دیدگاه (گفت‌وگو/یاداشت)

شبکه اجتهاد: اندیشمندی می‌خواهد در جهت تغییری کلان در عرصه اجتماع، بعنوان مرجع فکری ورود کند؛ آیا جایز است با وجود نظریه‌پردازی که او را از خویش عاقل‌تر می‌داند، خویش را مرجع فکری آن تغییر مهم اعلام کند؟ دانشمندی می‌خواهد در جهت تغییر متون درسی دانش مربوطه، یا تغییر نظام تعلیم و تعلم آن دانش اقدام کند؛ آیا جایز است در این جهت بر کسی که او را دانشمندتر از خویش در آن رشته می‌داند مقدم شود؟ هنرمندی می‌خواهد اقدام به ساخت یک اثر فاخر مذهبی کند؛ آیا جایز است بدون هماهنگی با هنرمندتر از خویش، به تولید چنان اثر …

از آنجا که فقه هنر و مطالعه‌ فقهی هنر مبتنی بر فلسفه و مبانی هنر است، تا در این بخش کار علمی درخوری انجام نشده و ادبیات علمی لازم تولید نگردد، پرداختن به فقه هنر نتیجه ‌بخش و میسر نخواهد بود. به گزارش شبکه اجتهاد، متن پیش رو یادداشت حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران است که در ادامه از نظر می گذرد؛ مطلب محوری این مبحث، بایسته‌های فقه قلمرو هنر است؛ بایسته‌های فقه هنر، برخی حیث نرم‌افزاری، یعنی معرفتی و نظری دارد، و برخی دیگر جنبه‌ سخت‌افزاری، یعنی …

چندی است موضوع «زوائد علم اصول فقه» به مساله‌ی روز، بین فرهیختگان حوزه‌ی علمیه قم تبدیل شده و نشست‌ها و مصاحبه‌هایی که برخی از فضلای حوزه در رابطه با این موضوع ترتیب داده‌اند، واکنش‌هایی را در پی داشته است. شبکه اجتهاد: «زوائد علم اصول» اصطلاحی است که قائلین به (طرفداران) تورم منفی علم اصول فقه بر آن نام نهاده‌اند. تعبیری که علامه محمدمهدی شمس‌الدین به پدیده‌ی «تورم علم اصول» از آن یاد کرده است؛ زیرا آنچه از کلمه‌ی ورم و تورم به ذهن می‌زند؛ صحت و عافیت بدن بر اثر چاقی و سرحال بودن است، اما در واقع انباشت امراض …

شهید مطهری در مورد مناسبات خانوادگی می‌گوید اسلام حقوق مشابهی را برای زن و مرد تعیین نکرده، اما حقوق این دو سرجمع با یکدیگر برابر است. درصورتی‌که علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۲۲۸ سوره بقره به‌گونه‌ای آیه را تفسیر می‌کنند که بحث از برابری ارزشی آن‌گونه که شهید مطهری بیان می‌کنند، مطرح نشود، بلکه هرچه هست تعادل و تناسب است. شبکه اجتهاد: زنان و جایگاه خانوادگی و اجتماعی آن‌ها همیشه به عنوان چالشی جدی شناخته شده و می‌شود. مبانی دینی و روایی این مناسبات، به درک بهتر آن کمک خواهد کرد. ازاین‌رو مهرخانه گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا زیبایی‌نژاد، رییس …

شبکه اجتهاد: اعتدال و میانه‌روی در امور مورد تأیید و سفارش اسلام بوده است. به‌گونه‌ای که خداوند متعال خود اسلام را دینی میانه و معتدل معرفی می‌کند؛ اما این میانه‌روی و اعتدال گاه در میان مسلمین کمتر دیده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که حتی علمای اسلامی همچون فقیهان نیز از این آسیب بی‌نصیب نمانده‌اند. مسلماً هر افراطی، تفریطی را در پی خواهد داشت و این یک عکس‌العمل طبیعی است. ازاین‌رو می‌بایست همیشه حد اعتدال را سرلوحه خود در تمام‌کارها ازجمله مباحث علمی قرار داد. تاریخ علوم ازجمله علم اصول نیز ازاین‌گونه افراط‌وتفریط‌ها خالی نبوده و در روند تکاملی خود از ابتدا تاکنون …

 شبکه اجتهاد: چندی پیش یادداشتی با عنوان احکام ثانویه؛ «تبدیل» یا «تبدّل» موضوعات احکام اولیه از اینجانب منتشر شد. آن‌چه در پی می‌آید، در ادامه‌ی آن یادداشت و در بیان قاعده‌ی عکس آن است. در انتخابی واجب، بین افسد و فاسد مانده‌ایم؛ آیا واجب است برای انتخاب های واجب بعدی صالح تربیت کنیم؟ در منطقه ای فاقد آب و طعام پاک- نه نجس- یک سال اجبارا خواهیم ماند. آیا واجب است برای اکل، شرب و طهارت زمان پسین، در ایام پیشین چاه حفر کنیم یا دام بپرورانیم؟ برای تحفّظ بر مصالح اهم- مثلا حفظ نظام سیاسی و یا رسانه ای اسلام …

شبکه اجتهاد: تاریخ فقه از یک‌سو، و آثار و خروجی فقیهان از سوی دیگر با وضوح تمام نشان می‌دهد که فقه نیز به‌مانند دانش‌های دیگر نیازمند بازخوانی و هر از چندی پوست‌اندازی است. توسعه کمی و کیفی منابع استنباط در فقه، تنوع و تکثر یافتن ساختارهای فقه، و پردازش مسائل نوپیدا که آثار فقهی را حجیم ساخته، مؤیدات مهم دیگری بر واقعیت مورداشاره است. بر این نکات، یک موضوع مهم نوپیدا را نیز بیفزایید و آن موقعیت جدید فقه در عرصه قدرت رسمی جامعه است که خود به‌تنهایی برای ضرورت دوچندان بازخوانی فقه، کفایت می‌کند. این موقعیت و فضای جدید …

شبکه اجتهاد: مسائل و امورات مبتلابهی در جوامع اسلامی وجود دارد که دغدغه علما و فقها بوده و در ادوار مختلف، سعی کرده‌اند به‌گونه‌ای با آن‌ها مواجه شوند. در دنیای سنتی که ارتباطات کمتر بود، شاید برخی از این مسائل کمتر در مناطق مرکزی مسلمان‌نشین مشهود بود، شهرهایی مانند بغداد، نیشابور، قم، کوفه، حلّه و … با مسئله‌ای که مطرح می‌کنم کمتر مواجه بودند، اما در مناطق مرزی و مواجهه با پیروان ادیان و مذاهب دیگر، این مسائل بیشتر ذهن‌ها را مشغول می‌کرده و فقها سعی داشتند راهکاری برای آن بیندیشند؛اما در شهرهای مرکزی، یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان در بعضی …

شبکه اجتهاد: آیا «منفعت» همان «مصلحت» است و در نتیجه فقط تقابل «مصلحت» با «مفسده» معنا دارد و دیگر تقابل­ها نیز به آن ملحق می­‌شود؟ برای صحت یا سقم این مطلب ‌باید مفردات مسئله مورد بررسی قرار گیرد. واژه­‌ی «منفعت» از نظر کاربرد با کلمات «مصلحت»، «صلاح» و «خیر» عجین شده و در لغت، خلاف مضرّت و به معنای «سود و فایده»، «نفع و حاصل»، «بهره و عائد» می­‌باشد (لغت‌نامه­‌ی دهخدا، ۱۳/۱۹۱۵۴).  راغب اصفهانی نیز واژۀ «نفع» را به چیزی تعبیر نموده که برای رسیدن به خیر از آن بهره می‌­گیرند (معجم مفردات، ۵۲۳) و در مقابل «ضرر» به معنای …

از مهم‌ترین آسیب‌های فقه حکومتی آن است که بر اساس فقه فردی بخواهیم جواب سیستمی و حکومتی به وضع موجود بدهیم. نباید مسائل فقه حکومتی را با فقه فردی جواب داد. در فقه حکومتی باید ساختارهای نظام و اعمال حاکمیت را به عنوان واحدی کلان نگاه کرد و متناسب با آن ساختار جواب متناسب با آن را داد. به گزارش شبکه اجتهاد، فقه حکومتی از ادوار ممتاز فقه تشیع است. اهمیت و ضرورت پرداختن به فقه حکومتی به عنوان یکی از مقوله‌های مهم علوم انسانی از آن جاست که مهم‌ترین نرم افزار تحقق تمدن نوین اسلامی به عنوان یکی از …

هیچ‌کس مخالف تحول در حوزه نیست اگر هم عده‌ای نسبت به این امر احتیاط می‌فرمایند علتش این است که لزوماً هر تحولی را تحول متکامل نمی‌بینند و دغدغه‌هایی پیرامون این موضوع دارند که در صورت برطرف شدن آن‌ها همگی موافق این جریان هستند. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست استاد خار فقه و اصول حوزه علمیه قم در خصوص موانع و راهکارهای تحول حوزه‌های علمیه با تأکید بر اینکه هیچ‌کس مخالف تحول متکامل در حوزه نیست به پایگاه ۵۹۸ گفت: بی‌شک در خصوص تحول حوزه، بعد از انقلاب کار‌های خوبی درون حوزه صورت گرفته است اکنون با نسلی …

رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی در نشست مشترک با هیئتی از علمای شیعه و سنی عراق گفت: جامعه اسلامی به شدت نیازمند تقویت بنیه‌ها و زیر ساخت‌های دانش‌های اسلامی در چارچوب رویکرد به امت و توسعه آنها به حوزه‌ها و مسائل اجتماعی معاصر فراروی امت است. به گزارش شبکه اجتهاد، هیئتی متشکل از دیوان وقف سنی و شیعه عراق و عالمانی از دانشگاه‌های هر دو مذهب این کشور به همراه مشاور وزیر آموزش عالی عراق ضمن حضور و بازدید از دانشگاه مذاهب اسلامی با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد مبلغی ریاست دانشگاه و عضو مجلس خبرگان رهبری، معاونان و مدیران گروه‌های این …

شبکه اجتهاد: وهن دین می‌تواند برای اثبات حرمت برخی افعال انسان، به عنوان قاعده‌ای فقهی مطرح شده و مورد استفاده قرار گیرد. ادله‌ای نیز برای اثبات چنین قاعده‌ای وجود دارد. البته باید توجه داشت، ابتدا مفهوم وهن دین را به خوبی شناخت. در مفهوم‌شناسی وهن دین باید دو نکته را مورد توجه قرار داد: شناسایی قیود مؤثر در تعریف وهن دین: زیرا عدم توجه به برخی قیود مؤثر در آن ممکن است موجب انکار این قاعده شود؛ تفاوت آن با برخی مفاهیم مشابه: وهن دین گاه با مفاهیم مشابهی همچون اهانت و تحقیر، استهزاء و تشنیع، استخفاف، هتک و وهن …

مدیر حوزه‌های علمیه گفت: طلاب و فضلا باید دغدغه‌های رهبر انقلاب در باب حوزه‌های علمیه را بازخوانی و به گفتمان رایج در بدنه حوزه تبدیل کنند. اگر حوزه به نیازهای اجتماعی پاسخ ندهد، خطرات بزرگی پیش می‌آید. به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه به مناسبت ایام سالروز سفر مقام معظم رهبری به شهر قم (۲۷ مهر ۱۳۸۹)، درباره دغدغه‌های ایشان پیرامون حوزه‌های علمیه، داشت: دیروز سالروز سفر مقام معظم رهبری به شهر مقدس قم بود و علاوه بر برکات مختلفی که سفر ایشان برای استان قم داشت، بخش اصلی سفر ایشان برکات فراوانی برای حوزه‌های علمیه …

شبکه اجتهاد: حرکت حوزه به‌سوی تخصصی شدن _که عمر درازی نیز ندارد_ اگرچه در ابتدای راه خود و دچار کاستی‌های فراوان است اما فی حد ذاته پدیده بسیار مبارکی در حوزه‌های علمیه است که باید گام‌های تکاملی خود را باقدرت بردارد. حال، سؤال اساسی این است که تخصص‌ها کدامند و چگونه باید تعیین گردند؟ ساده‌ترین پاسخ، این است که هر یک از علوم موجود حوزوی به‌عنوان یک تخصص شمرده شود: فقه، تفسیر، حدیث، کلام، فلسفه و …؛ همان رویکردی که مبنای طراحی مراکز تخصصی حوزوی در عمر بیست و اندی ساله خود تاکنون بوده و بااین‌حال، ثمرات قابل‌توجهی نیز نداشته …

  شبکه اجتهاد: احکام شرعی تابع ملاکات هستند و در این میان تفاوتی میان عدلیه و اشاعره نیز وجود ندارد. به عبارتی بر خلاف آنچه مشهور و معروف است اشاعره نیز قاعده تبعیت احکام از ملاکات را پذیرفته‌اند، تنها تفاوت دو گروه در نحوه اثبات این قاعده است. عدلیه قاعده تبعیت را بر اساس استدلال‌های عقلی و نقلی ثابت می‌دانند، اما اشاعره بر اساس استقراء آن را می‌پذیرند. این تفاوت در نحوه اثبات را می‌توان ناشی از برداشت‌های مختلف در رابطه حکم شرعی با ملاکات دانست و این اختلاف نظر در رابطه بین حکم شرعی و ملاکات، متأثر از مسئله …

این یادداشت با فرض قبول عدم صدق وطن در صورت قصد اقامت دو یا سه سال که خود مشهور ملتزم شده‌اند، به طور خلاصه به بررسی نظر مشهور و روایاتی که ممکن است بر خلاف مشهور به آنها استدلال شود می‌پردازد. شبکه اجتهاد: یکی از مسائل مبتلا به بسیاری از دانشجویان و طلابی که برای تحصیل به شهری غیر از وطن خود سفر می‌کنند این مسأله است که آیا دانشجویان می‌توانند در شهر محل تحصیل هم نماز تمام بخوانند؟ منظور از شهر محل تحصیل، شهری است که دانشجو یا طلبه، برای مدتی مجبور است در آن بماند. البته می‌توان با …

تنها نکته ضعفی که فضل‌بن شاذان در مورد سهل نقل می‌کند، کم خردی اوست و این خود نه تنها شاهد بر تضعیف نیست، بلکه می‌تواند شاهدی بر توثیق باشد؛ زیرا اگر فضل، وجه تضعیف دیگری در او می‌دید، آن را بیان می‌کرد نه این که به کم‌خرد بودن اکتفا کند. شبکه اجتهاد: با تورّق کتاب شریف کافی کمتر بابی را می‌توان مشاهده کرد که در اسناد آن،‌ نامی از سهل بن زیاد وجود نداشته باشد. سهل بن زیاد از روات پر روایت است. روایاتی که تنها از طریق او به ما رسیده، کم نیست. در کافی با احتساب سندهای تعلیقی، …

احکام ثانویه برای موارد تبدّل موضوع احکام اولی به ثانوی تشریع شده‌اند نه تبدیل آن‌ها؛ یعنی مواردی که تحصیل مصالح ملزمه، یا دفع مفاسد ملزمه، به دلائل غیر اختیاری برای مکلف متعذر یا متعسر می‌شوند. شبکه اجتهاد: نوامیس ما در محیطی زندگی می‌کنند که امکان تحصیل علوم نافعه و حفظ حجاب توأمان را دارند. آیا جایز است آن‌ها را به محیطی ببریم که در آن محیط باید بین تحصیل علوم واجبه یا حفظ حجاب یکی را انتخاب کنند؟ در شهر یا کشوری مردم امکان انجام واجبات و ترک محرمات را دارند.  آیا جایز است حاکمی را انتخاب کنند که در …

اخوان‌المسلمین به آسان‌سازی احکام قائلند و از مذهب فقهی مشخصی پیروی نمی‌کنند. آنها به دلیل تقلید نکردن از فرد و مذهبی خاصّ و نیز به دلیل تسلّط نداشتن بر منابع اسلامی، به طور طبیعی به نوعی تشتّت آرا دچار شده‌اند، به نحوی که در میان آنها طیف‌های متنوع و گسترده‌ای، از گروه‌های کاملاً سنّتی تا غربگرای سکولار به چشم می‌خورد. شبکه اجتهاد: یکی از اصلی‌ترین راه‌های آشنایی با مبانی فکری و رویکردهای عملی جنبش‌ها و گروه‌های سیاسی- اجتماعی جهان اسلام، شناخت مبانی فقهی آنهاست. تحلیل این مبانی، نسبت آنها را با سایر مذاهب اسلامی‌ روشن می‌سازد و می‌توان تا حدود …

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: بنده اولین مؤسسه آموزش عالی حوزوی کشور را ثبت کردم، اکنون معتقدم که اینها فایده‌ای ندارد و طرح رشته‌ تخصصی شکست خورده، این روش غلط بوده و جواب نداده است. دانشگاه، تخصص می‌داد و اجتهاد نمی‌داد؛ چنان که ما آمدیم ظاهرا رشته‌های تخصصی دایر کردیم، اما چیزی بیش از دانشگاه نشد، اجتهاد حاصل نشد. راه چاره و راهکار مطلوب، تلفیق فقه با علوم انسانی است، به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد، رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مؤسس و رییس حوزه علمیه امام رضا(ع) در دیدار با تحریریه پایگاه وسائل …

داعش محصول پلشتی‎‎های انسانِ دوران حاضر است؛ محصول استفراغ همه دیکتاتور‎های مدرن و مرتجع زمانه و به زبان صریح‎تر، چکیده تمام اراذلی است که از همه سوی جهان آمدند و دست بر گردنه‎‎های خاورمیانه کشیدند و هر یک نوع خاصی از کروموزوم خشونت را بر زمین حاصل‎خیز آن کاشتند. داعش موجود قدرتمندی است چون همه زشتی‎‎ها و البته بد‎ترین‎‎های جهان را یکجا در نهاد خود دارد. داعش پدران بسیار دارد، اما محصول ‎مادری بنام خاورمیانه است. هرچه هست، در متن و بطن این زمان و مکان رشد کرده و از هر چه شیره و ریشه در این رحم خونین بوده، …

امکان وحدت فقهی اصلاً بحث مطلوبی نیست، چون شدنی نیست؛ حتی در شیعه یا در خود اهل سنت نیز وحدت فقهی به صورت دقیق امکان‌پذیر نیست. به هر حال فقهایی هستند که اجتهادهای مختلف دارند؛ اما اگر وحدت فقهی به این معنا باشد که ما وحدتی را بر پایه تعالیم و دستورات فقه بنا کنیم یک امر شدنی است. شبکه اجتهاد: وحدت میان مذاهب اسلامی عمدتاً در قالبى توصیه‌اى مطرح گشته است؛ طرح شدن وحدت در این قالب، ضمانت‌هاى لازم را براى تحقق یافتن در جامعه و حضورى فعال و مستمر در فراز و فرودهاى اجتماعى با خود همراه ندارد. …

در قسمت پایانی یادداشت «چند نکته در باب نظم نوین فقهی» گفته شد: زندگی بشر چهار ساحت اصلی مختلف دارد؛ ساحت الهی یا عبادی، ساحت فردی، ساحت اجتماعی و ساحت طبیعی که هرکدام به زیرشاخه‌های بسیار متنوع و گسترده‌ای تقسیم‌شده و بررسی و تتبع فقهی در آن زمینه را می‌طلبد. در نوشتار پیشِ‌رو، علاوه بر ارائه نمودار پیشنهادی برای بازچینی ابواب فقهی چند نکته را نیز متذکر می‌شوم: از مباحث مطروحه در این نمودار، آنچه در کتب فقهی موجود به بحث گذاشته‌شده است فقط مباحث فقه عبادی، فقه بازار، فقه زناشویی و تا حدودی بعضی از مباحث فقه فردی است، …

قبلاً می‌گفتیم که موضوع شناسی را دیگری انجام دهد و حکمش را فقیه بدهد، الان توجه می‌کنیم که نگرش فقیهانه در موضوع شناسی مؤثر است. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا پیروزمند، قائم‌مقام فرهنگستان علوم اسلامی در قسمت اول گفتگوی خود تصریح کرد: بخش عمده‌ای از فقه سلف صالح ناظر به اجتماعیات است؛ این حرف یعنی چه که فقه موجود فقه فردی است و ناظر به فقه اجتماعی نیست و ما باید فقه اجتماعی یا فقه حکومتی داشته باشیم؟ مگر حکومتی که از آن یاد می‌کنید نیازی غیر از این‌ها دارد که می‌خواهد امنیت و عدالت برقرار کند، می‌خواهد …

استدلالی که این نوشتار می‌خواهد بیان کند این است که فقه عزاداری از جمله مباحثی است که باید اصل را در آن بر احتیاط گذاشت و با آن مواجهه‌ای سخت‌گیرانه داشت. این اصل هم باید در مقام افتاء رعایت شود و هم در مقام عمل. به گزارش شبکه اجتهاد، متن زیر یادداشتی از حجت‌الاسلام محمدغفوری نژاد، استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب است که در پی می‌‌آید؛ یکی از مباحثی که در عداد مستحدثات فقهی می‌‌توان از آن یاد کرد، فقه عزاداری است. ‌تعیین دقیق حدود عزاداری مشروع و ارائۀ خطوط قرمزی که باید در عزاداری برای اهل‌بیت(ع) …

بررسی دانش فقه بدون در نظر آوردن تاریخ تحولات آن‌که همسو با تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رخ می‌دهد، امکان پذیر نیست. با این همه نگاه تاریخی به فقه و فقاهت در میان دانش پژوهان چنان که شاید و باید مورد توجه نبوده است، در حالی که پژوهشگران غربی سال‌هاست به این مقوله توجه کرده‌اند. شبکه اجتهاد: دانش فقه بدون شک غنی‌ترین، فربه‌ترین و مهم‌ترین معرفت در میان معارف موسوم به علوم اسلامی است که از آغاز تا به امروز جایگاهی مرکزی در حوزه‌های علمیه و مدارس و مکاتب سنتی داشته است.  فقه با زندگی روزمره اجتماعی و …

مدیر مؤسسه لوح و قلم با اشاره به لزوم فرهنگ سازی مباحث فقه حکومتی در حوزه گفت: پرداختن به مبانی، تبویب و موسوعه نگاری فقه حکومتی سه سرفصل ورود به عرصه پژوهش‌های فقه حکومتی است تا در نتیجه نیاز حکومت در زمینه مسائل مبتلابه پاسخ داده شود. به گزارش شبکه اجتهاد، در سالهای اخیر، ایجاد کرسی‌های تدریس فقه الحکومه یکی از مطالبات رهبر انقلاب اسلامی از حوزه‌های علمیه بوده است. مقام معظم رهبری تأکید دارند که «در قم باید درسهای خارجِ استدلالیِ قوی‌ای مخصوص فقه حکومتی وجود داشته باشد تا مسائل جدید حکومتی و چالشهائی را که بر سر راه …

بخش عمده‌ای از فقه سلف صالح ناظر به اجتماعیات است و موضوعاتی که در فقه اجتماعی درباره آن صحبت می‌کنیم وصل به جامعه است، در مواردی، محصول جامعه است همانند بانک، فنآوری‌های نو یا رسانه و در مواردی همانند سیاست و امنیت، وصف جامعه است. شبکه اجتهاد: بـر هـیچ یک از فقیهان اسلامى‌ پوشیده نیست که شریعت اسلام به جز احکام فـردى، دربردارنده آیین‌ها و قانون‌هاى فقهى براى جامعه نیز هست، وحى اسـلام نیاز انسان به رهنمودهاى دینى و آسمانى در ساحت زندگى اجتماعى را نـادیـده نـیـنگاشته و درباره آن بى‌تفاوت و ساکت نمانده است. در فقه حکومتی و فقه‌الاجتماع، …

فرآیند توسعه بی‌مهار دیوان‌سالاری یکی از عوارضی است که این روزها در گفتار بزرگان حوزه بدان اشاره می‌شود. چنان‌چه مرکز مدیریت، برنامه‌ریزی برای نهاد حوزه را از طریق رسمیت‌بخشی روزافزون ساختار‌های حوزه و توسعه قوانین رسمی آن پی‌گیری نماید، به جهت ناسازگاری با ماهیت نهادی حوزه، بدون دست‌یابی به نتایج مورد انتظار، تخریب آداب و هنجارهای سنتی حوزه‌های علمیه را نیز در پی خواهد داشت. شبکه اجتهاد: نهادهای اجتماعی نظام‎هایی از ارزش‌ها، هنجارها، آداب و رسوم و الگو‌های تعاملی‌اند که نقش آن استقرار رفتارهای مناسب برای ایفای کارکردی معین در یک جامعه است. این ساختارهای اجتماعی، مؤسس مشخص و معینی …