یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: شیخ طوسی یکی از معدود فقهای صاحب روش و سبک فقهی است که سالیان متمادی، فقهای متأخر را به پرورش و تکامل روش‌های فقهی خویش واداشت و توانست در این راه به نوآوری‌ها و اصلاحاتی دست زند که از زوایای مختلف قابل بررسی است. در واقع، بدون کم کردن از محتوای عمیق و مبانی فقهی مستحکم وی به صراحت‌ می‌توان گفت که تکامل و جاودانگی فقه شیعه در گرو روش‌های پایدار و بدیع وی در فقه بوده است. (۱) الف. فقه و منابع استنباط احکام فقهی شیخ طوسی، پس از نگارش آثاری چون النهایه، تهذیب و الاستبصار، حدوداً …

شبکه اجتهاد: «فقه سیاسی» شیعه به‌عنوان یک دانش فقهی که به استخراج و بیان احکام شرعی ناظر بر امور سیاسی می‌پردازد از ظرفیت‌ بسیاری برخوردار است ،اما ما از همه آن ظرفیت‌ها به قدر کفایت بهره ‌نگرفته‌ایم و لازم است فقه سیاسی ما در برخی امور ورودی جدی‌تر داشته باشد تا بتواند از این ظرفیت‌ها بهره‌مند شود. در این گفتار سعی می‌کنیم به برخی از آنها اشاره کنیم. «دولت»؛ واحد مطالعه در فقه سیاسی برخی معتقدند در فقه «دولت» قابل بحث نیست. این در حالی است که واحد مطالعه ما در فقه سیاسی باید «دولت» و نظام سیاسی باشد. در …

اختصاصی شبکه اجتهاد: تاکنون تعاریف مختلفی از مکتب‌شناسی فقهی ارائه شده است؛ به نظر نگارنده، مکتب‌شناسی فقهی یعنی بحث از مبانی روش‌ساز که مراحل و ‌روش‌های اجتهاد هستند. این سه حیطه، بیشتر در بحث‌های مکتب‌شناسی وجود دارد؛ چون مکتب‌شناسی فقهی، یک امر اعتباری است و امری نیست که وابسته به‌واقع باشد؛ بنابراین تعریف این علم، وابسته به اغراض ما است و غرضمان یک شناخت هدفمند و نظام‌مند از اجتهاد است. حال برای نیل به این غرض، باید چه جاهایی و چه مطالبی را بررسی بکنیم؟ به نظر می‌رسد همۀ این‌ مباحث، در دو قالب کلیِ موضوع شناسیِ فقهی یا حکم …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ازجمله ثمرات مهم سنخ شناسی مسئله اصولی، ورود و خروج دقیق به مسئله است. بدیهی است برای دستیابی به این مهم، ابتدا بایستی دانشمند اصولی دسته‌بندی صحیحی از مسائل علم اصول ارائه داده باشد. در ادامه قصد داریم یک نمونه کاربردی در این زمینه را بررسی کنیم. شهید صدر برای مباحث الفاظ علم اصول تقسیم‌بندی ارائه کرده است و مثال‌هایی برای هر دسته زده است. ایشان ذیل یکی از اقسام مباحث الفاظ علم اصول مبحثی را مثال زده‌اند (وضع و معانی حروف) و دیدگاه آخوند خراسانی را در آن مبحث نقد کرده‌اند که از نقد ایشان متوجه‌ …

شبکه اجتهاد: واقعه عاشورا بارها و بارها مورد پرسش و کاوش قرارگرفته و هر چه زمان می‌گذرد، ابعاد ناگشوده دیگری بر زوایای کاویده پیشین آشکار می‌شود اما در این میان، فلسفه و انگیزه حرکت امام حسین(ع) به چالشی سخت در میان محققان تبدیل شده و تحلیل‌گران از هر سو با زاویه‌ای خاص به آن نگریسته‌اند. این نوشتار بر آن است تا نشان دهد که نهضت حسینی را باید در وسعتی فراخ‌تر از یک دوره و شرایط زمانی خاص و با نگاهی ژرف‌تر از یک رویکرد مشخص نگریست. با این افق نگاه، نه تنها عناصر این واقعه بهتر قابل فهم است …

شبکه اجتهاد: جناب آقای مصطفی ملکیان ابراز داشته‌اند که ما از حادثه کربلا بسیار بسیار کم می‌دانیم و غالب روایاتی که نقل می‌شود مربوط به دوران صفوی به این طرف است و اینکه منابع چندان زیادی برای ثبت روایات تاریخی در قرن نخست وجود نداشته. آنگاه استناد می‌کنند به فرمان خلیفه دوم در رابطه با منع کتابت حدیث و اینکه گفت: حسبنا کتاب الله. من احتمال می‌دهم کثرت مطالعات استاد ملکیان در رشته‌های دیگر علوم مانع شده تا آن دانشمند محترم به درستی با تاریخ اسلام و منابع تاریخی و وضعیت تاریخنگاری در صدر اسلام آشنایی یابند. چند نکته را …

شبکه اجتهاد: هنگامی که با انبوهی از یادداشت‌ها درباره چندهمسری، حجاب اجباری و دیگر هنجارها/ضدهنجارهای مربوط به جامعه ایرانی ـ اسلامی مواجه شدم، اقتضائات و بازی‌های فضای مجازی را بهتر و بیشتر لمس کردم. آنچه بیان می‌شود با احترام به ایده‌های شرکت‌کنندگان در چنین مباحثاتی، تلاش می‌کند به‌جای «فرو غلطیدن در» و «تن‌دادن به» روندهای رایج، خوانشی حتی‌المقدور بی‌طرفانه نسبت به یک چالش روش‌شناختی در چنین جدال‌هایی ارائه کند. دلیل اصلی منجر نشدن چنین جدال‌هایی به‌فایده معرفت‌شناختی ـ هرچند ممکن است منافع غیرجمعی و غیرمعرفت‌شناختی را تأمین کند ـ فروکاستن سطح تحلیل به یک بُعد است. انگاره ما درباره حجاب، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بنابر تقسیم مختار از فقه فرهنگی در نظامات به فقه نظام فرهنگی و فقه نظام مدیریت فرهنگی، در فقه نظام فرهنگی از جمله در فراغت‌گزینی‌های مکلفین بحث می‌کنیم که فراغت‌های ایمانی از اقسام آن است. یکی از این فراغت‌ها، شرکت در هیأت مذهبی است. مرادف واژه‌ی هیأت مذهبی در روایات، مجالس ذکر اهل‌بیت (ع) است و بررسی اجمالی فقه آن را در سه بخش می‌توان تبیین کرد: حد مطلوب شرع، امکان تسنین و مسئولیت‌های فرهنگی دولت. ۱. حد مطلوب شرع مجالس مطلوب ذکر اهل‌بیت علیهم‌السلام در روایات در سه قسم بیان شده است: ذکر علوم اهل بیت …

شبکه اجتهاد: جامعه ایرانی در نسبت با قانون، جامعه‌ای چند پاره است: گروهی ولو اندک شیفته مظاهر زندگی غیرانسانی غربند که جهانشان با کسب درآمد و پول، لذت و شهوت نظم پیدا‌ می‌کند. اینان نه برای شریعت و احکام شرعی جایگاهی قائلند و نه برای قانون بما هو قانون. الزام شرعی و الزام قانونی حجاب در جامعه ایرانی برای این گروه تقریبا بی‌فایده است و اطاعت پذیری اینان از شرع و قانون تقریباً صفر است. گروهی عرف محور هستند. برای این گروه نیز احکام شرعی و قانون بما هو قانون جایگاهی ندارد، ولی چون نظم جاری زیست ایرانی را پذیرفته‌اند، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: گشت ارشاد مشتمل بر طرحی با عنوان ارتقای امنیت اجتماعی است که یک بخش آن -حجاب- ذیل طرح جامع عفاف مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، حدود دو دهه قبل به تصویب رسید. ۱. منظر جامعه‌شناختی فارغ از مبارزات امنیتی دشمن و تهدیدات نسبت به حوزه حجاب، اگر بخواهیم حجاب را در نسبت میان مردم و حاکمیتشان ببینیم باید در یک تبیین اجتماعی، مسأله را بررسی کنیم. دلایل و علل اجتماعی متعددی برای پدیده بدحجابی یا به بیان دقیق‌تر، حجاب‌گریزی وجود دارد که شاید در هفت عامل قابل اختصار باشد: ۱. عادات اجتماعی ۲. رسانه‌های اجتماعی (پلتفرم‌ها، بلاگری، …

شبکه اجتهاد: وقتی سخن از غدیر و مفاهیم و معارف غدیر به میان می‌آید، اولین پرسشی که به ذهن خطور می‌کند این است که چرا در این زمان باید به موضوع و مسئله غدیر پرداخت؟ اگر به خوبی ضرورت غدیر و لزوم فرهنگ غدیر در جامعه ترسیم شود، مخاطبان فرهیخته‌ای در جستجوی دریافت حقایق غدیر برمی‌آیند. طبیعی است که اگر ضرورت این بحث روشن نشود، بسیاری به سادگی از کنار این موضوع خواهند گذشت، هرچند به خوبی این موضوع تقریر و تبیین شود؛ اما دریافت عمیقی از این موضوع دور از انتظار است، بنابراین تبیین ضرورت غدیر، امری بدیهی است …

شبکه اجتهاد: بارها شنیده‌ایم که ترویج غدیر منافاتی با وحدت اسلامی ندارد و حتی در راستای وحدت اسلامی است. اما چگونه واقعه‌ای که‌ اختلاف در فهم آن، منجر به شکل‌گیری دو قطبِ مذهبی شیعه و سنی در دنیای اسلام شده، منافاتی با وحدت اسلامی ندارد؟! برای پاسخ به این سؤال باید بدانیم که معتقدان به عدم تنافی غدیر و وحدت اسلامی چه فهمی از این دو دارند. بنده این افراد را به سه دسته تقسیم می‌کنم: ۱. کسانی که وحدت اسلامی را وحدت مذهبی می‌پندارند، به این معنا که تشیع بر جهان اسلام غالب شود و به اصطلاح همه‌ی مسلمانان …

شبکه اجتهاد: یکی از تحولات مهم در دانش فقه توجه به اداره جامعه و مدیریت تحولات اجتماعی است که در دو سده اخیر توسط برخی از فقها و حکمای مسلمان و برخی از نواندیشان و دغدغه‌مندان اجتماعی و فضلای حوزوی مطرح شده است. بخشی از این نظریات در ذیل نظریه ولایت‌فقیه در فقه و اصول سنتی سامان‌یافته است اما عمده این اتفاق مهم در درون دانش فقه شکل نگرفت بلکه ریشه در مبانی فلسفی و کلامی و روش‌شناسی برخی از فقها و حکمای پیش رو و همچنین مطالعات اجتماعی طلاب جوان پیش از انقلاب دارد که بعدها به ساخت جریانات …

شبکه اجتهاد: مساله مسکن امروز ابرچالش کشورماست که بخش زیادی از مردم با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. بر اساس آمار حدود ۴۰ درصد، ۳۲ میلیون مردم ایران مستأجر هستند که در مناطق شهری ۴۳٪ و بعضاً در شهرهای بزرگ بعضی دهک‌ها تا ۶۰٪ درآمدشان صرف اجاره‌بهای مسکن می‌شود! میانگین انتظار خانه‌دار شدن حدود ۳۹ سال و در بعضی دهک‌ها در تهران بیش از یک قرن است. اخیراً شورای سران قوا تصویب کردند که حد افزایش اجاره ۲۵٪ است و موجر حق افزایش بیش از این درصد و اخراج مستأجر را ندارد. برای این امر ضمانت قضایی نیز گذاشته شد. این …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بحث‌های فراوانی حول داستان ابراهیم علیه‌السلام و اقدام او برای ذبح فرزند از منظر تحلیل اخلاقی موضوع در بستر حسن و قبح عقلی و شناخت ماهیت امر به ابراهیم علیه‌السلام بر ذبح فرزند از دیرباز تاکنون بین متفکران اسلامی و پژوهشگران حوزه فلسفه و اخلاق صورت گرفته است. دیدگاه رایج در توجیه این موضوع امتحانی (و نه واقعی) دانستن امر به قربانی کردن فرزند توسط ابراهیم علیه‌السلام است. امر امتحانی طلب انشایی فاقد اراده جدّی به قصد امتحان مکلّف است. در اوامر امتحانی، هدف مولا از صدور امر این نیست که مأمور به در خارج، انجام شود، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: امروزه زیست‌بوم افراد بسیاری، در ساعات مهمی از زندگی، اینترنت و فضای مجازی شده است؛ درنتیجه مسئله‌ای فیلترینگ که تأثیر مستقیم در این استفاده مردم از این فضا دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است. دراین‌باره، از جهات مختلف و در فرهنگ‌های مختلف بحث می‌شود؛ اما آنچه در کشور ما به دلیل حاکمیت فقه و ولایت فقیه بر آن اهمیت دارد، بررسی فقهی مسئله فیلترینگ و سخن از پیشینه فقه آن است. تبیین عنوان فیلترینگ دارای دو بعد محتوایی و فنی ـ مهندسی است که هر دو بعد بایسته بررسی است؛ اما آنچه در بررسی فقهی اهمیت …

شبکه اجتهاد: این روزها صحبت‌های زیادی درباره «متاورس» مطرح می‌شود؛ کلیدواژه‌ای که در طول سال‌ها شکل گرفته و همانند کلیدواژه‌های اینترنت و شبکه‌های مجازی و پلتفرم‌ها جایگاهی در زندگی مردم پیدا خواهد کرد، اما حوزه‌های علمیه در قبال موضوع‌های جدید رویکردهایی را اتخاذ کرده که گاهی اتخاذ آن رویکردها موجی از جریان‌های منفی را به‌سوی حوزه‌های علمیه روانه کرده است. برای نمونه می‌توان به فتوای بعضی از مراجع تقلید در خصوص حرمت استفاده از تماس تصویری اپراتور رایتل اشاره کرد. مسئله متاورس نیز از آن دسته موضوعاتی است که به‌دلیل عدم شناخت آن، واکنش‌های عجیبی را برانگیخته است. به‌تازگی دو …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سالیانی است این پرسش در ذهنم ریشه دوانده که آیا ما حوزویان در کار و معیشت و تلاش مادّی و تأمین خانواده، در نقطه بایسته هستیم، یا در نقطه میانی و در فاصله میان زهد و دنیاطلبی؟ یا غالباً بین افراط و تفریط به یک طرف افتاده‌ایم: برخی به «دنیاطلبی» و «ثروت‌اندوزی» روی آورده‌ایم و برخی «سرمایه دنیا» و «تولید ثروت» را وانهاده‌ایم؟

شبکه اجتهاد: هفتم ذی‌حجه سالروز شهادت امام پنجم شیعیان باقر علم النبیین است. آن حضرت در سال ۱۱۴ قمری به شهادت رسید. (شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۱۷۹). آن امام همام شاگردان فراوانی داشت که علوم را از ایشان اخذ کرده و به نسل‌های بعدی منتقل کردند. در این نوشتار کوتاه مروری بر احوالات ۹ تربیت یافته مکتب امام باقر (ع) می‌شود. ۱. جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۸ ق) ذهبی او را از بزرگترین علمای شیعه برشمرده است. (الکاشف، ج ۱، ص ۱۳۱) وکیع بن الجراح که دانشمند معروف اهل سنت است …

شبکه اجتهاد: در اولین سالگرد درگذشت داود فیرحی، سلسله یادداشت‌هایی از سید جواد طباطبایی در کانال تلگرامی وی انتشار یافت که در تداوم لحن تند و عتاب‌آلود طباطبایی، حاوی انتقادها و اتهام‌زنی‌هایی به فیرحی بود. پیش از آن نیز کتابی با عنوان «سکولاریسم پنهان»، حاوی گفتارها و نوشتارهایی از حجج‌اسلام والمسلمین سید محمدمهدی میرباقری، حمید پارسانیا، عبدالحسین خسروپناه و عده‌ای دیگر، از سوی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در نقد اندیشه‌های حجت‌الاسلام والمسلمین داود فیرحی انتشار یافته بود. مواجهه انتقادی، تند و گاه عاری از اخلاق حرفه‌ای با اندیشه داود فیرحی، از دو سوی ناهمگون -که یکی او را …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از عوامل مهم و تأثیر گذار در «تولید دانش بنیان اشتغال آفرین» اینست که هر کارگر و کارمندی متمرکز و متخصص در یک کار باشد و به بیش از یک شغل نپردازد؛ زیرا هر چند در نگاه بدوی و به حکم اولی تصدی بیش از شغل منعی ندارد، اما اگر شغل دوم سبب ضعف در یکی از آن دو اشتغال بشود که نوعاً چنین است، در این فرض تصدی بیش از یک شغل جایز نخواهد بود، بلکه فرد شاغل، در مقابل نقص کمی و کیفی بوجود آمدۀ در شغل اول و یا دوم ضامن و مسئول …

شبکه اجتهاد: متاورس هنوز یک فرضیه است و به‌عنوان پدیده‌ای غالب بر جوامع شناخته نمی‌شود. تمام اتفاقاتی که ما اکنون در فضای مجازی به آن دسترسی داریم، مسیری را در فیلم‌ها و رمان‌ها طی کرده است؛ خودِ اینترنت در بسیاری از فیلم‌‌ها و داستان‌‌های علمی-تخیلی به تصویر کشیده شد و بعدها وارد جامعه شد. متاورس اولین بار در سال ۱۹۹۹ در رمان «سقوط برف» توسط «اِستِفِنسون» استفاده شد که معمولاً رمان‌‌های علمی-تخیلی او در جهان، خوب ترجمه و خوانده می‌‌شود. او کلمه «متاورس» را برای سرزمینی خیالی که توسط آواتارها مدیریت می‌شود و انسان‌‌ها با آواتار و شخصیتِ شبیه‌سازیِ خودشان …

شبکه اجتهاد: چندصباحی است که در مجامع علمی، نظریه جدیدی با عنوان «فقه نظام ساز» مطرح و نشست‌هایی پیرامون ماهیت و چیستی آن برگزار‌ می‌شود. گزافه نیست اگر ادّعا شود که یکی از زیربنایی‌ترین مباحث در فرآیند نظریه پردازی پیرامون ماهیت فقه نظام ساز، تعیین دقیق تیپ شناسی این نظریه است. بنظر‌ می‌رسد تا تکلیف خود را نسبت به طیف شناسی این نظریه روشن نکنیم و مُوشکافی جدی در مورد سنخ شناسی آن انجام نشود؛ نه‌ می‌توان به دالّ مرکزی این نظریه نزدیک شد و نه‌ می‌توان منابع و روش شناسی دقیقی از آن را ارائه کرد. از این رو …

شبکه اجتهاد: سوء استفاده از ناچاری مردم به مسکن، مجاز است به افزایش نامتعارف اجاره بهاء بیانجامد؟! اگر قیمت‌های نامتعارف موجب حرج مستاجرین باشد، آن مازادِ قیمت، آیا شرعاً مجاز است و صاحب ملک مالک آن می‌شود؟(۱) پاسخ اجمالی: مشهور فقهاء قیمت بیشتر از ثمن المثل در معاملات با مضطرین را مخلّ به رضایت او نمی‌دانند و حکم به جواز می‌کنند؛ اما در بین قدماء شیخ طوسی و از متاخرین امام خمینی چنین حکمی را بشکل مطلق قبول ندارند. امام (ره) در معامله با مضطر، افزایش قیمت را فقط تا مبلغی که موجب حرج (تنگی و سختی زیاد) نباشد، مشروع …

شبکه اجتهاد: ضرورت پیگیری لوازم وحدت اسلامی و اجتناب از تفرقه‌افکنی از مبانی تخلف‌ناپذیر انقلاب اسلامی ایران است که امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای بارها بر آن تاکید داشته‌اند. بر این اساس جریان‌های فرقه‌گرا و متعصب مذهبی معمولا میانه‌ی خوشی با انقلاب نداشته‌اند و به تعبیر امام خمینی در پیام منشور روحانیت: «به روحانیون عزیز و‌‎ ‌‏شریفی که برای اسلام آنهمه زجر و آوارگی و زندان و تبعید کشیدند تهمت وهابیت و‌‎ ‌‏بدتر از وهابیت زدند…و حسرت ولایت دوران شاه را می‌خورند!» اما افراد و جریان‌هایی وجود دارند که علیه انقلاب اسلامی موضع‌گیری ندارند یا حتی به صراحت از آن …

شبکه اجتهاد: شاید برای بسیاری چون نگارندهٔ این سطور، سؤال باشد که صحیح بخاری چگونه این جایگاه را بین اهل سنت یافته است که آن را به تعبیر خودشان (تالی تلو قرآن) می‌دانند! به نظر برخی محققان که شاید در نظر دیگران نگاهی بدبینانه تلقی شود، یک وجه عمدهٔ آن، عدم التفات بخاری به اهل بیت و روایت از آن بزرگواران است. چه از امام صادق (ع) با آن کثرت حدیث حتی یک روایت هم نقل نکرده است. فراتر از این، بخاری از کسانی همچون عمران بن حطان و عکرمه نقل روایت می‌کند که اولی ناصبی و دومی از خوارج …

شبکه اجتهاد: حفظ اساس اسلام و نظام دینداری و در راستای آن، حفظ کیان جامعه اسلامی از خطر نابودی و اضمحلال با هجوم نظامی و غیر نظامی، یکی از مفاهیم مهم و پرکاربرد در فقه اسلامی است؛ چنان‌که امام‌خمینی بارها از آن به عنوان «بزرگترین» وظیفه شرعی نام برده و حفظ نظام جمهوری اسلامی ایران و چگونگی عملکرد آن را در راستای حفظ دین و چهره اسلام شمرده و از این منظر نیز بر اهمیت حفظ نظام اسلامی به عنوان «یکی از مهمترین» واجب‌ها تاکید کرده است. ایشان حفظ دین و نظام اسلام را بالاترین فریضه شمرده و با این …

شبکه اجتهاد: انقلاب اسلامی در ایران، صرفا نه انقلاب در ساختار، بلکه مهم‌تر از آن انقلاب در مفاهیم و معانی جدید و اصیلی بود که رهبران انقلاب مخصوصا امام خمینی (ره) به مثابه یک مجتهد عالم به زمانه ارائه کرد. معانی که امام خمینی (ره) ‌مطرح کردند ایران را با تمامی کاستی‌ها و ضعف‌هایش، وارد الگوی جدیدی از معانی و دنیای مفاهیم نو کرد. انسان انقلابی با همان مفاهیم اصیل و جدید دوران دفاع مقدس را طی کرد، و سپس دوران سازندگی، دوران پرآشوب اصلاحات، و سپس دوران‌های آشفته بعدی را از سرگذراند. معانی و مفاهیمی که در دوره تأسیس …

اختصاصی شبکه اجتهاد: گزینش سیاسی یکی از محورهای مهم و اصلی جامعه شناسی سیاسی به شمار می‌‏رود. از سوی دیگر مسئله گزینش سیاسی در چارچوب فقه ‏دولت ‏سازی -که به دنبال طراحی و ارائه نرم‌‏افزار اداره جامعه توسط ولی امر است- نیز از جایگاه مهمی برخوردار است، به گونه‏‌ای که یکی از سه موضوع اصلی فقه دولت، یعنی «فقه کارگزار» را، در کنار دو موضوع دیگر آن، یعنی «فقه تقنین» و «فقه تشکیلات» به خود اختصاص داده است. یادداشت حاضر با تمرکز بر ماهیت و ساختار گزینش سیاسی در فقه دولت سازی، با محوریت روایات کتاب القضاء وسائل الشیعه به …

شبکه اجتهاد: بعد از گلایه از فقیهانِ اهل سنت که نگاهی به فقه امام صادق (ع) ندارند، گلایه‌ای از خودی‌‌ها هم هست که امروز در برخی مسائل یا سخت گیری‌‌های شدیدی ‌می‌شود مانند قصه رویت هلال و یا در «فقه سیاسی» تصمیماتی اتخاذ ‌می‌شود و گرچه با فقه توجیه ‌می‌شود ولی دلنشین نبوده و پاسخگویِ نیازها و شبهات نیست و برای فرار از پاسخ؛ تمسک به ادعاهایی چون حقِ اِعمال ولایت و یا ادعای اتصال حاکمان به عالَم غیب و مانند آن ‌می‌شود و نتیجه‌ای جز «فقه گریزی» نخواهد داشت! فقه اهلبیت؛ فقه امام صادق(ع) فقه شیعه به عنوان فقه …