یادداشت فقهی و اصولی

اختصاصی شبکه اجتهاد: این نوشتار به بررسی دو نهاد مهم در دین اسلام می‌پردازد که معمولاً تصور می‌شود به هم مرتبط و ملازم‌اند، اما در واقع ارتباط مستقیمی با یکدیگر ندارند؛ نهاد اول: خاتمیت نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و نهاد دوم: دوام شریعت.  ۱. تفکیک دو نهاد خاتمیت نبوت و دوام شریعت  خاتمیت نبوت به معنای پایان یافتن سلسله پیامبران است و اثبات آن معمولاً بر اساس دلایل نقلی و متقن صورت می‌گیرد. این مسئله از نظر دینی و عقلی تقریباً پذیرفته شده است و جای بحث چندانی باقی نمی‌گذارد. اما دوام شریعت، یعنی این‌که قوانین و …

شبکه اجتهاد: اگر قتل خانم الهه حسین‌نژاد توسطه بهمن فرزانه را افساد فی الارض ندانیم و نخواهیم آن را از مصادیق عناوین مجرمانه‌ای همچون آدم‌ربایی محسوب داریم و تنها راه اعدام قاتل را قصاص وی بدانیم این سوال پدید می‌آید که با توجه به این که بر اساس فقه و قانون در فرضی که زنی توسط مردی به قتل برسد برای قصاص وی باید فاضل دیه یعنی ما به التفاوت دیه زن و مرد پرداخت شود، در فرض مورد بحث چه کسی باید فاضل دیه را بپردازد  اولیای دم مقتوله یا بیت‌المال؟ ماده ۳۸۲ قانون مجازات اسلامی مقرر داشته است: …

نظریه «منطقه الفراغ» را شهید سید محمدباقر صدر مطرح کرده است. وی در این نظریه می‌کوشد، حوزه‌ای معین از روابط متغیر و متحول را تعریف کند که ولی امر می‌تواند با توجه به اصول و ضوابطی در آن قانونگذاری کند. نوشته حاضر می‌کوشد ابتدا با بیان ماهیت، ممیزات و ویژگی‌های این نظریه را شمرده، جایگاه آن را در ساختار فقه بیابد. در ادامه نوشتار به اثبات نظریه اشاره خواهد شد و این نکته بررسی می‌شود که با فرض پذیرش منطقه متحول، هنگامی می‌توان به این نظریه پایبند بود که یگانه شیوه قانونگذاری، واگذاری آن به «ولی امر» باشد یا دست …

اختصاصی شبکه اجتهاد: می‌توان «ترک دنیا» را یکی از مقاصد بنیادین شریعت اسلامی دانست. این مفهوم به معنای دوری از وابستگی‌های مادی، توجه به معنویت و آماده شدن برای زندگی اخروی است (مترادف زهد). این مقصد در عبادات مختلف، از جمله حج، به اشکال گوناگون نمود پیدا می‌کند. حج، فرصتی بی‌نظیر برای تمرین «ترک دنیا» و تجربه زندگی‌ای ساده و معنوی است. در روایات امامیه، به علل و فلسفه تشریع حج اشاره شده است که شامل بزرگداشت خداوند[۱]، تطهیر از گناهان[۲]، سلامتی جسم و افزایش روزی[۳]، رونق اقتصادی[۴] و تبادل فرهنگی[۵] می‌شود. اما در میان این اهداف، مفهوم «ترک دنیا» …

اختصاصی شبکه اجتهاد: آنچه از فقه حکومتی امام راحل برمی‌آید، این است که احکام تابع مصالح و مفاسدی است که فقیه آن را ادراک می‌کند و احکام متلقّی به فهم فقیه از مصالح و مقتضیات زمانی و مکانی است. اگر فهم فقیه از مصالح آنی و زمانی را ملاک خود قرار دهیم، که البته این فهم نیز بدون ضابطه و قاعده‌ای نیست، لکن مسئله‌ای اساسی در این نوشتار این است که این نحوه درک و حکم نسبت به احکام، ما را به نسبیت می‌کشاند؛ و قاعدتاً مرحوم امام قائل به نسبیت پیرامون احکام و عدم واقع خارجی داشتن آن‌ها نیست. …

شبکه اجتهاد: حضرت امام خمینی(ره) در کتاب البیع خود به مناسبت بحث از ربا با رویکرد استدلالی به نقد حیل در فقه اسلامی می‌پردازد و آن را نا سازگاز با حکمت تشریع حرمت ربا و فلسفه کسب و تجارت در آموزه‌های اسلامی می‌داند و بر این مهم تاکید دارد که حیل ربا با علل تحریم ربا چون ظلم، فساد اموال و تعطیلی تجارت در تضاد است لذا هم چنان حرمت بر معاملات با حیل ربا جاری است؛ ایشان مناقشات و نقدهای جدی بر نظریه جواز حیل دارد و تمایز نظریه اجتهادی وی در این مسئله با دیگر فقهیان امامی و …

شبکه اجتهاد: فلسفه وجودی انقلاب و جمهوری اسلامی، فهم و اقامه شریعت واحکام اسلامی در مقیاس تمدنی است. روشن است که  اگر بخواهیم نظام مقدس جمهوری اسلامی، -به عنوان داعیه‌‏دار پرچمداری دین در عرصه ملی و جهانی- به حرکت رو به پیش خود، با اقتدار و صلابت بیشتر ادامه دهد، ‏بایست به لایه‏‌های عمیق‌‏تر تمدنی وارد شده و عرصه فرهنگ، علم و دانش را نیز بر محور معارف اسلامی سامان دهد و اینگونه، انقلابی دیگر در عرصه فرهنگ و معرفت را رقم زند. بی‏‌شک دست‌یابی به علم دینی و علوم انسانی اسلامی – که نیاز ضروری و حیاتی جامعه شیعه …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای ارتقاء فقه از سطح احکام فردی و عبادی به سطح سیاست‌گذاری عمومی و طراحی ساختارهای اجتماعی صورت گرفته است؛ تلاشی که از آن با عنوان فقه نظام‌ساز یا فقه حکمرانی یاد می‌شود. یکی از چهره‌های شاخص این حوزه، استاد عبدالحسین خسروپناه است که دیدگاه او درباره «فقه حکمرانی» واجد نوآوری‌هایی قابل توجه، و در عین حال، پرسش‌هایی اساسی در ساحت روش‌شناسی و نسبت فقه با علوم انسانی است. در این یادداشت، ابتدا مهم‌ترین نقاط قوت دیدگاه ایشان مرور می‌شود و سپس به نقد علمی و ارائه‌ی پیشنهادهایی برای تقویت این نظریه پرداخته …

شبکه اجتهاد: در عصر رسانه‌ای کنونی که یک «کلیک» می‌تواند مصالح امت اسلامی را زیر و رو کند، هر اقدام دینی، به‌ویژه در بستر جهانی حج، نیازمند سنجش دقیق فقهی، سیاسی و تمدنی است. بازداشت حجت‌الاسلام قاسمیان پس از انتشار ویدیویی انتقادی در مکه، تنها یک حادثه شخصی یا سیاسی نیست؛ بلکه آزمایشی تمام‌عیار برای نظام تحلیل ما در فقه حکومتی، اخلاق امر به معروف، و مصلحت‌سنجی تمدنی است. این یادداشت کوشیده است تا با تکیه بر فقه شیعه، رفتارهای برآمده از غیرت دینی را در ترازوی حکمت شرعی و عقلانیت اجتماعی به قضاوت بنشاند: از آشوب متهورانه تا اصلاح …

شبکه اجتهاد: مسئله افتاء، استفتاء و شرایط آن، از دیرباز در فقه شیعه مورد بحث و بررسی بوده است. در دوران صفویه و با اوج‌گیری منازعات میان اخباریون و فقها، مباحث تقلید و اجتهاد وارد مرحله‌ای جدید شد و نظرات گوناگونی در این زمینه مطرح گردید. در این میان، حیدر حب‌الله، متفکر معاصر شیعی، با ارائه دیدگاهی نوین در باب تقلید، سعی در بازتعریف این مفهوم دارد. این یادداشت، بر آن است تا با تکیه بر سخنرانی اخیر او که در کانال یوتیوب منتشر شده است، به تبیین و تشریح ارکان اصلی این نظریه بپردازد. این بررسی، فارغ از بحث …

شبکه اجتهاد: صدسال از آن روز فرخنده می‌گذرد که مشعل دانش در سینه قم افروخته شد؛ صدفی گشوده بر گوهر فقه و خرمنی پر زر و زیور از حکمت و اصالت. حوزه، این میراث‌دار قرون، در آفرینش اندیشه، در پاسبانی سنت و در باروری معرفت، صدها برگ زرین به دفتر تاریخ افشانده است. در کنار این شکوه شکوفنده، ندایی به آهستگی اما به تندی، در جان حقیقت‌طلبان طنین انداخته است: اولویت‌ها کجای این کاروان جای گرفته‌اند. فقه، این ستون سترگ شریعت، گاه در پیچ‌و‌خم مباحثی فرعی و فنونی فرعی‌تر، چنان دل می‌سپارد که در آگاهی از برخی نیازهای زمانه بازمی‌ماند. …

شبکه اجتهاد: چند سالی است که در مطالعات اسلام‌ شناسی اقبال مجددی به ابن تیمیه و افکار و آثار او دیده می‌شود. ابن تیمیه زندگی کم و بیش جالب توجهی داشته و به دلیل موقعیت ممتاز تاریخی که در آن بسر می‌برده و نیز پاره‌ای از موضعگیری‌های سیاسی و دینی او و همچنین تعدد آثارش می‌تواند موضوع جالب توجهی برای محققان مطالعات ادیان و خاورمیانه قرار گیرد. با این وصف اقبال دوباره به آثار و افکار او می‌تواند همچنین ناشی از جذابیت آثارش به دلیل تلاش او برای ساده کردن مسائل دینی و مذهبی هم باشد. ابن تیمیه در آثار …

شبکه اجتهاد: حضرت آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی از مراجع و بزرگان حوزه علمیه نجف اشرف، ازجمله اعاظمی هستند که دارای مکتب فقهی می‌باشند. نص گرایی، متن محوری، اصل قدرمتیقن، اصل عدم نفوذ کسی در حق دیگری و عدم توجه شهرت و آرای علمای سلف، ازجمله مبانی آرای فقهی ایشان به شمار می‌رود؛ اما علاوه بر مبانی فقهی ایشان، قرائنی وجود دارد که می‌توان ایشان را معتقد به ولایت‌فقیه در امور اجتماع و جامعه دانست. در این نوشته به‌طور اختصار به بیان این قرائن پرداخته می‌شود. ۱. نهضت اسلامی در ایران و نقش آیت‌الله خویی اولین قرینه بر اعتقاد ایشان به …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سرزمین پر یُمن یَمَن، سرزمین گنج‌های با ارزش‌ است. احتمالاً نخستین تصویر از گنج‌های یمن در ذهن ما، همان عقیق خوش‌رنگ یمانی باشد. تصویر ذهنی دیگر ما از یمن، مردمانی دلاور و ظلم‌ستیز است که به رسمِ دیرینهٔ خود، خنجر یمانی را زیر کمربندهایشان می‌بندند. تردیدی نیست که ارجمندترین گنج این کشور، همین مردم بی‌نظیرند. اما با چشم‌پوشی از این مورد، باید گفت این کشور میراثی عظیم از نسخه‌های خطی گوناگون را نیز دربردارد که در کتابخانه‌های مسجدها و موسسه‌ها و خانه‌ها نگهداری می‌شود و واکاوی این میراث چند دهه‌ای است که توجه بسیاری از پژوهشگران را …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یادداشت پیش‌روی به اجمال نشان می‌‌دهد نظام پولطلا، ظرفیت‌های تمدنی قابل توجهی را پیش پای جمهوری اسلامی قرار خواهد داد و می‌تواند گسست‌های اجتماعی موجود در جامعه ایران را در فضای جدیدی بازسازی کند. نظام پولطلا و عدالت اجتماعی هدف نهایی از تشکیل حکومت اسلامی و مقصد انبیای الهی ایجاد عدالت اجتماعی است. بنابراین تمامی سیاست گذاری‌های خرد و کلان، باید در مسیر ایجاد عدالت بوده و وظیفه حاکمان اسلامی است که موانع عدالت را از میان بردارند. تخصیص اعتبار و تسهیلات بانکی، بر محور خلق اعتبار شکل میگیرد و عامل اصلی تمرکز ثروت است.[۱] بزرگترین اشکالی …

شبکه اجتهاد: یکی از ابعاد مهمی که باید از نگاه حدیث پژوهان در مسیر اصالت‌سنجی نصوص احادیث مخفی نماید، پژوهش‌های مقایسه‌ایِ مشابهت‌هایِ لفظی و معنایی بین احادیث است. البته این دست پژوهش‌ها امر جدیدی نیست و از دیرباز مورد توجه دانشمندان اسلامی بوده است. برخی نیز تلاش‌های خوبی برای دست‌یابی به چهارچوبی مشخص در این زمینه انجام داده‌اند. البته باید این را افزود که برخی از این پژوهش‌ها بر پایه پژوهش‌های اهل سنت بنا شده که به طور کل ساختار حدیث آن‌ها و به طبع مبانی علم الحدیثی آن‌ها با ساختار و ماهیت حدیث شیعه کاملا متفاوت و جداست، و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در میان غبار فراموشی اسناد تاریخی، کشف تازه‌ای در دل آثار فقهی شاگرد برجسته میرزای شیرازی، آیت‌الله سید محمدباقر درچه‌ای، پرده از واقعیتی مهم برمی‌دارد: اعتقاد میرزای شیرازی به ولایت مطلقه فقیه، نه تنها در قالب حکم تحریم تنباکو که در دل مباحث علمی‌اش نیز قابل اثبات است. گزارشی که پیش‌روی شماست، از خلال رمزگشایی دقیق از اصطلاح «الاستاد سلمّه‌الله» در میزان الفقاهه، گنجی پنهان از اندیشه سیاسی یکی از بزرگ‌ترین فقهای امامیه را نمایان می‌سازد. محققانی که تاکنون درباره پیشینه و مبانی نظریه ولایت مطلقه فقیه در فقه امامیه تحقیقاتی ارائه داده‌اند، هنگامی که به نام …

شبکه اجتهاد: آن‌گاه که گام در وادی اندیشه شهید صدر می‌نهی، نه صرفاً وارد اقلیم دانش، که گویی وارد حریم شناختى نظام واره می‌شوی که در آن عقل با عرف پیوند خورده و وجدان با واقعیت آمیخته است. قاعده فهم عرفی در دستگاه فکری او، نه قاعده‌ای ایستا و جامد، بلکه هسته‌ای زنده و پویاست که از آن در دستان اندیشه‌اش، «قاعده فهم اجتماعی» تراویده است؛ جایی که درک متون، بی شناخت نبض جامعه و تحولات آن، ناتمام می‌ماند. شهید صدر، فقیه را از تنگنای دایره مفاهیم به وسعت میدان معانی رهنمون شد، و از سکون دلالت به پویایی فهم. …

شبکه اجتهاد: معمولاً با دوگانه حسنی_حسینی / ساباط_عاشورا در الگوگیری مواجه بودیم؛ حالا که بیش از یک دهه و در چند دولت است راه مذاکره و توافق طی می‌‌کنیم خوب است به الگوی برتر آن از باب «یتبعون احسنه» بپردازیم: حدیبیه _ ساباط! یعنی معاهده‌ای از سنخ حدیبیه پیامبر(ص) با مشرکان یا از جنس امام مجتبی(ع) با معاویه؟! واضح است حسن(ع)، محمدی و معصوم است و نقصی بر او نیست؛ اما این بدان معنا نیست که بین معاهده حدیبیه و ساباط هیچ تفاوتی به لحاظ خاستگاه، شرایط، فرآیند و فرجام نیست. سال‌های برجام معمولا رئیس جمهورِ وقت برای تئوریزه مذاکرات …

شبکه اجتهاد: در میان قله‌های بلند اندیشه اسلامی معاصر، یکی از چهره‌هایی که هنوز آن‌چنان‌که باید شناخته نشده، شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر است؛ اندیشمندی که نه‌تنها در جغرافیای فکری جهان تشیع، بلکه در ساحت اندیشه دینی جهانی جایگاه ممتاز و یگانه‌ای دارد. در حالی‌که بسیاری از متفکران مسلمان در محدوده‌ای خاص از دانش دینی تأثیرگذار بوده‌اند، شهید صدر با نگاهی جامع، رویکردی نو و بنایی مکتبی، اثری ماندگار بر فقه، اصول، اقتصاد، فلسفه، کلام و اندیشه تمدنی اسلامی نهاده است. این یادداشت که به‌مناسبت سالگرد شهادت او نگاشته شده، با نگاهی از درون مکتب صدر، تلاش دارد گوشه‌ای از …

اختصاصی شبکه اجتهاد: با تاکید و تصریح مقام معظم رهبری دربارۀ سرمایه‌گذاری در تولید و تحذیر ایشان از حرکتِ سرمایه‌ها به سمتِ بازار ارز و طلا، ابهامی دربارۀ مسئله‌ای است که چند وقتی است توسط جمعی از افراد به‌عنوان پول‌طلا پیگیری می‌شود مطرح شده است. ایشان تصریح دارند که «اگر سرمایه در راه تولید به کار رفت، دیگر به سمت کارهای مضر مثل خرید طلا، خرید ارز و امثال اینها نخواهد رفت و کارهای مضر، دیگر انجام نخواهد گرفت». این در‌حالی است که قائلین به پول‌طلا، علی‌رغم تنوع دیدگاه‌هایی که دارند، اما معتقدند که مشکل اصلیِ اقتصاد ایران، پول اعتباری …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شبهه‌ای مطرح می‌شود که اگر حجاب حکم شرعی است و بر همین اساس حکومت اسلامی موظف است حجاب را الزامی کند، پس چرا سایر احکام اسلامی را الزامی نمی‌کند؟ «به عنوان نمونه افراد مستطیع را شناسایی کرده و ایشان را از طرق مختلف الزام به سفر حج کند، مثل اینکه از حساب‌های بانکی ایشان پول برداشت کرده و فیش حج برای ایشان خریده و آنها را اجباراً عازم سفر حج کند!» بر اساس نظریه مترقی ولایت مطلقه فقیه، ولی فقیه ولایه التصرف فی الاموال و الانفس بر اساس مصالح عمومی را دارد و نه بر اساس مصالح …

شبکه اجتهاد: قانون‌گذاری مبتنی بر فقه، با توجه به مراحل کلیدی آن، به‌طور گسترده‌ای پیچیده است. این فرآیند سه مرحله‌ی مهم دارد که هر یک دارای اهمیت ویژه‌ای است و نیازمند توجه و تلاش فقیه، قانون‌گذار با بکارگیری هوش مصنوعی است. برای تعمیق و گسترش این مبحث، می‌توان هر مرحله را به دقت بررسی کرد. مرحله اول: پیشا قانون‌گذاری در این مرحله، ما نیاز به یک نظریه فقهی داریم که دقیقاً بیان‌گر اهداف شریعت، منطق فقهی و روح فقهی قانون‌گذاری باشد. این نظریه باید بر اساس اندیشه‌های علمی، حقوقی و اجتماعی روز طراحی شود. در این مرحله، تنظیم فتواها به‌عنوان …

شبکه اجتهاد: در مصاحبه‌ای که اخیراً منتشر شده است، جناب استاد سیدمصطفی محقق داماد، در تلاشی فقاهت‌گونه سعی در نقد آنچه حجاب اجباری خوانده می‌شود داشته‌اند. در ادامه نکاتی از اظهارات ایشان ارائه می‌شود که مورد تأمل قرار گرفته و امید است جناب محقق داماد نسبت به آن‌ها پاسخگو باشند و اصلاحات لازم را در بیانات خود اعمال نمایند. ۱. در یکی از مباحث مطرح‌شده، ایشان اشاره کرده‌اند که اجماع فقهی بر جواز فروش «ام ولد» است و ادعای خود را به صاحب جواهر اسناد می‌دهند. نقد و بررسی: مطابق نقل فقها، اجماع امامیه بر عدم جواز فروش و هبه …

شبکه اجتهاد: بحث مالکیت داده‌ها علی‌رغم اینکه ممکن است به نظر برسد که موضوع جدیدی است، در حقیقت بحثی قدیمی است که مصادیق جدیدی در دنیای مدرن پیدا کرده است. برای تبیین این موضوع، اطلاعات مربوط به افراد به دو قسم اطلاعات تکوینی، انتسابی و اطلاعات تولیدی و فعالیت‌محور تقسیم می‌شود. قسم اول: اطلاعات تکوینی و انتسابی این دسته از اطلاعات مربوط به اشخاص است که به‌صورت طبیعی و تکوینی به آن‌ها نسبت داده می‌شود، بدون اینکه شخص به‌طور مستقیم در تولید این اطلاعات دخالتی داشته باشد. به‌عنوان مثال، نام، عکس، شماره تلفن، خصوصیات سلامت، بیماری، گروه خونی و موارد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام نبویان اخیرا درباره قانون حجاب اظهاراتی کرد که دچار مغالطاتی آشکار است و نمی‌توان دراین‌باره چشم‌پوشی کرد. چرا که جامه شرعی به منکر بیّن و حرام سیاسی پوشاندن است. ایشان تزاحمی قطعی میان اجرای قانون حجاب با حفظ نظام تلقی کرده و سپس فتوا به بطلان اجرای آن داده است. چند نکته دراین‌میان قابل تأمل است: ۱. سیاق حفظ نظام را باید درست فهم کرد. نظام در این اصطلاح میان فقها (مانند محقق خوئی در مبانی تکمله المنهاج، الدرالمنضود آیت‌الله گلپایگانی‌ و انوارالفقاهه آیت‌الله مکارم شیرازی) به نظام المجتمع و نظام مادی و معنوی جامعه اسلامی …

شبکه اجتهاد: اگر منظور از تفقه، تفقه در همهٔ مجموعه و تمام منظومهٔ دین باشد، جایگاه والای کتاب کریم در این بین بسیار واضح و آشکار و بی‌نیاز از بیان است، اما آنچه در این مختصر به آن پرداخته می‌شود، تأثیر مهم قرآن مجید در استنباط احکام فرعی فقهی است و به عبارت دیگر مقصود بررسی جایگاه قرآن در تفقه به معنای خاص کلمه و نیز در مقدمات آن است. به نظر می‌رسد ارتباط تفقه به معنای خاص با قرآن مجید از پنج منظر قابل بررسی است: ۱. قرآن به عنوان اصلی‌ترین مرجع در تفقه که جلوهٔ بارز آن در …

شبکه اجتهاد: فقه را چه می‌بینی؟ دانشی خاموش در سایه‌سار گذشته، در بند اوراق زرد و مجلدات کهن؟ یا جانی تپنده که در هر عصر نفسی تازه می‌کشد و در هر زمان، افقی نو می‌گشاید؟ اینک بر سر گردنه‌ای ایستاده است که پیش‌تر از آن نگذشته؛ چشم در چشمِ پدیده‌ای بی‌سابقه دوخته است: هوش مصنوعی، آیا این پدیده، حریفی است که فقه را از میدان به در خواهد کرد، یا یاری است که پرده از گنجینه‌های نادیده خواهد برداشت؟ هوش مصنوعی، صرفاً ابزاری خاموش نیست، بلکه سامانه‌ای است ژرف‌بین که داده‌ها را می‌کاود، الگوها را درمی‌یابد و در ژرفای متون، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ولایت مطلقه فقیه بدین معنا که فقیه بر تمام شؤون اجتماعی و حاکمیتی ولایت داشته و ولایتش مقید به حوزه‌ای خاص نیست، جایگاه محکم و با سابقه‌ای در فقه امامیه دارد. پیشینه و گذشته نظریه ولایت مطلقه فقیه در فقه شیعه، همواره یکی از مهمترین گلوگاه‌های مباحثات موافقین و مخالفین این نظریه بوده است. این امر نه فقط از این جهت که به هدف اثبات و رد دلیل اجماع بر ولایت مطلقه فقیه رخ داده باشد، بلکه اساساً فارغ از جایگاه دلیل اجماع در مسئله ولایت مطلقه فقیه و هر مسئله فقهی دیگر، اثبات پیشینه عمیق و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: دانش فقه، به جهت جایگاه و کارکردی که در حیات و جامعه انسانی دارد، اگر مهم‌ترین دانش در مجموعه دانش‌های اسلامی نباشد، در زمره مهم‌ترین آن‌ها قرار دارد. امروزه و در پرتو حکومت و نظام اسلامی، فقه به‌مثابه نرم‌افزار اداره جامعه و حکومت، اهمیت و محوریت ویژه‌ای یافته است. نظام اسلامی در ایران، نظامی با محوریت فقه و کارگزار فقیه عادل، لزوم و ضرورت پرداختن تفصیلی و تخصصی به فقه را مضاعف کرده است. بدیهی است حضور فقه در عرصه حکومت و اداره، الزاماتی دارد: اولین الزام در این ساحت، تغییر رویکرد در فقه از فردی نگری …