بررسی فقهی-جامعه‌شناختی «عزاداری»

عضو هیئت علمی دانشکده علوم انسانی دانشگاه فردوسی معتقد است: جامعه در حال گسست اجتماعی است، در این بستر شبهات دینی و فرقه‌ها شکل می‌گیرند، برای حفظ جامعه باید همبستگی اجتماعی و پیوند‌های عاطفی را گسترش داد تا شبهات دینی و مشکلات اجتماعی حل شود.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر غلامرضا صدیق اورعی در همایش مبلغان و شبهات عاشورایی در مشهد، با بررسی تحلیل و پاسخگویی به شبهات در بستر اجتماعی اظهار داشت: شبهاتی که شکل اجتماعی دارند و به نحوی بستر آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی ست در پژوهش‌های جدید کمتر مورد بررسی قرار گرفته که در این جلسه از دیدگاه اجتماعی به این شبهات می‌پردازیم.

این جامعه‌شناس در پاسخ به این شبهه که «حزن و اندوه را با میزان نشاط اجتماعی می‌سنجند، یعنی عزاداری بر نشاط اجتماعی اثر گذاشته و این حزن در نتیجه جامعه را افسرده می‌کند»، گفت: انسان به طور کلی دو حوزه متفاوت ادراک و هیجان دارد، حوزه هیجان در مقابل هر اتفاقی واکنش‌های طبیعی دارد، ممکن است برای بعضی خوشایند باشد و بعضی دیگر ناخوشایند، این واکنش‌ها اِرادی نیستند و حوزه ادراک پس از این مواجهه تصمیم ارادی می‌گیرد که این هیجان ادامه یابد یا خیر، مواجهه با واقعه عاشورا همین طور است همه در مقابل این جنایات تحت تأثیر قرار گرفته و محزون می‌شوند، حال بعضی حس خود را در حوزه ادراک کنترل و متوقف می‌کنند و بعضی هم تصمیم به سوگواری برای این مصیبت می‌گیرند.

صدیق اورعی افزود: اگر گفته شود که در مجالس عزاداری این حزن کاملاً ارادی است و شرکت کنندگان با شنیدن روایتی از واقعه محزون می‌شوند و حزن با خواسته خودشان و از روی ادراک است، اولاً باید گفت: همه افراد در جنسیت و سنین متفاوت دریافت یکسانی از غم ندارند و این تفاوت واکنش‌ها مربوط افراد است نه اصل واقعه، ممکن است یکی بیشتر و دیگری کمتر محزون شود، ثانیاً اینکه در روایت سفارش شده اگر گریه نمی‌کنی حالت حزن و گریه را داشته باش این حزن برای شخصیت بزرگی از شیعیان است که در مظلومیت مورد خشونت قرار گرفته، پس این حزن واکنش کاملاً طبیعی است در برابر این اتفاق، نمی‌شود توقع جشن گرفتن داشت، بلکه شادی‌ها می‌توانند در جای دیگر و با مناسبت بهتری ایجاد شوند.

جامعه هیچ‌گاه با عزاداری دچار افسردگی نمی‌شود

وی در ادامه درباره «عوامل افسردگی جامعه» تصریح کرد: جامعه هیچ‌گاه با عزاداری دچار افسردگی نمی‌شود، انسان از نیاز‌های اساسی‌اش ارتباط اجتماعی است، اگر کسی خودش را منزوی کرد افسرده می‌شود، ریشه افسردگی اضمحلال روابط اجتماعی و قطع صله رحم است نه عزاداری، در عزاداری‌ها افراد در مراسم جمعی حضور دارند این پیوست و همبستگی هیچ‌گاه باعث افسردگی نمی‌شود این نکته را روانشناسان بالینی تایید می‌کنند.

استاد دانشگاه فردوسی، درباره این شبهه که گفته می‌شود «به جای نذری دادن به فقرا کمک کنید»، توضیح داد: در این که دین اسلام بعد از اقامه نماز توصیه به انفاق کرده شکی نیست اما مفروض شبهه این است که در شیعه انفاق نمی‌شود، هم با وجود کمک‌ها، خیریه‌ها و سازمان‌های حمایتی پذیرفتنی نیست، نکته اصلی اینجاست که وظیفه ما فقط مقابله با فقر نیست بلکه اول باید همبستگی داشته باشیم، این تعاملات اجتماعی همراه با عاطفه مثبت در ما حس همبستگی ایجاد می‌کند و در دین اسلام سفارش شده که هدیه ایجاد عاطفه می‌کند، اطعام هم یکی از هدایایی است که بیشتر ایجاد عاطفه می‌کند. در همین مراسمات عزاداری غیر از موعظه، سفره‌های نذر و غذا برپاست که باعث همبستگی ست.

اورعی همچنین تاکید کرد: شبهه شده «برخی هزینه‌ها‌ عزاداری را به فقرا بدهیم تا اقتصاد تقویت شود»، اما در این غذا و نذری دادن، مهم اطعام است بالاخره هزینه صورت گرفته این بجای تضعیف اقتصاد آن را تقویت و تحریک می‌کند، افزایش تقاضا تولید را به همراه دارد و افزایش تولید موجب می‌شود اقتصاد تقویت شود. با این کار اقتصاد تخریب نمی‌شود. پس ریشه تخریب اقتصاد مصرف زیاد غذا نیست. علاوه بر اینکه این غذا دادن موجب افزایش همبستگی و افزایش اعتماد در بین جامعه است، چرا که بسیاری از مجالس را افراد غنی برگزار می‌کنند و بعضاً هزینه‌های زیادی هم صورت می‌گیرد که بدست افراد کم بضاعت تر می‌رسد، این عمل فاصله طبقه غنی و ضعیف را کم می‌کند و این عطا اثرش بهبود روابط اجتماعی است.

بعضی نقدها به نحوه عزاداری‌ وارد است

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی اضافه کرد: بخشی از شبهات به نحوه اجرا و حاشیه مراسمات عزاداری مربوط می‌شود، البته بعضی نقدها به نحوه عزاداری‌ وارد است که باید برای حل آن‌ها اقدام شود؛ گاهی ضعف‌های رفتاری از سوی افراد است و گاهی هم ضعف‌ها در روابط اجتماعی است، در واقع این مشکلات فردی نیستند بلکه یک بیماری اجتماعی در روابط است، مقصود اصلی از مجالس عزاداری اظهار برائت نسبت به ظالمان به حق اهل‌بیت علیهم‌السلام است ولی باید دقت شود تا شئونات مجالس هم رعایت شود تا دستاویز بدخواهان نشود. چرا که این مشکلات ربطی به پیروی ما از اهل‌بیت علیهم‌السلام و زنده نگه داشتن یادشان ندارد.

صدیق اورعی عنوان کرد: طبق تحقیقات علوم اجتماعی همه افراد دارای ایدئولوژی هستند یعنی آگاهی و تحلیل نسبت به وضع موجود، توجه به وضع مطلوب و راه کار رسیدن به مطلوب‌ها برنامه و نقشه دارند، اکنون در بسیاری از افراد در ایران این ایدئولوژی رفاه خواهی است، لذا نه حکمت عقائد و نه اتصال تاریخی به جریان حق برای چنین فردی مفاهمه نمی‌شود؛ در اینجا باید برای تفهیم بینش تاریخی انبیاء و ائمه علیهم السلام وارد گفتگو با این جریان شویم تا یاد آوری کنیم که مبنای ما مبارزه با طاغوت و اهل حق بودن است در این صورت حداقل سخن ما باب آشنایی را باز می‌کند.

وی در ادامه افزود: لازم به توجه است که این شبهات در ظرف ذهنیت و مبنای رفاه خواهی شکل می‌گیرد نه در جریان حق و باطل اگر خود را عنصری در جریان حق و مدافع حق بدانیم با این مبنا اصلاً این شبهات شکل نمی‌گیرد.

در پایان حجت‌الاسلام دکتر اورعی در نتیجه گیری مباحث اظهار داشت: متأسفانه جامعه ما در حال گسست اجتماعی ست، در این بستر شبهات دینی و فرقه‌های مختلف در شکل‌های متفاوت بر اساس امیال به وجود می‌آید، برای حفظ جامعه باید همبستگی اجتماعی و پیوند‌های عاطفی را گسترش داد، در خانواده مدرسه محل کار دانشگاه باید پیوندهای اجتماعی برقرار شود در این صورت نیمی از مشکلات اجتماعی ما حل خواهد شد.