نویسد: «مسلمانان با عنایت به منطق و حکمت هواهای نفسانی را کنار گذارند. هر مسلمانی مصلحت برادر مسلمان را مصلحت خود بداند و برای مصالح او مانند مصالح خویش کوشش نماید. این مهم چه زمانی محقق می‌شود؟ زمانی که غلّ و غش از سینه‌ها و کدورت کینه‌ها از قلب‌ها زدوده شود. هر مسلمان به مسلمان دیگر به چشم برادری بنگرد نه عداوت، به چشم رضایت نگاه کند نه جفا، به نظر رحمت به او بنگرد نه غضب. این امور چه زمانی تحقق می‌یابد؟ وقتی که بالوجدان حس کند و ضرورت حس آن را دریابد که عزّت هر فرد در گرو عزّت و سربلندی برادر اوست و قوت و قدرت او به قدرت یاران او بستگی دارد و هر گاه چنین شدند، هر کدام یار و یاور دیگری خواهد بود.» (اصل الشیعه و اصولها، ترجمه علیرضا خسروانی، ص ۵)

شیخ در ادامه ذلت و خفت عرب جاهلی و عزت و افتخار مسلمانان پس از ظهور اسلام را یاد آور شده و شرایط تحقق رهبری در جهان اسلام را به منظور تحقق وحدت اسلامی چنین توصیف می‌کند: نخست، سدّ باب مجادلات مذهبی و طعن و وهن و زبان درازی نسبت به یکدیگر و دیگری محکم نمودن مسلمانان قلوب خود را به عقد برادری با یکدیگر و این که هر چه برای خود دوست می‌دارد، برای برادر مسلمانش دوست بدارد و از هر کینه و حسدی که به او داشته، حقیقتاً بیزاری بجوید.

سخنرانی‌های مهیّج او زبانزد عام و خاص در کشورهای اسلامی بالاخص سرزمین عراق است. ارائه گزارشی کوتاه از یکی از سخنرانی‌های او در همین زمینه گوشه‌ای از کلام سحر آمیز او را نشان می‌دهد.(سخنرانی بعد از بازگشت از سفر ایران در هفتم ذی قعده ۱۳۵۲ برابر با ۲۱ شباط ۱۹۳۴ میلادی در جمع عشایر) هر چند گزارش سخنان او به زبان فارسی گویای کلام فصیح و بلیغ و آهنگ سخن او نیست.

گویا به قول غربی‌ها ما اتفاق کرده‌ایم که متفق نباشیم. صهیونیست تنها برای جان فلسطین نیست بلکه برای عالم است. یهودیان از سراسر جهان کمک مالی جمع می‌کنند و برای هم کیشان خود در فلسطین ارسال می‌نمایند. ولی مسلمانان فلسطین را فراموش کرده‌اند… چرا مسلمانان قلوبشان از جنایات صهیونیست‌ها بر زنان و کودکان فلسطینی نمی‌شکافد؟

انا نذیرالله الیکم! الله الله فی بلادکم! الله الله فی دینکم!

اگر به این منوال پیش روید از قوم سبأ هم ذلیل‌تر خواهید شد. بارها گفته‌ام که «اتحاد و اتفاق از مقوله اقوال نیست و از عالم وهم و خیال نیست، محال است در جامعه‌ای بدون آن‌که مردم اهل انصاف و عدل با یکدیگر باشند و حق هر ذی حقی را ادا کنند و در اعمال و نتایج اهل مساوات باشند، اتحاد و اتفاق برقرار شود. صهیونیست‌ها مطرودان عالم از کشورهای مختلف آلمان و فرانسه و اسپانیا و … هستند و آن‌ها نمی‌توانستند آنان را تحمل کنند.

اول مجد و شرف فی الانسان الغیره و من لا غیره له لا حسّ له و من لا حسّ له لیس بانسان.

رفتار مضرّ به اخلاق و جان و مالتان را ترک کنید آن‌ها که شما را به سینما و شراب و قمار فرا می‌خوانند، دلسوز شما نیستند وقتی یک یهودی در یک کشوری مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرد، یهودیان دیگر در نقاط دیگر دنیا می‌گویند: آخ، در حالی که این احساس از بنیان‌های قواعد دین ما است «المؤمن من المؤمن کالعضو من الجسد».

نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین سید جواد ورعی استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و پژوهشگر دینی