فقه عزا در ایام کرونا/ مسعود بُندار

اختصاصی شبکه اجتهاد: با ورود ماه محرم هرساله شاهد اشکالات و ایرادات و روشن‌فکری‌هایی نسبت به این مقوم اسلام و زنده کننده آن هستیم. گاهی به مصادیق شعائر حسینی ایراد می‌گیرند و گاهی نسبت به روضه‌ها و گاهی بود و یا نبود حضراتی در این واقعه را شاهد هستیم. قبل از کرونا به ایستگاه‌های صلواتی ایراد می‌گرفتند که مزاحمت ایجاد می‌کند و یا دسته‌های عزا به محیط‌زیست و درختان صدمه می‌زنند، یا چرا خرج سیاه‌پوشی شهر می‌کنند به فقرا کمک نمی‌کنند؟  هرکسی هر چه به ذهنش می‌رسید می‌گفت و می‌نوشت. حال که کرونا آمده است قالب ایرادات جدید شده است و اصل برگزاری مجالس سیدالشهدا علیه‌السلام را خدشه می‌کنند و مورد نقد قرار می‌دهند. به‌هرحال تا بوده چنین بوده است و عادت کرده‌ایم؛ اما در این ایام مطلبی از حجت‌الاسلام محمدتقی فاضل میبدی عضو مجمع محققین، شاهد بودم که برگزاری مجالس در این ایام عقلا و شرعاً حرام دانسته بودند. وجه این عقل و شرع را مطرح نکرده و تنها به آن اشاره کردند، این امر نیاز با واکاوی دارد. نسبت به این مطلب اشکالات نقضی و حلی وجود دارد.

اشکال اول: این عقل و شرع بر حرمت تنها شرکت یا برپایی مجلس سیدالشهدا علیه‌السلام نیست؛ بلکه در تمام سفرها به شمال و جنوب و ترکیه و ترکمنستان و مترو و بالاتر از همه، مطلق خروج از منزل است و اختصاصی به شرکت در مجالس حسینی ندارد. این اشکال نقضی است.

اشکال دوم: در مورد اشکال حلی باید خاطرنشان کرد، مراد از عقلاً چیست؟

۱- یا مراد حکم عقل مستقل است:

الف: اگر مراد حکم عقل مستقل باشد، به عدل و ظلم برمی‌گردد؛ اما سؤال این است شرکت یا برپایی این مجالس، چگونه می‌تواند ظلم باشد؟ ظلم به کیست؟ اگر اضرار به غیر در برپایی این مجالس باشد و ظلم شمرده شود، اجباری از ناحیه برگزارکنندگان نیست و نهایتاً اگر ظلمی باشد، از موارد الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار است. شخص خودش انتخاب کرده است که در این مجلس شرکت کند. نسبت به شرکت کنندگان نیز دلیل مستقل عقلی بر اینکه ظلم به نفس حرام باشد وجود ندارد مگر از باب وجوب محافظت که در عداد غیر مستقلات قرار می گیرد.

ب: از طرفی این ظلم و اضرار قطعی نیست بلکه محتمل است. یعنی اگر بپذیریم برپایی مجلس ظلم است و اضرار به غیر است، باید ظلم و اضرار قطعی باشد نه محتمل. کسی که در این مجالس شرکت می‌کند لزوماً مبتلا نمی‌شود؛ بلکه ممکن است کسی مبتلا باشد و یا ناقل باشد و ویروس را منتقل کند. دفع ضرر محتمل نیز گرچه واجب است اما این احتمال ضرر با رعایت پروتکل ها قوتش کمتر می شود و با مصلحت اقوایی چون حفظ شعائر حسینی توان رویارویی ندارد.

۲- حکم عقل غیرمستقل ممکن است باشد؛

اگر مراد حکم عقل غیرمستقل است، بین شرکت‌کننده و برگزارکننده فرق است. نسبت به شرکت‌کنندگان، باید عقلا از مصادیق هلاکت نفس باشد و به‌ضمیمه آیه شریفه«لا تلقوا بایدیکم الی التهلکه» حکم به قبح یا حرمت نمود. در این صورت نیز اولاً؛ هلاکت در این موارد قطعی نیست. ثانیاً؛ از موارد الامتناع بالاختیار است؛ اما نسبت به برگزارکنندگان، باید اضرار به غیر مرادشان باشد که باید لا ضرر را اضافه نمود، بنا بر اینکه لای در «لا ضرر» ناهیه باشد که نیست و قطعاً نافیه است و نفی حکم ضرری مراد از قاعده است نه نهی از حکم ضرری. بنابراین مراد از حرمت عقلی برای برگزارکنندگان این مجالس، باید مستقلات عقلیه باشد، فارغ از آن دو اشکال قبل که وارد خواهد بود.

مراد از شرعاً چیست؟

سؤالی که از ایشان وجود دارد این است کجا شارع مقدس از خصوص مجلس سیدالشهدا علیه‌السلام در ایام وجود بیماری همه‌گیر نهی فرموده‌اند؟ این فتوا چه دلیل خاص یا عامی دارد؟ قطعاً در خصوص مجلس سیدالشهدا علیه‌السلام در این موارد دلیل خاصی نرسیده است و باید عموماتی مدنظر ایشان باشد تا مدرک این فتوا باشد. عمومات اگر لا ضرر باشد که بیان شد و اگر ادله‌ای باشد که مورد روایاتی که دستور داده‌اند در موارد شیوع وبا و طاعون از شهر خارج شوید که مرحوم صاحب وسایل در بابی این روایات را جمع‌آوری کرده است «بَابُ جَوَازِ الْفِرَارِ مِنْ مَکَانِ الْوَبَاءِ وَ الطَّاعُونِ إِلَّا مَعَ وُجُوبِ الْإِقَامَهِ فِیهِ کَالْمُجَاهِدِ وَ الْمُرَابِطِ‌«. (وسایل الشیعه، ج‌۲، ص: ۴۲۹‌) بر اساس این روایات می‌توان از مکان‌هایی که احتمال از ابتلای بیماری وجود دارد، فرار کرد. برخی از این روایات چنین هستند:

«مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْوَبَاءِ یَکُونُ فِی نَاحِیَهِ الْمِصْرِ- فَیَتَحَوَّلُ الرَّجُلُ إِلَى نَاحِیَهٍ أُخْرَى- أَوْ یَکُونُ فِی مِصْرٍ فَیَخْرُجُ مِنْهُ إِلَى غَیْرِهِ فَقَالَ‌ لَا بَأْسَ- إِنَّمَا نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص عَنْ ذَلِکَ لِمَکَانِ رَبِیَّهٍ – کَانَتْ بِحِیَالِ الْعَدُوِّ فَوَقَعَ فِیهِمُ الْوَبَاءُ فَهَرَبُوا مِنْهُ- فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْفَارُّ مِنْهُ کَالْفَارِّ مِنَ الزَّحْفِ- کَرَاهِیَهَ أَنْ تَخْلُوَ مَرَاکِزُهُمْ.»

بر اساس این روایات از مکان‌هایی که احتمال ابتلا وجود دارد، می‌توان گریخت و شهر نیز خصوصیت ندارد؛ بلکه هر مکانی این حکم جواز را دارد.

پرواضح است این روایات حکم به جواز خروج از مکان بیماری داده‌اند، نه اینکه نهی از شرکت در مجلسی را بدهند که احتمال ابتلای به بیماری در آن باشد. وجه این روایت نیز روشن است افرادی که بیمار نشده اند و علائم بیماری ندارند، باید از شهر خارج شوند تا مبتلی نشوند، اما بیماری مانند کرونا که علائم آن مخفی است قضیه برعکس است و این امر تعبدی نیست عقلائی است. با توجه به رعایت نکات بهداشتی و پایین آوردن درصد ابتلا و پیشگری می توان در شهر ماند و به امور ضروری چون حفظ شعائر یا حتی تامین نیاز های ضروری جامعه پرداخت.

اشکال سوم: برفرض پذیرش اینکه دلیل عقلی و شرعی بر حرمت برپایی یا شرکت در مجلس عزاداری باشد، این چه دلیلی است که هیچ فقهیی از فقهای موجود که دستور به برپایی و شرکت در مجالس را داده‌اند مشروط به رعایت نکات بهداشتی، به ذهنش نرسیده است و تنها ایشان متوجه این نکته شده و این فتوا را دادند! برفرض اگر دلیل شما بر حرمت اقامه عزا در این شرایط تمام باشد، تزاحمی بین حرمت هلاکت نفس و بین وجوب اقامه شعائر حسینی رخ می‌دهد، روشن است در این موارد تزاحم و حتی تعارض، اگر مندوحه ای در بین باشد، نوبت به مرجحات نمی‌رسد چون به سراغ مندوحه خواهیم رفت. چرا باید برگزاری شعائر حسینی با رعایت پروتکل‌های بهداشتی، اعم از استفاده از ماسک و فاصله و فضای باز و مناسب، حرام باشد؟

این فتوا تفریط است و در مقابل نظر افراطی که معتقد است در این مجالس کسی بیمار نمی‌شود. قطعاً عدم رعایت در هر مکانی و زمانی موجب ابتلا می‌شود و نباید این تعابیر که حرم و مجالس اهل‌بیت علیهم‌السلام شفاخانه است، ما را به این خلط دچار کند که مصونیت صددرصدی بدون رعایت نکات بهداشتی را در پی داشته باشد. اهل‌بیت علیهم‌السلام عموماً دستور به نکات بهداشتی داده‌اند و توصیه‌های  بهداشتی داشتند. جایی نفرمودند اگر کسی مریض شد، بیاید پیش من تا شفایش دهم؛ بله در برخی توسلات زمینه استجابت دعا بوده و به لطف الهی شفا یافته‌اند و عده‌ای نیز به هر علتی شفا نگرفته‌اند. از همه مهم‌تر شفا بعد از ابتلا است نه قبل از ابتلا یا در معرضیّت ابتلا، بدون شک این نظریه افراط است. باید ضمن احیای امر اهل‌بیت علیهم‌السلام نکات قطعی و قهری را نیز مورد ملاحظه قرارداد و پروتکل‌های لازم را رعایت نمود تا به فرموده مقام معظم رهبری ایرادی به این مجالس گرفته نشود و دهان بد خواهان بیشتر باز نشود، از طرفی فتوای بی‌دلیل حجت‌الاسلام فاضل میبدی نیز تفریط و به‌دوراز فقه جواهری است و تعطیلی مصالح شعائر حسینی را در پی دارد.

این مقتضای فقه جواهری نیست که بدون هیچ دلیلی به‌صورت احساسی و بدون رعایت صناعت فقهی و اصولی و بدون نگاه به مصالح و مفاسد، به‌صورت شتاب‌زده فتوایی داد. لازمه فرمایش ایشان تعطیلی جامعه و به حرج افتادن آنهاست نه خصوص مجلس امام حسین علیه‌السلام. اقامه شعائر حسینی مانند بقیه امور ضروری جامعه لازم است و باید انسان‌ها به بازار برای رفع نیاز ضروری بروند؛ اما همه اینها منوط به رعایت پروتکل‌هاست و نمی‌شود در مورد مترو و سفر شمال و مهمانی دورهمی و جشن‌ها فتوایی نداشت و تا محرم می‌شود فتوا به حرمت داد. امیدوارم به‌حق سیدالشهدا علیه‌السلام این ویروس منحوس از جامعه جهانی رخت برکند و بتوانیم بیش‌ازپیش امر اهل‌بیت علیهم‌السلام را احیا کنیم و خدمتگزار این خاندان باشیم.